NIJLP^A,ARDEN V.A.N NEDERI ANDSE BODEM EN UIT DE NOORDZEE

Transcriptie

1 NJLP^A,ARDEN V.A.N NEDER ANDSE BODEM EN UT DE NOORDZEE THUSVANKoLFSCHoTENENYVETTEVERVooRT.KERKHoFF sutfltby As a preliminary to a forthcoming publication by the authors (see bj-bliography) this article deals with the general.t"tåãrãti"li." äf tn" living hippop.otamus-species and sums up rhe fossil r"mains known ft;-;h;-ñerherlands ( H' "naion-; H' i tcotlnilu )' De naam llippctpolanu is afkomstig uit het Grieks en beiekent letterlijk rrivierpaard' ' Als de kop van een nijlpaard gedeeltelijk boven het "áter uitseeekt lijke deze enigszins op die van een paard. Het nijlpaard -is echter hèlemaal niet verwant aan het paard' maar aan het varken. Tegenwoordig leven er nog tv/ee soorten nijlpuu.ã"n, Het lewone ní jlpaard (HippopoLctnu't 'a nphi-l'iu ) en hel Liberiaanse dwergnijlpaard }4ORPHOLOGE VAN }ET GE^ONE NJLPAARD Nijlpaarden hel ben een gedrongen en p1 omp" ti.ttuutsbouw ( f i g.3). Hec gewone nijlpaard is 4-4,5 m lang, ruim 1,5 m hoog en weegt ong kg. De kop is dik en zwaat met een brede bek' Opvaliend zijn de enorme hoektanden en de gäed onttuikñelde ronde snijtanden (fig'2)' (Chct eno p'ti li!'enien i ). È"t g""on" nijlpaard komt in grote clelen van Afrika voor' ten zuiden van de Sahara (fig' la). Vroeger, ten Eljde van de Romeinen, leefde het diãr veel noordelijker en kwam het tot aan de monding van de Nijl voor. Het gewone nijlpaard leeft in kudden langs meren en grote riuiut.n. Overdag, a1s heè warm is, verblijft het dier meestal in het water. rs Nachts gaat het aan land om Èe grazen. Het dwergnijlpaard leeft in een beperkt gebied van lrlese-afrika, van de kust van Liberia tot aan de westelijke Soedan (fig. lb)' Dwergnijlpaarden leven solitair in een bosrijke omgeving. Ze leven van gras' worèels en knollen' \,- A.i! g.1 A ú t Het verspreidingsgebied van HippopoLctnu's amphi-!'fu (A) en Choenop i!'ilc'- (B). \ \ Fig.2 De onderkaak van een nijlpaard (naar GEORGES CUVER 1822: Recherche sur les ossements fossiles. Paris, Dufour & d'ocagne) t i 3t'

2 Fig. 3 Het skeler van het nijlpaard (Naar GUVER : Recherches) De snijtanden hebben geen emai1, de.hoektanden gãdee1te1ijk. Bovenkaakshoektanden hebben uun ã" voorkant een vrije zône, onderkaakshoektanden aan de achterkant. Het vertoone groeven en richels in de lengterichting van de tand (fig.4). NÍ jlpaarden hebben in de bovenkaak 2 snijtan- ðn, hoektand, 4 premolaren en 3 molaren' n åe onderkaak 2.snijtanden, hoektand, 3 premolaren en 3 molaren. De gebitsformule wordt dus a1s volgt genoteerd: 2-r l-3-3 De premolaren hebben één grote knobbel, de molàren vier, met uitzondering van de M3' die er vljf heeft. Ze zijn twee aan twee vergroeid (fig. 5 en 6). De botten zljn over hel algemeen fors' De vergroeide ulnã-radius heeft een kenmerkende vorm (fig.8). De uoòruãet en de achtervoet hebben ieder vier tenen, die even lang zijn en alle vi'er de grond raken a1s het nijlpaard loopt (fig' õj.'óp"urrend is het eelikussen (figj0)' dat het oppervlak dat de grond raakt vergroot' Nijlpaarden hebben een platte, korte staart' die door de volwassen mannetjes snel rondgedraaid wordt om de uitwerpselen te verspreiden. n Noordwest-Europa hebben tijdens het Pleistoceen ook nijlpaarden geleefd' uit een recent onderzoek uun M. FAURE uit Lyon (l-r') is gebleken dat br in Europi twee verschillenãe soorten niilpaarden voorkt'ramen, die beide nauw v rwant waren aan het gewone nijlpaard. De soort die cijdens het.pleistoceen iret eerst verscheen ís Hipprt tolamu nnjon, die over het algemeen veel Srot'er is dan llippopotanu,s ctnphi!.iu, Deze ui È gestorven soort leefde tijdens het Vroeg-Plej"sEoceen en het. begin van het Midden-Pleistoceen ( Ó jaar geleden). De andere Europese vertegenwoortliger is HippopoLatnu't inc:ognitu, l)íeten die tol deze soore behoorden v'raren ongeveer even Srool al.s het recente nijlpaard en ze leefden in Buropa tijdens het Midden- en Laat-Pleistoceen. De leefwijze van beide uitgestorven soorten r{ras ongeveer gelijk aan die van het gewone n lpaaid. Dit nemen hte aan op grond van de giot" overeenkomsten in de bouw van het ske- et. We nenen daarom ook aan dat de uitgestorven nijlpaarden alleen tijdens ì"arme perioden in onze omgeving hebben geleefd' Tljdens de ijstijden hebbãn ze zìch in warmere slreken teruggetrokken. Dat de nijlpaarden tijdens hel Pleistoceen ook in onze omgeving geleefd hebben weten we dankzij de nljlpaardfossielen die afltomstig zi n vãn verðchillende vindplaaèsen in Necler- 1ãnd en van dc-' l odt:rn van <le N< ortlzce' 37

3 Fig. a (fl Fragment van een onderkaakshoektand uj,t Zoelen Co11. van fjmeren Aane gnoolte rig. s $ FragmenL van een onderkaak met M1 en ltl2 uit Haerst. Boven- en zijaanzicht molaren (A/B) Co11. Zljlstra llane gnrtolae,il. it. üt : l.{- aiìirr *ô Lì rìè 38

4 Fig.6 D) Onderkaakskies Mc (Naar CUVER: ReËherches) Fig. 7 llumerus sin. van H.ippopoLctnu anphisiu.t, a) anterieur b) posterieur c) distaal ç (Naar HOUTEKAMER & SONDAAR,1979) Fig. 8 (Volgende pagina) Vergroeide ulnaradius dex. van H.ippctpol,anu's amphil-iu, DDDD Aanzicht.en a1s fig. 7. (Naar HOUTEKA"ER & SONDAAR, 1979) -o E o r

5

6 ^"ffia a &a #"m. à b ffi"& b ø rub b b 5cm '% b Plate 4 Fig ê 9 Metacarpalia en phalangen van de linker voorpoot van Hip topolanu't ctnphili-uz a) proximaal b) post.erieur (Naar HOUTEKAMER & SONDAAR,L979) Fig.10 Reconstructie van de rustpositie van de voorpoot, waarbij het eeltkussen zichtbaar is Cß (Naar HOUTEKAMER & SONDAAR,gTg) 41

7 De vondsten worden uitvoeríg beschreven in een nog te verschijnen artlkel. Hier wi11en we volslaan met het geven van een beknopt overzicht f ã c-? OVERZCHT VAN DE VNDPLAATSEN EN DE VONDSTEN (fie.l1) Noordzee (Coll. L.C.J. SÈolzenbach, Regent Smitstr.24, St. l"lichielsgestel en RGM, Leiden) Uit de Noordzee zljn lwee stukken bekend: Een distaal uiteinde van een humerus en een proximaal uiteinde van een fenur (fig.12). De afmetingen van de beide stukken tonen aan dat de beenderen afkomscig zijn van H. najc:n, Het humerusfragment heeft bovendien nog een enigszins afwijkende vorm, die kenmerkend is voor H. najon, Maasvlakte (Coll. N.C. Kerkhoff, Nwe. Damlaan 557, Schiedam) 0p de Maasvlakte zijn een fragment van een bovenkaakshoektand en het voorste deel van.een achterste bovenkaakskies (tu3 gevonden. De afmelingen zijn het meest in overeenstemming met die van H. nctjoz, a3 a -.- rt\., Fig.i1 VindplaaLsoverzicht: 1=Mast.enbroekerpolder, 2=Haerst, 3=Noordzee, 4=Maasvlakte, 5=0osterschel.de, 6=Westerschelde, 7=Rhenen, 8=Zoelen, 9=Maastricht 8. Ò-- 2 ) ( B Fig.12 Proximaal fragment van een femur, recent (A) en fossiel (B; Coll.Stolzenbach) 42

8 Zoeen (Coll. B. van Umeren, LijstersËr. 13,Opheusden) Uit een zuigput te Zoelen is een fragment van een onderkaakshoektand afkomstig (fig.4). Het is niee mogelijk dit stuk op soort te determineren. Rhe nen (Co11. nst. v. Aardwetensch., Utrecht en C.J.H. Franssen, Bennekom) n de groeve tvogelenzangt bü Rhenen is een stuk hoekèand van een nijlpaard gevonden. n de groeve Kwintelooijen is een pseudomorphose van een hoektand gevonden. Beide stukken vertonen duidelijk de groeven die in de lengterichting van de tand lopen. Maastricht n 1816 zljn in Maast,richt bij de bouw van Fort Wi1lem fossielen van o.a. olifanten en nijlpaarden gevonden. Br zou sprake zijn van snijtanden, fragnenten van hoektanden en kiezen. Sinds het begin van deze eeuw zijn de fossielen onvindbaar. 0osterschelde (Co1l. RGM, Leiden) Uit de Oosterschelde blj Flauwerspolder is een stuk van een onderkaakssnijtand afkomstig dat veel lijkt op een snijtand van een nijlpaard. hlesterschelde (Co11. RGM, Leiden) fn de l,jesterschelde is het achterste deel van een nijlpaardschedel gevonden. De maten van de schedel tonen aan dat het een schedel is van H,. incognilu,s, Haerst (Coll. L. Zlj1stra, van de Vegrestr. 143, Zutphen) Uit een zuiggat bij Haerst zljn een stuk van een onderkaakskies en een stuk onderkaak met twee kiezen afkomstig (fig.5). De afmetingen van de fossielen komen het best overeen met die van H, incogruilu.s, Mast,enbroekerpolder (Col1. RGM, Leiden) Bij het opzuigen van zand uit de Mastenbroekerpolder is een staartr,rervel van een nijlpaard gevonden. Het sèuk kan niet op soort gedetermineerd worden. Het voorkonen van Nijlpaarden in Nederland gedurende het Vroeg-Pleistoceen of het begin van het Midden-Pleistoceen wordt aangetoond door de vondsten op de Maasvlakte en die uit de Noordzee. De fossielen zijn namelijk afkonstig van H, najon, die alleen tijdens deze periode leefde (FAURE 1983). Het nijlpaardfossiel uit Zoelen komt waarschijnlijk uit dezelfde periode, gezien de overige fossie- 1en die er gevonden zijn en de geologische gegevens van het gebied rond de zuigput. De vondsten uit Rhenen en Maastricht zijn van middenpleistocene ouderdom of ouder. Op grond van de stukken zelf kan hier. ver geen uitsluitsel gegeven worden. Ceologische en paleontologische gegevens van deze vindplaatsen maken een middenpleislocene t- uderdom het meest waarschijnlijk. De geologische gegevens van het gebied rond Haerst en Mastenbroekerpolder en de andere fossielen die' in dat gebied gevonden zijr.t tonen aan dat de hiervan afkomstige nijlpaardfossielen een laatpleistocene (Eemi_en-) of een holocene ouderdom het ben. De holocene fauna van l lest-europa is goed bekend; daarin kwamen geen in het wild levende nijlpaarden voor, h aardoor een laatpleistocene (Eenrien-) ouderdom het meest waarschijnlljk is. Deze in Nederland gevonden nijlpaardfossielen tonen aan dat het fexotischer nljlpaard - dat nu a11een nog in het wild in Afrika leeft - ogk in ons land geleefd heeft. LTERATUUR FAURE, M. 1983: Les Hippopotamidae (Mammalia, Artiodactyla) d'europe occideneale. Thèse trème cycle, Univ. Claude-Bernard, Lyon, 1376, 233 p., 41 f.íg., 44 rabt., 35 pt., (in édir. ) HOUTEKAMER, J.L. & P.Y. SONDAAR 1979: Osreology of the fore limb of rhe Pleistocene dwarf hippopotamus from Cyprus with special ref.erence to phylogeny and function. Koninkl. Nederl. Akade nie van Wetensch. Proceed., Series B, 82, no.4 KOLFSCHOTEN, TH. VAN. & Y. VERVOORT-KERK}OFF (in prep.): The occurrence of Hippopotanidae in the Pleistocene deposits of the Netherlands and the North Sea ADRESSEN VAN DE AUTEURS: Thijs van Kolfschoten Kapelstraat 90/90bis 3572 CP Ucrecht Yvette Vervoort-Kerkhof f Punter l BM Schiedam 43