Denkend. aan. Holland. zie. ik...

Transcriptie

1 Denkend aan Holland zie ik... De geplande uitbreiding van de woningvoorraad die tussen de en de ligt, is op termijn onvoldoende. Daarom worden er in de periode 2010 tot en met 2030 nog eens extra huizen uit de grond gestampt. Zo n 40 procent daarvan moet in stedelijk gebied worden gerealiseerd. Dit blijkt uit de Nota Ruimte. Diezelfde nota haalt tegelijkertijd ook plannen onderuit om te verdichten door de regels voor bouwen in de open ruimte te versoepelen. MARGUERITE SNIJDERS TACHET freelance journaliste 2 8 B & G J U L I / A U G U S T U S

2 Vanaf de A2 ligt de westkant van het Amsterdam-Rijnkanaal er leeg en verlaten bij. In dit open gebied binnen de Utrechtse gemeentegrenzen kunnen makkelijk woningen worden gebouwd. Terwijl Charlotte Ten Dijke, directeur van Tangram Architecten haar verhaal doet, gebaart ze druk met haar armen richting de weidse verte. Maar dat zal er nu wel niet van komen, verwacht ze. Spelbreker is de recent gepresenteerde Nota Ruimte van minister Dekker van VROM. De liberale bewindsvrouw heeft de regels voor bouwen in de open ruimte aanzienlijk versoepeld. Ze zette onder meer een streep door de rode contouren van haar voorganger Pronk, waarbuiten niet bebouwd mocht worden. Ook krijgen decentrale overheden meer autonomie. Ten Dijke verwacht als gevolg van die nieuwe koers dat gemeenten voor de weg van de minste weerstand zullen kiezen. Ze breiden eerder uit richting polder zoals dat in de provincie Utrecht nog zou kunnen dan dat ze kiezen voor het meer complexe verdichten. De Tangram-directeur denkt dat er daardoor weinig zal komen van de plannen om de beoogde nieuwe woningen binnen de stedelijke grenzen van de gemeente Utrecht te realiseren. Onderzoek van het architectenbureau heeft aangetoond dat dat kan. Maar de complexiteit van die opgave verliest het van het gemak waarmee er in de open ruimte kan worden gebouwd, voorspelt ze. De eerlijkheid gebiedt Ten Dijke te zeggen dat niet alleen de Nota Ruimte verdichtingsplannen op de lange baan zal schuiven. Gemeenten hikken in de aanloop- en ontwikkelfase ook tegen de hogere investeringskosten aan. Op termijn wegen die echter niet op tegen de besparing op kosten voor bijvoorbeeld herstructurering of voor projecten om de sociale problematiek in bepaalde wijken aan te pakken. Ze verwijst weer naar het Utrechtse voorbeeld. Het open gebied waar we nu staan, ligt langs de Kanaleneiland. Zo n probleemwijk profiteert van een nabije gelegen wijk met een uitgebalanceerde opbouw in de ruimtelijke ordening met voorzieningen, zoals woningen, winkels en scholen. Met de komst van de Nota Ruimte loopt Kanaleneiland die kans mis, blikt Ten Dijke somber vooruit. Ze vindt dit een van de negatieve effecten van de nota. In plaats van probleemwijken door stedelijke verdichting aan te pakken, creëren we op termijn sociaal-economische problemen, is haar overtuiging. De draagkrachtige inwoners van een stad trekken weg naar de nieuwbouw à la de Vinex-locaties in het groen, voorziet ze. Omdat doorgaans de sociaal zwakkeren achterblijven, kost het gemeenten in verhouding meer om de voorzieningen in een wijk op peil te houden. Door de onevenredige verhouding tussen sociaal sterkere en zwakkere in een wijk zullen de problemen toenemen. In de loop der jaren zijn die steeds moeilijker op te lossen. Ook al wordt er nog zo veel geld ingepompt. Niet alleen Kanaleneiland is daar het levende bewijs van, maar ook andere wijken in de grote steden. Nadruk op economische groei De Nota Ruimte van het Ministerie van VROM geeft de inrichting van Nederland tot 2020 aan. In tegenstelling tot z n voorganger, de Vijfde Nota Ruimtelijke Ordening die door het tweede paarse kabinet werd gepubliceerd, ligt de nadruk op economische groei. Er zijn daarvoor zes economische kerngebieden aangewezen die extra steun krijgen van de rijksoverheid: de Randstad, het gebied Groningen/-Assen, Brabantstad, de regio Arnhem-Nijmegen, Maastricht en Twente. Daarnaast zijn er vier grote nieuwbouwlocaties gepland en vijf greenports voor de expansie en verplaatsing van de tuinbouw die in het Westland in de verdrukking dreigt te komen. Ook moet er hectare aan nieuwe bedrijventerreinen bijkomen en krijgen de mainports Rotterdamse en Schiphol vrij baan. Minister Dekker wil voor de groei van de nationale luchthaven op voorhand zelfs al een gebied reserveren om in de toekomst de geluidsoverlast te beperken. Voor de microfoon van het Vara-programma Vroege Vogels zei de liberale bewindsvrouwe dat groei van de mainports essentieel is voor de economische ontwikkelingen, willen we het huidige welvaartspeil handhaven. Als ze passen bij de karakteristiek van het landschap mag die uitbreiding wat haar betreft ook in het groen plaatsvinden, waaronder het Groene Hart en de Veluwe. Die uitspraak kwam haar op een storm van kritiek te staan. Milieuorganisaties, zoals Milieudefensie en Natuur & Milieu vrezen dat als gevolg daarvan waardevolle landschappen worden volgebouwd. Ook kwam er veel protest tegen de uitbreidingsplannen voor nieuwe bedrijventerreinen. Vanuit verschillende hoeken is er vooral kritiek op de prioriteit die het Rijk geeft aan de natuurgebieden de Hoeksche Waard en de Moerdijkse Hoek. Een groei die volgens het Rijk van nationaal belang is. Blijkens de kop van het persbericht dat na het presenteren van de nota verscheen Ruimte voor ontwikkeling: Kabinet zet in op economie en groen denkt minister Dekker genuanceerder over het effect van haar plannen op de open ruimte en het groen. De nota waarborgt waardevolle groengebieden, maar geeft ook ruimte voor ontwikkeling, stelt het departement. Minister Dekker wil daarom waardevolle landschappen versterken. De nota noemt er 20 die worden verbonden door de hectare grootte ecologische hoofdstructuur. Daardoor komen het groen en de mensen bij elkaar, zei Dekker bij de presentatie van de nota. Het Rijk investeert 750 miljoen euro in het platteland. In plaats van probleemwijken door stedelijke verdichting aan te pakken, creëren we op termijn sociaaleconomische problemen, zegt Charlotte Ten Dijke, directeur van Tangram Architecten. 29

3 De nota gaat onvoldoende in op de praktische uitvoering. Dat wordt te gemakkelijk aan de decentrale overheden overgelaten. Verwoordt Arno van Kempen het VNG-standpunt. Meer bestuurlijke armslag Dekker streeft met de nota naar een ontwikkelingsplanologie (alles mag zo lang er maar geen zwaarwegende belangen mee worden geschaad) in plaats van het nu nog gehanteerde traditionele model van de toelatingsplanologie (niets mag, behalve als het door de overheid nadrukkelijk wordt toegestaan). De ontwikkelingsplanologie gaat ook uit van geboden en verboden die de overheid opstelt. Die regels zijn echter niet langer heilig en worden flexibel toegepast. Deze nieuwe aanpak heeft een groot voordeel: gemeenten kunnen gezamenlijk grensoverschrijdende plannen maken, bijvoorbeeld voor nieuwbouwwijken of bedrijventerreinen. Met de Nota Ruimte kijken we vooral naar wat er wel kan en minder naar wat er niet kan, zei de bewindsvrouwe tijdens de presentatie van de nota. Ik verwelkom initiatieven van anderen, waar die voorheen schoorvoetend werden toegelaten. Ze verwacht dat decentrale overheden dicht bij de burger de juiste ruimtelijke afweging zullen maken. Het Rijk gaat zich bezighouden met zaken die voor ruimte daadwerkelijk van nationaal belang zijn. Lokale en provinciale overheden krijgen meer bestuurlijke armslag. Daardoor zullen ze niet alleen een krachtigere partner van marktpartijen worden, maar ook sterkere invulling kunnen geven aan de lokale en regionale democratie, aldus Dekker. Decentrale overheden In een reactie stellen de decentrale overheden provincies en gemeenten onzeker over hun rol te zijn, ze eisen extra geld en een duidelijke taakomschrijving. De Vereniging Nederlandse Gemeenten onderschrijft in hoofdlijnen de uitgangspunten, maar vindt de nota tekort schieten in de vertaling van beleid naar naar uitvoering. Het probleemoplossend vermogen van de nota blijft hierdoor achter bij de ambities, is de VNG van mening. De nota gaat onvoldoende in op de praktische uitvoering. Dat wordt te gemakkelijk aan de decentrale overheden over gelaten, verwoordt Arno van Kempen het VNG-standpunt. De plaatsvervangend directeur fysieke en economische infrastructuur spreekt over goede ideeën. Maar over de uitvoering is niet nagedacht. Wat dat betreft had hij meer van de nota verwacht. Hoe zouden provincies en gemeenten met elkaar om moeten gaan, waar liggen verantwoordelijkheden en bevoegdheden. En als die elkaar raken, hoe wordt dat dan opgelost? Van Kempen noemt nog een punt van kritiek op de nota. Het huidige wettelijk instrumentarium schiet nu nog te kort om plannen om te zetten in daden. Er zijn wel plannen voor aanpassingen, maar die gelden nog niet als de uitvoering van de nota al z n beslag krijgt. Bovendien is onduidelijk wie welke kosten voor z n rekening neemt. In de huidige planexploitatie betaalt de lagere overheid die ook het bestemmingsplan uitvoert. Eigenlijk staat er indirect met zoveel woorden in de nota dat de gemeenten voor de kosten op gaan draaien. Marja van der Tas, wethouder Ruimtelijke Ordening van de gemeente Apeldoorn, zoekt vooral naar een balans tussen de grotere vrijheden die de minister decentrale overheden toebedeeld en de afnemende Haagse geldstromen. Provincies en gemeenten krijgen meer verantwoordelijkheden. Dat is een positieve ontwikkeling, vindt ze. Er speelt volgens haar nog een punt. Apeldoorn is met de regio Stedendriehoek niet als stedelijk netwerk aangewezen. Dit terwijl de regio forse bijdragen aan de rijksdoelstellingen heeft te realiseren onder meer met ruimte voor de rivier en de ecologische hoofdstructuur. We zullen daarom meer op eigen kracht moeten doen. Daarin ligt volgens de wethouder de uitdaging. Om vorm te geven aan het Nederland dat de nota voorstaat gaan we naar verwachting vaker een beroep op de markt doen. Van der Tas denkt niet dat de versoepeling van de regels ertoe leidt dat er onverantwoord in de open ruimte gebouwd zal gaan worden. Wat dat betreft ben ik optimistisch. Meer vrijheid vraagt ook meer verantwoordelijkheid. Gemeenten moeten met elkaar in staat zijn dat aan te kunnen. Apeldoorn, met bijna inwoners een van de grootste groene gemeenten, kiest er voor in overleg met de regio verantwoorde keuzes te maken die recht doen aan de opgave zowel voor de stad als voor het landelijk gebied. Provincies hebben niet stilgezeten Nog voor het verschijnen van de nota kwam het Interprovinciaal Overleg (IPO) met een eigen nota. Daarin staan vijf thema s waar volgens de provinciale koepel bij de ruimtelijke ontwikkeling de komende vijf jaar het zwaartepunt zou moeten liggen: impuls voor de kwaliteit van de Randstad, versterking van de nationale stedelijke netwerken en internationale economische zones, ontwikkeling van een noordelijke ontwikkelingsas, versterking van het waterbeleid en het deltakarakter van ons land en een vitaal platteland. Voor elk thema zijn inmiddels projecten geformuleerd. De provincies willen afspraken maken over de inzet van rijks- en provinciale middelen. Uitgangspunten daarbij zijn een gezamenlijke visie en de maatschappelijk urgentie. De provincies zijn bereid op dat op verzoek van het Rijk in uitvoeringscontracten vast te leggen. Zij vinden dat de andere relevante overheden daarbij zowel in de voorbereiding als in de uitvoering moeten worden betrokken. Het IPO heeft met haar eigen nota een antwoord op de onduidelijkheid van de Nota Ruimte waar het gaat om het invullen van verantwoordelijkheden en taken van decentrale overheden. Gedeputeerde Rietkerk van RO van 30

4 de provincie Overijssel vindt het uitvoeringsprogramma te abstract. De Randstad is wel erg dominant aanwezig, zegt hij desgevraagd in een reactie. Niettemin is Overijssel in grote lijnen tevreden met de Nota Ruimte, maakt Rietkerk duidelijk. Vooral het feit dat decentrale overheden meer verantwoordelijkheid voor beleid en uitvoering krijgen, stelt hij. De gedeputeerde juicht het toe dat de provincie samen met Rotterdam pilot is voor de deregulering. Logisch. Hier gebeurt het al: plannen worden zo veel mogelijk naar de geest van de letter opgepakt en veel minder naar de letterlijke tekst van de wet. We hebben daarin een voortrekkersrol. De provincie heeft onder meer een website waar bedrijven en burgers lastige regels kunnen melden. Binnen vier weken komt er een reactie. Rietkerk: Waar het de provincie betreft, gaan we na of de klacht terecht is, in dat geval wordt een regel direct afgeschaft. Is een regel echt nodig dan leggen we uit waarom dat zo is. Andere klachten sturen we door naar de wethouders ruimtelijke ordening in de betreffende gemeenten of naar de Ministeries van Economische Zaken en VROM. Ook op een ander punt loopt Overijssel voorop, vertelt de gedeputeerde. We hebben tijdens een seminar 19 aanjaagprojecten gepresenteerd. Die bijeenkomst was voorbereid in nauwe samenwerking met marktpartijen, wethouders ruimtelijke ordening van de gemeenten en corporaties. Met die plannen willen we met de nieuwbouw van woningen een inhaalslag maken. Van het tekort van woningen hopen we er daardoor de komende tien jaar zo n te kunnen bouwen. Deregulering is een belangrijke versneller. Dat wordt zelfs door een aanjaagpremie gestimuleerd die gemeenten van de provincie kunnen krijgen als ze dereguleren. Rietkerk noemt daarvan desgevraagd een aantal voorbeelden: We willen er met de minister over praten dat het via artikel 19 niet meer nodig wordt goedkeuring te vragen voor binnenstedelijke ontwikkeling, bijvoorbeeld een vervallen pand slopen voor de nieuwbouw van een school. Waarom zou eerst de provincie en daarna de minister dat moeten toetsen, dat kost alleen maar tijd en onnodig veel ambtelijk werk. De provincie heeft een zogeheten Mandaatlijst opgesteld. Daarop staan voorbeelden van ontwikkelingen die volgens Artikel 19 lid 2 ook eerst goedgekeurd zouden moeten worden. Rietkerk: Bijvoorbeeld een bedrijf dat uitbreidt vlak bij de ecologische hoofdstructuur. Als dat conform de nieuwe nota wordt ingepast in het landschap, kan het goedkeuringstraject komen te vervallen. Nieuwe koers provincie Zuid-Holland De provincie Zuid-Holland heeft het verschijnen van de nota aangegrepen om de Provinciale Ruimtelijke Structuurvisie Zuid-Holland 2020 vast te stellen die de belangrijkste opgaven bevat in de ruimtelijke ontwikkeling voor de komende vijftien jaar. Wij hebben op tijd op de Nota Ruimte geanticipeerd en kunnen nu vrijwel meteen afspraken maken met het kabinet en aan de slag gaan met de uitvoering, zegt Asje van Dijk, gedeputeerde Ruimtelijke en Economische Ontwikkeling. Het gaat ons in de eerste plaats om de ruimtelijke kwaliteit van Zuid-Holland, daarom moet verrommeling worden tegen te gaan. Deze structuurvisie biedt perspectieven voor een gecoördineerd beleid op het gebied van ruimtelijke ontwikkeling en ordening, is hij van mening. Met de integrale structuurvisie vaart Zuid- Holland een nieuwe koers: tot nu toe werd het ruimtelijk beleid alleen vastgelegd in de vier streekplannen, vertelt Asje van Dijk. Hij spreekt van een unicum. Een ruimtelijke visie voor heel Zuid-Holland is nog nooit eerder vastgesteld. Daardoor wordt het mogelijk om meer samenhang te krijgen in het ruimtelijk beleid. Hij vindt dat stad en land onderling sterker met elkaar verbonden moeten worden. Voor het zuidelijke deel van de Randstad, de zogeheten Zuidvleugel, betekent dit vooral versterking van de concurrentiekracht. Hoogleraar Bestuur en Beleid, Maarten Hajer, is minder positief over uitbreiding van het takenpakket van provincies en gemeenten. Hij stelde in de Volkskrant dat de nota decentrale overheden ten onrechte veel verantwoordelijkheden geeft. Hij vraagt zich af of zij in staat zijn de open ruimten te beschermen. Daar is meestal geen reden toe, financieel is het oninteressant en voor de werkgelegenheid is het beter bedrijfsterreinen aan te leggen. Nederland loopt snel vol, het is nu eenmaal het goedkoopst om in onbebouwd gebied te bouwen. Hoe garandeer je dan die openheid. Hij signaleert dat in de nota een toekomstanalyse nagenoeg ontbreekt evenals de mogelijke gevolgen daarvan. De vorige nota s waren belangrijk omdat ze hun stempel op de ruimtelijke ordening hebben gedrukt. De Vinex-wijken zijn daarvan een goed voorbeeld. Die kwamen voort uit een heel goed idee: we willen de stad op een bepaalde plaats uitbreiden, omdat dat goed is voor het milieu. Deze nota stuurt niet bij en inspireert ook onvoldoende, vindt Hajer. Hij verwijt Dekker dat ze wel de problemen benoemt, maar niet met oplossingen komt. Ze zegt bijvoorbeeld we moeten af van die ouderwetse bedrijventerreinen, maar hoe de nieuwe eruit moeten zien blijft onduidelijk. Tangram-directeur Carlotte Ten Dijke vindt dat de de centrale overheid instrumentarium moet ontwikkelen dat duidelijk bepaalt wat wel of niet mag. Wanneer en waar mag er onder welke voorwaarden buiten worden gebouwd, vat zij de essentie daarvan samen. Als er mogelijkheden in de stad zijn, zouden er sancties moeten We willen er met de minister over praten dat het via artikel 19 niet meer nodig wordt goedkeuring te vragen voor binnenstedelijke ontwikkeling, bijvoorbeeld een vervallen pand slopen voor de nieuwbouw van een school, zegt gedeputeerde Rietkerk van de provincie Overijssel. 31

5 De vorige nota s waren belangrijk omdat ze hun stempel op de ruimtelijke ordening hebben gedrukt. De Vinexwijken zijn daarvan een goed voorbeeld. Die kwamen voort uit een heel goed idee. Aldus Maarten Hajer, hoogleraar Bestuur en Beleid. staan op het bebouwen van de open ruimte. Dat heeft naar haar mening nog een positief effect. Het voorkomt concurrentie tussen gemeenten onderling met negatieve gevolgen voor de open ruimte. Met de in de nota beoogde versoepeling van de regels zullen gemeenten die in eerste instantie opteren voor verstedelijking die plannen snel laten varen als naburige gemeenten nieuwbouw in het groen uit de grond te stampen, vindt ze. Dat gaat nu eenmaal sneller en vergt in verhouding een lagere investering. Doen ze dat niet, dan moeten ze met lede ogen aanzien dat hun burgers naar een andere gemeente trekken die wel in de woningbehoefte kan voorzien. Daarmee ondergraven ze op termijn hun economische draagvlak. Om dat te voorkomen gaan ze mee in de hausse om snel in het groen uit te breiden. Sancties stellen daar paal en perk aan en maken een einde aan gemeenten die elkaar voortdurende de loef af steken. Enorme bouwopgave steden Ten Dijke ziet de open ruimte al ten prooi vallen aan de in het groen oprukkende steden die voor een enorme bouwopgave staan. Tussen 2010 en 2030 wil de overheid dat er tussen de en woningen uit de grond worden gestampt. Bij de presentatie van de nota maakte minister Dekker bekend dat er in die periode nog eens extra moeten worden gebouwd. De angst dat open ruimte daaraan ten prooi valt, zou ongegrond zijn. De woningopgave moet voor een groot deel binnen het stedelijk gebied worden gerealiseerd. Verpauperde panden gaan op de schop en worden vervangen door moderne nieuwbouwwijken. De nota gaat ervan uit dat daar zo n 40 procent van de beoogde nieuwbouw kan worden neergezet. Ten Dijke vindt dat percentage wat aan de geflatteerde kant. Ervaringen met projecten in binnensteden leren dat we niet verder komen dan 35 procent, in de Randstad is dat nog minder: maar 25 procent. Dat komt volgens haar mede omdat hiervoor de (financiële) prikkels ontbreken. Vergevorderde plannen om rommelzones en braakliggende grond te bebouwen, zullen moeilijker van de grond komen omdat de stad eenvoudiger in het groen kan uitbreiden, voorspelt ze. En dat terwijl de bestaande stad door verdichting kan worden versterkt en ruimtelijk verbeterd. Dekker benadrukt dat de nota het accent legt op het groene woonmilieu. De meeste Nederlanders willen in zo n gebied wonen; de stad vinden de meesten een minder aantrekkelijk perspectief, is daarvoor het argument. Ten Dijke mist de feitelijke onderbouwing voor deze aanname. Mensen willen echt wel in de stad wonen als daar ook groene woonmilieus zijn. Ze baseert zich daarbij onder meer op een Haags voorbeeld. De gemeente Den Haag onderzoekt de mogelijkheden voor een beter gebruik van de toekomstige randstadrail. Hiervoor zou er in het stedelijk gebied verdichting moeten plaatsvinden bijvoorbeeld in de wijk Zichtenburg, een bedrijventerrein met grote loodsen in een enorm gebied dat niet toegankelijk is. Het voorstel is om bedrijventerrein te herstructureren en er park bovenop te plaatsen. Ten Dijke: We stapelen in ons model als het ware verschillende landschappen op elkaar. Onder het maaiveld komt een bedrijventerrein van 12 hectare en daarboven een park met recreatiemogelijkheden. De groene woonmilieus worden in het park gecreëerd: er komen hoog- en laagbouw woningen. Aan de rand van het park is een gebied met bebouwing in hoge dichtheid gepland op een plek die nu slecht benut wordt. Per saldo levert dat een park op van 12 hectare, woningen, vierkante meter bedrijventerrein en parkeerplaatsen, vat ze de kern van het plan samen. De opmerking van criticasters dat op papier alles er mooi uit kan zien, wijst de Tangram-directeur resoluut van de hand. Ervaringen in het Utrechtse Vondelpark hebben uitgewezen dat de verdichting door te stapelen in de praktijk werkt. Door bovenop eensgezinswoningen een extra laag te bouwen konden er 30 procent meer woningen worden gerealiseerd. Er is open gebouwd, maar de bewoners hebben toch een enorm gevoel van privacy terwijl ze tegelijkertijd in een rustige omgeving wonen met een prachtig uitzicht. Dat willen mensen, ruimtelijk en ontspannen in de stad wonen. En de gerealiseerde projecten, zoals in Utrecht, bewijzen dat het kan. De titel van dit artikel is ontleend aan de eerste regel van het beroemde gedicht van Hendrik Marsman: Herinnering aan Holland. Denkend aan Holland zie ik breede rivieren traag door oneindig laagland gaan, rijen ondenkbaar ijle populieren als hooge pluimen aan den einder staan; en in de geweldige ruimte verzonken de boerderijen verspreid door het land, boomgroepen, dorpen, geknotte torens, kerken en olmen in een grootsch verband. de lucht hangt er laag en de zon wordt er langzaam in grijze veelkleurige dampen gesmoord, en in alle gewesten wordt de stem van het water met zijn eeuwige rampen gevreesd en gehoord. 32