ZUIDPOOL & TOM LANOYE

Transcriptie

1 ZUIDPOOL & TOM LANOYE

2 Zonder Christopher Marlowe geen William Shakespeare! Dat is natuurlijk een mooie boutade( ), maar helemaal kloppen doet ze niet. Daarvoor was de Grote Bard toch echt te groot. Wel staat vast dat hij in thema s en taalgebruik grondig is beïnvloed door Marlowe, die eerder dan hij doorbrak en die lange tijd populairder was. Ze werden allebei geboren in Shakespeare zou tweeënvijftig worden, Marlowe overleed al op zijn negenentwintigste. In verdachte omstandigheden en na een turbulent leven. Behalve als theaterauteur stond hij bekend als ruziemaker, valsemunter, magiër, spion, ketter, sodomiet, duivelaanbidder, liefhebber van duellen en cafégevechten men fluisterde dat hij zelfs een verstokte tobacco user was. Het blijft onzeker in hoeverre al die aantijgingen strookten met de waarheid. Wellicht werden ze minstens opgeklopt als onderdeel van lastercampagnes waarmee men zijn vaak controversiële werk in een kwaad daglicht probeerde te stellen. Het is overigens best mogelijk dat Marlowe zelf weinig moeite deed om ze te ontkrachten, omdat ruchtbaarheid voor zijn persoon en werk meer toeschouwers en inkomsten genereerde. ( ) Engeland was eind zestiende eeuw een opkomende grootmacht, een zeevarende en koloniale mogendheid om rekening mee te houden. Maar de Spaanse dreiging en de Franse aanspraken op de troon bleven reëel. Ook de strijd met de katholieke Schotten en Ieren was verre van beslecht. Er stond geen opvolger klaar voor de Virgin Queen, Elizabeth I, die bovendien geëxcommuniceerd was door de paus. Tegelijk bloeide Londen op, economisch en cultureel. De hele wereld kwam er zaakjes doen en voelde zich er steeds meer thuis. In veel van de toneelstukken uit die tijd, zelfs al handelen ze over Deense prinsen of oosterse des-

3 poten, hoor je die dubbele lokale echo: de vrees voor een rampzalige terugval in de nabije toekomst, naast een ontembaar, bijna overmoedig geloof in het eigen kunnen en in de wil om alle oude vormen en normen voorgoed te veranderen. O, eindelijk te kunnen schitteren op het voortoneel van de geschiedenis! En niet langer schuil te hoeven gaan in de coulissen van het provincialisme! Ambitie was het sleutelwoord, op elk gebied. En Marlowe was daarvan een van de opvallendste en productiefste literaire exponenten. Weinig dertigjarigen laten een grotere erfenis na. Zijn debuut, Tamburlaine the Great, wordt samen met Thomas Kyds The Spanish Tragedy gezien als het begin van het elizabethaanse theater. Volgens sommigen vormen ze zelfs het begin van het hedendaagse theater tout court. Definitief weg van de kerkelijke wagen- en mysteriespelen uit de middeleeuwen, en definitief op zoek naar een profaan publiek dat afkwam op een mengsel van vermaak, geschiedenis, ophef, verheven taal, platte grappen en groots acteerwerk. Speciale effecten werden niet geschuwd hoe roep je geesten op, hoe schep je in een schouwburg een geloofwaardige storm? Op schokkende gebeurtenissen werd evenmin bespaard. Liever een moord meer dan een moord minder. Ook in de stukken van Marlowe gaat het er altijd heftig aan toe. Er worden volken uitgeroeid, heilige boeken verbrand en zielen verkocht aan de duivel. Maar hoe geruchtmakend ook, die feiten vormen alleen maar de arena van het stuk, of in het beste geval de motor van de handeling. De spil, het echte onderwerp, is en blijft de sterveling die de speelbal is van wat hem overkomt. Ook al denkt hij de leidsels in eigen handen te houden, hij wordt steevast vertrappeld door het paard dat hij hoopte te berijden. Overmoed wordt tragiek verhevigd door de spannende opbouw van scènes, in de verf gezet door snedige dialogen en gevat in meeslepende poëzie. Al mocht het, voor het eerst,

4 ook gaan om blanke verzen. Nog zelden rijmend, dus. Maar bijna altijd in vijfvoetige jamben, dat wel. Het zou lange tijd de dominante theatertaal blijven. Met dank aan Marlowe, de pionier. Als men het genie van een kunstenaar kan afmeten aan de hoeveelheid en de kwaliteit van zijn navolgers, dan heeft hij om die stelling te bewijzen genoeg aan alweer het werk van Shakespeare alleen. Sommige kenners zetten de beide auteurs denkbeeldig samen aan een kaarttafel. Na elke troefkaart van Marlowe gooit Shakespeare er minstens een van hemzelf bovenop. The Jew of Malta? Shakespeare antwoordt met The Merchant of Venice. Dido, Queen of Carthage en haar smoorverliefde Aeneas? Shakespeare pareert sommigen zeggen: parasiteert met Romeo and Juliet, met Anthony and Cleopatra en daarna zelfs met Troilus and Cressida. Doctor Faustus? De stem van deze filosoof die na veel studie twijfelt aan de rede, echoot na in die van doctor Prospero in The Tempest. The Massacre at Paris? We beschikken niet eens over de volledige tekst, maar hij laat zich niettemin lezen als een voorstudie op Shakespeares Measure for Measure. Zijn beste komedie, omdat het eigenlijk geen komedie ís. Een bijzondere plaats in die serie wordt ingenomen door het koppel Edward II (Marlowe) en Richard II (Shakespeare). Ze zijn allebei gebaseerd op werkelijk bestaande Engelse vorsten. De petite histoire dicteert me te vermelden: Marlowe was eerst. Zoals ook Edward II in de genealogie eerder komt dan Richard II. Edward II is de geschiedenis ingegaan als het allereerste history play, zeg maar: het allereerste koningsdrama. Een genre dat later grote opgang zou maken in de Angelsaksische literatuur. Shakespeare zelf is daarvan eens te meer sorry, hoor het beste voorbeeld. Na Richard II schreef hij nog Henry IV

5 (1/2), Henry V, Henry VI (1/2/3), Richard III, Edward III, King John en Henry VIII. In elk van deze stukken hanteert hij dezelfde werkmethode als Marlowe vóór hem. Vooraleer hij zijn fantasie laat spreken bestudeert hij de historische bronnen en kronieken, in het bijzonder de befaamde Holinshed s Chronicles of England, Scotland, and Ireland. Dat verbijsterend accurate en uitgebreide standaardwerk was voor het eerst verschenen in 1577, als een typische exponent van de opbloeiende boekdrukkunst die de samenleving in al haar geledingen aan het veranderen was, nog veel indringender dan het internet doet vandaag. Marlowe maakte meteen dankbaar gebruik van deze Chronicles. Shakespeare en vele anderen zouden hem volgen. ( ) Met alle liefde die ik in de loop der jaren ben gaan koesteren voor Marlowe moet ik toegeven: Shakespeare doet beter. Zijn poëzie is speelser en tegelijk diepgravender, zijn bon mots en schimpscheuten zijn gevatter. Zoals hij zich, in al zijn stukken, ook de betere toont als het gaat om het mengen van the high life en the low life, het filosofische en het komische. Niettemin moet je Marlowe bewonderen om zijn durf. Hij gaat minder behoedzaam om met zijn materiaal en zijn lezers. Hij is meer van l art brut, meer in your face. Op zijn beste momenten verleent hem dat een modernere toon dan die van zijn opvolger. Edward II vormt daarvan het mooiste voorbeeld, juist daar waar beide stukken wel degelijk fel verschillen van elkaar. Ook Shakespeares Richard II beschikt over een kunstenaarsziel. Hij valt zelfs wuft te noemen. De relatie met zijn koningin loopt stroef en hij heeft een wel erg innige band met sommige van zijn vleiers. Maar het blijft bij suggestie. In tegenstelling tot Edward II heeft hij geen Gaveston, met wie hij openlijk pronkt en letterlijk vrijt.

6 Het merkwaardige aan Marlowes antieke stuk is net deze hedendaags aandoende behandeling van de homoseksualiteit, met inbegrip van al haar familiale, maatschappelijke en zelfs politieke consequenties. De koning houdt er behalve een echtgenote en een rechtmatige troonopvolger ook een minnaar op na, en die schenkt hij privileges, geld en macht, ongeacht de reacties van wie dan ook. Hun relatie is bepaald geen nevenintrige. Ze staat centraal en stuurt iedere scène, ook als Gaveston niet op de planken staat. Het opzienbarende daaraan, ook voor een hedendaagse lezer, is niet alleen de openheid waarmee die toentertijd schandelijke liefde wordt besproken en getoond. Ze krijgt van Marlowe ook iets vanzelfsprekends mee. Dat uit zich het best in de kritiek van de vijanden van het verliefde stel. Zij nemen niet zozeer de seksuele handelingen zelf op de korrel, als wel de overdracht van eigendomsrechten en politieke macht aan Gaveston. Die is afkomstig uit de lage adel en dus niet veel beter dan een proleet. Toch zit hij op de troon, of minstens op de schoot van wie op de troon zit. En dat is pas schokkend en ondermijnend. ( ) Dat wil uiteraard niet zeggen dat de Griekse beginselen volstrekt normaal worden gevonden door de opponenten van Edward en Gaveston. De homofobe toespelingen en beledigingen zijn niet van de lucht misschien tot vermaak en geruststelling van het toenmalige publiek? We weten het niet. Waren toeschouwers geschokt door verliefde en flikflooiende mannen, of vonden ze zulk gedrag goed passen bij de decadente gebruiken aan het hof? Niemand kan het met zekerheid zeggen. De gay identity zoals we die vandaag kennen bestond niet. Seksuele daden werden nog niet gezien als het gevolg van een aangeboren geaardheid, integendeel. Sodomie werd samen met woeker beschouwd als een van de zwaarste doodzonden en kon bij vervolging volstaan om op de brandstapel te eindigen als heks.

7 Toppunt van homofobie is natuurlijk de terechtstelling van Edward II. Hij wordt niet alleen geplet en zodoende verstikt, hij wordt ook gepenetreerd met een gloeiende pook. Dat zou berusten op waarheid, maar Marlowe bedient zich als theaterauteur van een opvallende ingreep om commentaar te geven op die mishandeling. Uit de Holinshed s Chronicles nam hij tot dan toe nauwgezet alle namen, titels en gebeurtenissen over. Voor de beul van Edward verzint hij zelf een naam. Lightborn, de Lichtbrenger. De Latijnse vertaling van die naam hoeft hij niet te gebruiken, de verwijzing naar Lucifer is zo al duidelijk genoeg. Wat bedoelt Marlowe ermee? Ofwel dat Edward in de dood een tegennatuurlijk verbond sluit met satan. Ofwel dat de maatschappij, in de figuur van een duivelse huurmoordenaar, een zwakke maar rechtschapen vorst niet alleen doodt, maar hem ook vernedert en verminkt. De keuze is aan de kijker, maar het is duidelijk waar Marlowes sympathie ligt. Lightborn wordt al snel na de moord zelf om het leven gebracht door zijn opdrachtgevers. Het instrument van dodelijke bestraffing wordt zelf dodelijk gestraft: dat is even ironisch als moralistisch. Al kan het natuurlijk ook gaan om een cynische grap van een erudiete valse nicht. Lucifer also known as Prometheus, hij die het vuur stal van de goden brengt dat vuur niet ter aarde om de mens te verlichten, maar om een primus inter pares ermee te penetreren in zijn aars. Het echte antwoord zullen we nooit kennen. Tom Lanoye Deze tekst is een ingekorte versie van het nawoord van de auteur bij de tekstuitgave van DE FELOMSTREDEN KROON, verschenen bij Prometheus.

8 Wanneer Koning Edward II zijn gehate en verbannen minnaar naast zich op de troon zet en hem de machtigste man van het rijk maakt, ontketent hij aan het hof en binnen zijn eigen familie een bloederige en nietsontziende machtsstrijd die uiteindelijk zal leiden tot zijn eigen wrede ondergang. Zuidpool staat bekend om zijn gedurfde en eigenzinnige ensceneringen van klassiekers uit de theaterliteratuur. Nu bewerkt Tom Lanoye het allereerste koningsdrama uit de geschiedenis, oorspronkelijk geschreven door Shakespeares grote rivaal Christopher Marlowe, tot een volledig nieuw stuk. De cast bestaat uit vier generaties acteurs: Johan Van Assche, Sofie Decleir, Peter Seynaeve, Koen van Kaam, Vincent Van Sande en afwisselend Daan Roofthooft en Fedja Haagdorens. Last but not least werkt Zuidpool zeven jaar na MACBETH opnieuw samen met Mauro Pawlowski. Hij componeert een geluidsdecor voor dit familiaal koningsdrama vol wraakzucht en inktzwarte humor. Met Peter Seynaeve, Sofie Decleir, Johan Van Assche, Koen van Kaam, Vincent Van Sande, Daan Roofthooft / Fedja Haagdorens Tekst Tom Lanoye, vrij naar Christopher Marlowe Regie Jorgen Cassier Muziek Mauro Pawlowski Lichtontwerp Harry Cole Kostuumontwerp Andrea Kränzlin Tourbegeleiding Elke Verschueren Techniek David Van Hove & Thomas Cuyckens Productie Zuidpool Zuidpool is Jorgen Cassier, Koen van Kaam, Flore Opsomer, David Cornille, David Van Hove. w w w. Z U I D P O O L. b e De Vlaamse Overheid investeert in de werking van Zuidpool.