Als burgerschap niet vanzelfsprekend is

Transcriptie

1 Als burgerschap niet vanzelfsprekend is Gesprekswijzer met productenoverzicht voor gemeenten en ggz-instellingen Auteur: Anne-Marie van Bergen Datum: Utrecht, februari 2010 MOVISIE

2 Voorwoord Burgers die kwetsbaar zijn vanwege psychische aandoeningen of een verslaving laten participeren in de samenleving: dat is de gezamenlijke opdracht van gemeenten en ggz. Wat dat betreft zijn ggz en gemeenten natuurlijke partners op het terrein van de Wmo. Zoveel blijkt ook wel uit het product dat hier voor u ligt. Op alle velden van de Wet maatschappelijke ondersteuning liggen raakvlakken tussen het gemeentelijke terrein en wat ggz instellingen te bieden hebben. Voor een goede samenwerking is in de eerste plaats noodzakelijk dat gemeenten en ggz aanbieders een gemeenschappelijke taal spreken. Dat laatste blijkt in de praktijk nogal eens een probleem. De evaluatie van de Wmo door het SCP van maart 2010 laat ook zien dat psychisch kwetsbare burgers nog onvoldoende worden ondersteund en hier dus nog de nodige winst te behalen valt. Deze gesprekswijzer is bedoeld om de relatie tussen gemeenten en ggz instellingen verder te ontwikkelen. De inhoud is te gebruiken als informatiebron voor de gesprekken tussen gemeenten en ggz-instellingen of de onderhandeling over de in- en verkoop van ggz-zorg door gemeenten. De gesprekswijzer is een gezamenlijk initiatief van GGZ Nederland en de Vereniging van Nederlandse Gemeenten. Hij is tot stand gekomen met medewerking van diverse ggz zorgaanbieders en gemeenten, het College van Zorgverzekeringen (CVZ) en het landelijk platform GGZ. Wij wensen u een vruchtbare samenwerking toe. Vereniging van Nederlandse Gemeenten GGZ Nederland Mw mr S.E. Korthuis Lid directieraad Drs. J.F. de Beer directeur 2

3 Inhoudsopgave 1 Inleiding 4 2 Psychische gezondheid in de bevolking Het vóórkomen van psychische aandoeningen Het ontstaan van psychische stoornissen en met behoefte aan maatschappelijke ondersteuning 7 3 Samenwerkingsthema s voor gemeente en ggz Preventie Bijdragen aan maatschappelijk herstel Toeleiding en bemoeizorg in het kader van de OGGZ 13 4 Met elkaar in gesprek 15 5 Ggz-producten aansluitend op de prestatievelden van de Wmo 16 Bijlage 1 Wat doen ggz-instellingen 107 Bijlage 2 De financieringskaders 111 Bijlage 3 Afkortingenlijst 115 Bijlage 4 Literatuurlijst 116 3

4 1 Inleiding Waarom deze gesprekswijzer? Gemeenten en ggz-instellingen hebben elk vanuit hun eigen rol een verantwoordelijkheid voor de mentale zelfredzaamheid en participatie van de bevolking, in het bijzonder degenen met (dreigende) psychische aandoeningen. Gemeenten en ggz-instellingen spreken vaak niet dezelfde taal. Een groot deel van de bevolking heeft op enig moment in het leven last van psychische aandoeningen of verslavingsproblematiek. Op dat moment kan burgerschap in brede zin: het volwaardig meedoen in de samenleving, onder druk komen te staan. De samenwerking tussen gemeenten en aanbieders van geestelijke gezondheidszorg (ggz) 1 wordt steeds belangrijker. Het ondersteunen van psychisch kwetsbare burgers bij de participatie in de maatschappij is een taak waar gemeenten onder meer in het kader van de Wmo vanuit een wettelijke verplichting vorm aan (moeten) gaan geven. Ggz-aanbieders leveren hun aandeel in de professionele ondersteuning op dat vlak. Dat varieert van duidelijk omschreven gemeentelijke taken als bemoeizorg en collectieve preventie tot activiteiten die gericht zijn op de maatschappelijke ondersteuning in brede zin. Zowel ggz-instellingen als gemeenten constateren dat er gedeelde ambities liggen als het gaat om de mentale zelfredzaamheid en maatschappelijke participatie van de psychisch kwetsbare burger, maar dat de samenwerking nog verbeterd kan worden. De visie en ambities van gemeenten en ggz raken elkaar met name op het vlak van preventie en op de vraag wat er voor nodig is om de transitie te maken van cliënt/patiënt naar burger. Medewerkers van gemeenten en van de ggz spreken niet altijd dezelfde taal en beschikken niet over dezelfde informatie. GGZ Nederland, de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) en het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) signaleren dat dit het belang van de kwetsbare burger kan schaden. Daarom is het belangrijk dat gewerkt wordt aan wederzijds begrip en het ontstaan van een gemeenschappelijk begrippenkader. Deze publicatie wil hieraan bijdragen. Zij heeft een informatief karakter en is bedoeld als voorbereiding op een verdere lokale en regionale dialoog. Leeswijzer Een beschrijving van de diverse doelgroepen van geestelijke volksgezondheid waar zowel gemeenten als ggzinstellingen een eigen verantwoordelijkheid voor hebben (H2). De gezamenlijke opgaven voor gemeenten en ggz op dit gebied en wat dat betekent voor de relatie tussen gemeente en ggz (H3). Aandachtspunten voor de voorbereiding van de dialoog tussen ggz-aanbieder en gemeente (H4). Een overzicht van bestaande producten van de ggz die aansluiten op de doelstellingen en prestatievelden van de Wmo (H5). Als bijlagen zijn toegevoegd: een beschrijving van de verschillende onderdelen van de gespecialiseerde ggz (bijlage 1); een bespreking van de financieringskaders (bijlage 2); een afkortingenlijst (bijlage 3); een overzicht van geraadpleegde literatuur (bijlage 4). 1] De geestelijke gezondheidszorg kent eerstelijnszorg, geleverd door huisartsen en eerstelijnspsychologen, en gespecialiseerde zorg, geleverd door ggz-instellingen. Deze publicatie beperkt zich tot de gespecialiseerde ggz. 4

5 2 Psychische gezondheid in de bevolking De geestelijke gezondheidstoestand van de bevolking is van invloed op de mogelijkheden van alle inwoners om mee te doen in de maatschappij. Voor een gemeente is het bewaken, bewaren en bevorderen van de geestelijke volksgezondheid daarom een belangrijke (wettelijke) verantwoordelijkheid zowel vanuit het oogpunt van het bevorderen van maatschappelijke participatie (Wmo, WWB) als vanuit lokaal gezondheidsbeleid (WPG). De relatie geestelijke gezondheid participatie is tweezijdig: een psychisch gezond iemand kan gemakkelijker meedoen én het meedoen in de maatschappij heeft een beschermende en herstelbevorderende werking voor mensen met een (dreigende) psychische aandoening en/of een verslaving. Personen met een (dreigende) psychische aandoening of verslaving vormen de doelgroep en het bestaansdoel van de ggz. In dit hoofdstuk geven we informatie over de omvang van psychische problematiek en of en hoe mensen hulp zoeken, over factoren die het ontstaan of verergeren beïnvloeden, over de gevolgen die mensen van psychische aandoeningen en verslaving ondervinden voor hun maatschappelijk functioneren. 2.1 Het vóórkomen van psychische aandoeningen 2 Ongeveer 40% van de bevolking heeft op enig moment last van een psychische aandoening, ongeveer 25% (1 op de 4) heeft dat het afgelopen jaar gehad. Niet iedereen heeft hulp nodig. Mensen helpen ook elkaar en zichzelf. Circa 10% krijgt hulp, bij de huisarts en eerstelijnspsycholoog (circa 6%) of bij de gespecialiseerde ggz (circa 4%). Circa 4% heeft wel hulp nodig, maar zoekt en/of vindt deze niet. Ongeveer 1% heeft complexe en ernstige problemen, maar krijgt geen adequate hulp. De meerderheid van de bevolking is het hele leven geestelijk gezond. In principe kan de gehele bevolking op enig moment in het leven te maken krijgen met psychische aandoeningen. Onderzoek naar het voorkomen van psychische aandoeningen in Nederland geeft aan dat 41% van de bevolking tijdens het leven een of meer malen een psychische aandoening heeft. Ongeveer 1 op de 4 mensen heeft een psychische aandoening of verslaving. Bijna een kwart van de volwassen burgers in Nederland (23%) heeft in het afgelopen jaar belangrijke beperkingen gehad in functioneren als gevolg van dergelijke problemen. Bij jongeren (tot 18 jaar) en ouderen (65 jaar en ouder) ligt dit percentrage gemiddeld iets, maar niet veel lager (op circa 20%). Niet iedereen met psychische problemen zoekt professionele hulp. Als het niet goed met je gaat, zijn er allerlei mogelijkheden om hier steun bij te krijgen of een oplossing te vinden. Je zoekt en krijgt vaak advies en steun van familie, vrienden en bekenden, je vindt informatie, adviezen en steun van lotgenoten via zelfhulpinformatie op internet of bij cliëntenorganisaties, je hebt houvast aan je dagelijkse bezigheden. Ook kun je oplossingen vinden voor de omstandigheden die de klachten veroorzaakten, zoals bij werkloosheid of relatieproblematiek. De klachten verdwijnen of verminderen in veel gevallen na enige tijd. Als dat niet gebeurt, kan het zijn dat je na verloop van tijd toch hulp zoekt als de 2] Schoemaker, C. (RIVM). Hoeveel mensen hebben psychische problemen? In: Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Nationaal Kompas Volksgezondheid. > Gezondheid en ziekte > Functioneren en kwaliteit van leven > Psychisch functioneren > Psychische gezondheid volwassenen (13 december 2005). Dorsselaer, S. van, Graaf, R. de, Verdurmen, J., Land, H. van t, Have, M. ten & Vollebergh, W. Trimbos kerncijfers psychische stoornissen Resultaten van Nemesis. Utrecht: Trimbos-instituut,

6 klachten voortduren of verergeren. Van de mensen met klachten geeft 43 % aan geen behoefte te hebben aan professionele hulp, dit is ongeveer 10% van de bevolking. Let op: naast degenen die zelf een geschikte aanpak vinden, kunnen er ook andere redenen zijn om aan te geven geen behoefte te hebben aan hulp: als je slechte ervaringen hebt met hulpverlening, als je argwanend bent tegen iedereen, als je het liefst met rust gelaten wilt worden of als je zelf niet merkt dat het slecht met je gaat. Ongeveer 10% van de bevolking maakt wel gebruik van professionele hulp. Ruim een kwart van de mensen met aan doeningen bezoekt de eerstelijnszorg (huisarts en praktijkondersteuner ggz, eerstelijns psycholoog, algemeen maatschappelijk werk) en circa 16% de gespecialiseerde (tweede- en derdelijns) ggz. Dit is respectievelijk circa 6% en 4% van de bevolking. De gespecialiseerde ggz heeft inclusief de geneeskundige verslavingszorg circa cliënten per jaar, ofwel ca. 4% van de bevolking. Het merendeel van de mensen die hulp krijgt bij de ggz, is binnen een jaar weer van zijn klachten af. Ongeveer 1% van de bevolking is langer dan een jaar in behandeling. In Nederland hebben in volwassenen ernstige en langdurige psychische aandoeningen, waarbij ze regelmatig of langdurend behandeld worden in een ggz-instelling. Naar schatting 35% van de mensen met ernstige en langdurende aandoeningen heeft geen behandeling, zodat het totaal aantal mensen met langdurende aandoeningen op ongeveer komt (bron: Naar herstel en gelijkwaardig burgerschap, visiedocument langdurende zorg, GGZ Nederland, 2008). Ongeveer 4% van de bevolking heeft wel behoefte aan professionele hulp, maar krijgt deze niet. Dit is circa 16% van alle mensen met een aandoening. Er kunnen allerlei redenen zijn waarom je wel hulp zou willen, maar toch geen hulp krijgt: je kunt zo weinig puf hebben, dat je zelf geen actie onderneemt, het kan zijn dat je de weg niet weet, je kunt afgeschrikt worden door een aanmeldingsprocedure, de hulp die voor jou geschikt is, heeft lange wachtlijsten of je probeert wel hulp te zoeken, maar krijgt overal nul op het rekest, omdat je vraag onvoldoende aansluit bij het beschikbare aanbod. Ongeveer 1% van de bevolking heeft complexe en ernstige multiproblemen zonder adequate hulp. De meest kwetsbare groep in de samenleving wordt gevormd door de mensen die ernstige psychische aandoeningen hebben en/of een verslaving en/of verstandelijke beperkingen en ook problemen op andere levensgebieden (zoals schulden, dak- of thuisloosheid, werkloosheid, sociaal isolement). De problemen hangen onderling met elkaar samen en versterken elkaar. Er is integrale hulpverlening nodig die alle domeinen afdekt, maar die is vaak niet beschikbaar. Dit is de doelgroep waarop de bemoeizorg in het kader van de openbare geestelijke gezondheidszorg zich richt. 2.2 Het ontstaan van psychische aandoeningen Psychische aandoeningen ontstaan door de combinatie van: (biologische) aanleg; psychische competenties; actuele stresserende en/of steunende omstandigheden. Psychische aandoeningen ontstaan volgens het op dit moment algemeen gangbare biopsychosociaal verklaringsmodel onder invloed van een combinatie van (biologische) aanleg, psychische competenties en actuele stresserende en/of steunende sociale omstandigheden. De ene mens heeft bij de geboorte al veel meer aanleg dan de andere voor het ontwikkelen van een bepaalde psychische aandoening of verslaving. Dit heeft te maken met (meestal aangeboren) neurofysiologische reacties op prikkels van buitenaf. Behandelingen met medicijnen (psychofarmaca) sluiten op deze factor aan. 6

7 Vervolgens is het afhankelijk van je psychische competentie en persoonlijkheid of je meer of minder vaak in omstandigheden komt waarin je draagkracht kleiner is dan de draaglast die je ondervindt van je omstandigheden. Naast de aanleg dragen eerdere ervaringen en opvoeding veel bij aan de competenties en persoonlijkheid die je ontwikkelt. Dit is van toepassing op volwassenen, maar zeker en juist ook op kinderen. De ervaringen die je als kind opdoet, kunnen je dan, maar ook later als volwassene extra kwetsbaar of weerbaar maken voor het ontstaan van psychische aandoeningen. Opleidingen, preventieve cursussen en trainingen, opvoedingsondersteuning, psychosociale hulp en ook psychologische en psychotherapeutische behandelingen steken in op het vergroten van de psychische competenties en/of het bijsturen van de persoonlijkheidsontwikkeling. Actuele stresserende of steunende omstandigheden geven uiteindelijk de doorslag voor het wel of niet ontstaan van een stoornis op een bepaald moment. Niet iedereen ondervindt in zijn leven even veel stresserende en belastende zaken. Ook beschikt niet iedereen over vergelijkbare steunbronnen. Bij stresserende (sociale) omstandigheden gaat het ook om zaken die deels via gemeentelijk beleid te beïnvloeden zijn, zoals een ongezonde leefstijl, vereenzaming, onvoldoende opleiding, werkloosheid, slechte huisvesting, armoede en schulden, discriminatie, zware mantelzorgtaken, ouders met opvoedproblemen, huiselijk en seksueel geweld en sociale uitsluiting. Ook de beschikbaarheid van steunbronnen zijn mede door gemeentelijk beleid beïnvloedbaar (armoedebeleid, jeugdpreventiebeleid, wijkinrichting, ketensamenwerking wonen/welzijn/zorg, vrijwilligersbeleid en mantelzorgondersteuning, schuldhulpverlening en sociale activering, afspraken met woningcorporaties en welzijnsaanbieders et cetera). Hulpverleners uit de ggz kunnen deel uitmaken van de steunbronnen. 2.3 en met behoefte aan maatschappelijke ondersteuning Psychische problemen leiden vaak tot minder goed maatschappelijk functioneren en daarmee tot maatschappelijke kosten. Maatschappelijke ondersteuning is daarom belangrijk, vooral voor: jongeren en gezinnen in risicovolle omstandigheden, waarbij de jongeren blijvend dreigen uit te vallen; volwassenen met langdurende psychische aandoeningen en/of een verslaving en hun mantelzorgers en kinderen, extra sterk geldt dit voor (dreigend) daklozen met multiproblematiek; ouderen met psychogeriatrische problemen. Psychische problematiek kan tot gevolg hebben dat je niet alleen professionele zorg voor je klachten nodig hebt, maar ook behoefte hebt aan maatschappelijke ondersteuning. Psychische problemen kunnen leiden tot minder goed maatschappelijk functioneren, bijvoorbeeld minder goed presteren of verzuim op school of op het werk, moeite met het huishouden, met de opvoeding van de kinderen, spanningen in de relatie, minder energie voor sport en hobby s, voor het onderhouden van sociale contacten en/of het doen van vrijwilligerswerk. Voor meer kwaliteit van leven, sneller herstel of minder achteruitgang is het dan belangrijk dat je kunt participeren in een sociaal netwerk en zinvolle bezigheden hebt, waarbij sprake is van wederkerigheid. Dat betekent dat je niet alleen zelf steun krijgt, maar dat anderen ook wel eens een beroep op jou doen. Dit is voor iedereen belangrijk, maar het geldt wellicht het sterkst voor jongeren in risicovolle omstandigheden, mensen met ernstige en vaak langdurende psychische aandoeningen en/of een verslaving en voor ouderen met psychogeriatrische klachten en hun mantelzorgers. Hieronder volgt extra informatie over deze drie doelgroepen. Jongeren in risicovolle omstandigheden Over jongeren en hun risico s is bij gemeenten al veel bekend. Jongeren komen in beeld vanwege dreigende maatschappelijke uitval. Denk bijvoorbeeld aan vroegtijdig schoolverlaten en werkloosheid, overlastgevend groepsgedrag en criminaliteit, gebruik van alcohol en/of drugs, schuldenproblematiek, seksuele uitbuiting en tienerouderschap, dakloosheid. Veel van deze jongeren hebben last van psychische aandoeningen of gedrags- of ontwikkelingsproblemen, waarbij 7

8 niet altijd duidelijk is of deze het gevolg of de oorzaak zijn van de (spannende) sociale omstandigheden. Bij jongere kinderen zijn het achterblijvende schoolprestaties, gepest worden en/of gedragsmoeilijkheden die een signaal vormen. Vaak blijken deze samen te hangen met ontwikkelingsstoornissen, moeite van ouders met het opvoeden en/of problematische gezinsomstandigheden (denk bijvoorbeeld aan relatieproblemen en echtscheiding, armoede, huiselijk geweld, psychische problemen of schulden bij de ouders). Een gelijktijdige combinatie van maatschappelijke ondersteuning, liefst voor het hele gezin, en klachtenbehandeling bieden daarbij de beste kansen op een positieve ontwikkeling: zorg en preventie gaan hier hand in hand. Dit is de onderliggende visie van waaruit Centra voor Jeugd en Gezin worden opgezet. De jeugdketen waarin ook ggz-hulpverleners participeren, speelt hier steeds beter op in. Ggz-hulpverleners bieden niet alleen directe hulp en advies voor ouders en kinderen, maar hebben ook een belangrijke rol in de advisering van anderen in de jeugdketen over omgang met de jongere en opvoedingsondersteuning aan de ouders. Volwassenen met langdurende psychische aandoeningen en/of een verslaving en hun mantelzorgers en kinderen Leven met een psychische aandoening en/of verslaving kan grote sociale gevolgen hebben. Het is vaak moeilijk een betaalde baan te vinden en te houden, je sociale relaties staan onder druk, je fysieke conditie heeft veel te lijden, je bent vaker alleenstaand, je hebt vaak weinig financiële armslag en soms ook schulden. Je kunt moeite hebben met de planning van je dag, het doen van je huishouden, administratie en budgettering, contacten met instanties. Nu is het nog vaak zo dat iemand met een psychische aandoening zich weinig welkom voelt bij algemene voorzieningen als buurthuizen en verenigingen en daar weinig aansluiting vindt. Niet alleen jijzelf, maar ook je mantelzorger(s) en eventuele kinderen ondervinden de gevolgen. Je voelt je er als mantelzorger vaak alleen voor staan, niet in het minst omdat de betrokkene je goede zorgen niet altijd waardeert. Het is voor de buitenwereld minder goed zichtbaar hoe zwaar de zorg is, omdat het minder dan bij iemand met lichamelijke beperkingen gaat om praktische hulp. Als kind kan je je zorgen maken over je ouder, of je schuldig voelen en voor je ouder gaan zorgen op een manier die niet bij je leeftijd en levensfase past. Met langdurende psychische klachten leef je en je mantelzorger en/of gezin vaak in een isolement met weinig steun van buiten. Vaak is er sprake van multiproblemen, waardoor het risico ontstaat dat er een overdaad van hulpverleners aanwezig is. De verbetering van de aansluiting van zorg en ondersteuning op de behoeften van deze groep is de komende jaren een belangrijk punt van aandacht voor zowel gemeenten als zorginstellingen. Bijzondere aandacht verdienen daarbij (dreigend) daklozen met langdurige psychische aandoeningen en/of verslavingsproblematiek vanwege het risico op verregaande maatschappelijke en persoonlijke teloorgang. Net als bij risicojongeren is voor hen extra belangrijk dat ondersteuning gericht op zorg, wonen, participatie en inkomen gelijktijdig en op elkaar afgestemd plaatsvinden. De laatste jaren verenigen mensen met psychiatrische klachten zich vaker onderling en ondersteunen elkaar met raad en daad, o.a. via de steunpunten cliëntondersteuning ggz, basisberaden en cliëntenbelangenbureaus. Mensen met ernstige psychische aandoeningen worden vanuit de ggz ondersteund in hun zelfredzaamheid via woonbegeleiding of door multidisciplinaire ACT 3 -teams van waaruit ook schuldhulp, hulp bij administratie, budgetteringsondersteuning en steun bij het vinden en houden van betaald werk wordt geboden. Via dagactiviteitencentra, werk- en kunstprojecten, kwartiermakersfestivals, maatjesprojecten en vriendendiensten participeren ze naar vermogen in de samenleving. Werkers in de ggz ondersteunen hen daarbij, waarbij deze samenwerken met andere organisaties, bij voorkeur in maatschappelijke steunsystemen. 3] ACT: Assertive Community Treatment, zie bij de productbeschrijvingen. 8

9 Ouderen met psychogeriatrische problemen 4 Dementie en psychische problemen ten gevolge van andere aandoeningen (zoals beroerte, diabetes, hartproblemen) zijn de meest voorkomende ernstige psychische problemen onder ouderen. Ook depressies en angsten komen vaak voor, alleen, maar ook in combinatie met elkaar of met dementie. Vaak is sprake van comorbiditeit: ouderen ervaren zowel beperkingen ten gevolge van psychische klachten als ten gevolge van lichamelijke aandoeningen. Dit alles speelt het sterkst bij hoogbejaarden. Hoogbejaarde mensen met voortschrijdende cognitieve en gezondheidsklachten oriënteren zich vaak niet meer op de samenleving. Eenzaamheid en sociaal isolement komen veel voor. Als je netwerk erg verschraald is, krijg je vaak ook minder informele zorg. Door het isolement, gebrek aan zinvolle contacten en bezigheden en het ontbreken van perspectief verergeren de psychogeriatrische problemen vaak extra snel. In totaal zijn er ongeveer ouderen in Nederland met ernstige psychiatrische/ psychogeriatrische problemen. Door de dubbele vergrijzing (toename van het aantal oudere ouderen) en de toename van het aantal klachten met de leeftijd, zal het aantal ouderen met psychogeriatrische problemen nog sterker stijgen dan het aantal ouderen op zich. Van de ouderen met psychogeriatrische problemen woont bijna driekwart zelfstandig. De overigen, veelal degenen met de ernstigste klachten, verblijven langdurig in AWBZ-instellingen. Deze laatsten vallen buiten het bereik van de Wmo. Net als bij volwassenen met langdurende stoornissen hebben ook de mantelzorgers van ouderen vaak behoefte aan ondersteuning. Naast een zelf ook hoogbejaarde partner zijn kinderen, met name dochters, vaak als mantelzorger betrokken. Doordat de zorg langzaam maar zeker steeds zwaarder wordt, raken veel mantelzorgers op enig moment overbelast. Om de zorg vol te kunnen houden, is belangrijk dat je als mantelzorger ook tijd voor jezelf en je eigen contacten en bezigheden kunt nemen. Vormen van dagopvang, of vrijwillige oppas aan huis kunnen de mantelzorger ontlasten en bieden de oudere afleiding en sociale contacten. Op veel plaatsen zijn steunpunten mantelzorg en netwerken van mantelzorgers actief, die zorgen voor onderlinge steun en informatie-uitwisseling. 4] Klerk, M.M.Y. de (red.). Zorg en wonen voor kwetsbare ouderen; Rapportage ouderen Den Haag: SCP,

10 3 Samenwerkingsthema s voor gemeente en ggz De samenwerkingsthema s voor gemeente en ggz zijn: 1. Preventie: het bestrijden van risicofactoren voor psychische aandoeningen en verslaving en het toerusten en steunen van de bevolking in het algemeen en (hoog)risicogroepen in het bijzonder, met aandacht voor alle leeftijden en speciaal voor de jeugd. Denk bij dat laatste aan de ontwikkeling van de Centra voor Jeugd en Gezin (CJG). 2. Het maatschappelijk herstel en de maatschappelijke ondersteuning voor mensen met ernstige psychische aandoeningen die naast ggz-cliënt, in de eerste plaats en vooral burger zijn. 3. De bemoeizorg en zorgtoeleiding voor mensen met multiproblemen. 3.1 Preventie Preventie is al langer een wettelijke taak voor gemeenten, waarbij samenwerking van GGD en anderen met ggz-preventie en preventie verslavingszorg plaatsvindt. Het gaat voor wat betreft gemeenten om universele preventie: op de algemene bevolking gericht en selectieve preventie: op (hoog)risicogroepen gericht. Belangrijke thema s zijn preventie gericht op jeugd, op risicofactoren voor depressie en maatschappelijke uitval (zoals isolement, stress), op mantelzorgers en op verslaving. De zorgverzekering betaalt alleen voor geïndiceerde preventie: gericht op mensen met al bestaande problemen op het gebied van depressie en alcoholgebruik. Preventie is al geruime tijd een thema waarin samenwerking bestaat tussen gemeenten, ggz-instellingen en andere partijen op het gebied van zorg, welzijn, wonen, veiligheid, onderwijs et cetera. Verslavingspreventie behoorde al lang tot een taak voor gemeenten. Het opnemen van de collectieve preventie ggz in de Wmo en de overheveling van het budget voor collectieve ggz-preventie vanuit de AWBZ naar de gemeenten als beleidsverantwoordelijke partij heeft de basis voor de samenwerking verstevigd. Voor jeugdpreventie volgt nu een vergelijkbare versteviging. In prestatieveld 2 van de Wmo was al geregeld dat de gemeente verantwoordelijk is voor de preventieve jeugdzorg. Het gaat daarbij om het hele scala van activiteiten: vanaf het aanbieden van laagdrempelige opvoedingsondersteuning dicht bij huis voor alle ouders tot het opsporen en toeleiden van jongeren waarbij sprake is van (dreigend) schooluitval, criminaliteit of ernstige gedragsproblematiek en casemanagement bij gezinnen met complexe multiproblemen. Met de opname van deze taak in de wet op de jeugdzorg wordt de preventieve taak nadrukkelijk bevestigd. Bij het instellen van Centra voor Jeugd en Gezin is expliciet de verplichting geformuleerd dat ook niet-vrijblijvende ketenzorgafspraken gemaakt dienen te worden met partijen die een bijdrage kunnen leveren aan de jeugdpreventie. De preventieve taak van de ggz is breder dan de collectieve ggz-preventie. In de stukken over preventie van het College voor zorgverzekeringen (CVZ) wordt het volgende onderscheid gemaakt. Universele preventie richt zich op de algemene bevolking die niet gekenmerkt wordt door het bestaan van verhoogd risico op ziekte. Universele preventie heeft tot doel de kans op het ontstaan van ziekte of risicofactoren te verminderen. Vaak gaat het hier om collectieve maatregelen, zoals in het kader van gemeentelijk sociaal en gezondheidsbeleid. Denk bijvoorbeeld aan maatregelen in het kader van sociale veiligheid, tegemoetkomingen voor gezinnen onder de armoedegrens voor uitgaven voor sport en maatschappelijke deelname door hun kinderen, regels over alcoholverkoop in sportkantines en drinken op straat. Ook kan het gaan om collectief aangeboden competentieverhogende interventies, zoals sociale vaardigheidstrainingen, budgetteringscursussen of voorlichting over omgaan met stress of met genotmiddelen. 10

11 Selectieve preventie richt zich (ongevraagd) op (hoog)risicogroepen in de bevolking. Selectieve preventie heeft tot doel de gezondheid van specifieke risicogroepen te bevorderen door het uitvoeren van specifieke lokale, regionale of landelijke preventieprogramma s. Daarbij gaat het vaak om een combinatie van verschillende interventies zoals voor lichtingen, trainingen, coaching en begeleiding (ook digitaal of telefonisch), het organiseren van lotgenotencontact, toerusting van sleutelfiguren en beleidsadvisering. is enerzijds de groep weerbaarder te maken (empowerment, competentieverhogende interventies) en/of sociale steun te organiseren, anderzijds risicofactoren te verminderen. Het opsporen van individuen die al klachten hebben en hen toeleiden naar de zorg is onderdeel van zo n programma. Hoogrisicogroepen zijn onder andere mantelzorgers en kinderen van mensen met psychische aandoeningen of verslaving, vereenzamende ouderen, kinderen die op school dreigen uit te vallen. Geïndiceerde preventie richt zich op individuen die veelal nog geen gediagnosticeerde ziekte hebben, maar wel risicofactoren of symptomen. Geïndiceerde preventie heeft tot doel het ontstaan van ziekte of verdere gezondheidsschade te voorkomen door een interventie/behandeling. Voor wat betreft preventie van psychische aandoeningen gaat het om interventies gericht op mensen met subklinische depressies en voor mensen met risicovol alcoholgebruik, die nog niet voldoen aan de criteria voor een verslaving. Zorggerelateerde preventie richt zich op individuen met een ziekte of één of meer gezondheidsproblemen. Deze preventie heeft tot doel het individu te ondersteunen bij zelfredzaamheid, ziektelast te reduceren en erger te voorkomen. Deze preventie maakt onderdeel uit van de gespecialiseerde geneeskundige zorg. Universele en selectieve preventie worden samen ook wel collectieve preventie genoemd en behoren tot het domein van de openbare volksgezondheid, geïndiceerde en zorggerelateerde preventie behoren tot het domein van de gezondheidszorg. Landelijk zijn op het gebied van de preventieve volksgezondheid vier thema s geselecteerd als speerpunten voor het lokaal gezondheidsbeleid (roken, overgewicht, alcohol en depressie). In het licht van de geestelijke volksgezondheid zijn daarbij met name preventie van depressies en van overmatig alcoholgebruik van belang. Veel GGD en werken al samen met instellingen voor ggz en verslavingszorg aan deze thema s. Ook op het gebied van drugspreventie werken gemeenten, GGD en en instellingen voor verslavingszorg samen. Drugspreventie kent ook weer raakvlakken met het jeugd(preventie)beleid en het veiligheidsbeleid. Zoals al in 2.1 is aangegeven, draagt veel gemeentelijk sociaal beleid bij aan het verminderen van risicofactoren. Ook instellingen voor ggz en verslavingszorg kunnen bijdragen aan universele en selectieve preventie: interventies gericht op de hele bevolking, hele wijken of op risicogroepen. Denk bijvoorbeeld aan de organisatie van of deelname aan op het algemene publiek gerichte voorlichtingsbijeenkomsten, het verzorgen van lessen op scholen, meedoen in een wijk- of gemeentebrede aanpak van eenzaamheid of in een campagne gericht op gezonde school of gezonde wijk, meedenken bij de ontwikkeling van relevant gemeentelijk beleid. Ook een groot deel van het cursusaanbod van preventieafdelingen van ggz- en verslavingsinstellingen valt hieronder. U vraagt zich wellicht af: waar ligt nu de grens, wat valt nog onder het gemeentelijk preventiebeleid en waar begint de verantwoordelijkheid van de zorgverzekeraar voor preventie? De zorgverzekeraar beperkt zich tot die interventies op het gebied van geïndiceerde preventie waarvan wetenschappelijk is aangetoond dat ze het gebruik van zwaardere zorg verminderen. In het pakket van de zorgverzekering zijn op dit moment uitsluitend cursussen en interventies opgenomen gericht op preventie van depressie en op preventie van alcoholverslaving bij hoogrisicogroepen. Hoog risicogroep voor geïndiceerde preventie van depressie is daarbij door het CVZ omschreven als personen met een subklinische depressie (één kernsymptoom, aangevuld met maximaal drie overige symptomen) en voor geïndiceerde preventie van problematisch alcoholgebruik als personen die meer drinken dan verantwoord is, maar daarbij nog niet voldoen aan de criteria van een stoornis in alcoholgebruik. In de ogen van de leek gaat het dus om mensen die de klacht of het probleem al ervaren. Geïndiceerde preventie valt volgens het CVZ onder de eerstelijns ggz en kan worden verzorgd door ggz-instellingen, wanneer dat met de contracterende zorgverzekeraars is overeengekomen. Van andere interventies die zich richten op groepen waarvan mag worden verondersteld dat ze een verhoogd risico lopen, is (nog) niet aangetoond dat ze het beroep op zwaardere zorg verminderen. Daarom worden ze niet vergoed in het kader van de zorgverzekering. Een gemeente kan hierin een andere afweging maken dan de 11

12 zorgverzekeraar, bijvoorbeeld omdat een gemeente verwacht dat deelname maatschappelijke kosten bespaart of participatie en/of zelfredzaamheid bevordert. Denk bijvoorbeeld aan pestcursussen, stress de baas of omgaan met angst. Zorggerelateerde preventie (voorkomen van erger bij mensen die al een aandoening hebben) maakt deel uit van de diagnosebehandelcombinaties in het kader van de gespecialiseerde geneeskundige zorg aan mensen met psychische aandoeningen en/of verslaving. 3.2 Bijdragen aan maatschappelijk herstel Ook mensen met psychische aandoeningen moeten als burger kunnen meedoen. Hier ligt een gezamenlijke ambitie voor gemeenten en ggz-instellingen. Dit gaat om ondersteuning bij participatie en maatschappelijke zelfredzaamheid: - begrip en acceptatie, informatie en ontmoetingsmogelijkheden; - toegang tot wonen, werken, onderwijs en welzijn; - toeleiding en ondersteuning in het geval van multiproblemen. Door wijzigingen in AWBZ en ZVW zal voor de financiering van ondersteunende voorzieningen en begeleiding hierbij vaak een beroep worden gedaan op de Wmo. Gemeenten, ggz-instellingen en ggz-cliëntenorganisaties zijn het erover eens dat het belangrijk is dat je ook als je psychische aandoeningen of een verslaving hebt, in de eerste plaats gewoon burger bent en als zodanig alle gelegenheid krijgt om mee te doen in de samenleving. Transitie van cliënt naar burger In de ggz wordt een omslag gemaakt in de wijze waarop naar de cliënt wordt gekeken. 5 Niet zozeer het ziektebeeld en de bijbehorende klachten en symptomen staan centraal, maar de cliënt als mens. De ggz wil de cliënt ondersteunen op alle levensgebieden en de cliënt niet alleen als patiënt benaderen maar als burger, met alle bijbehorende wensen en behoeften. Psychisch kwetsbare burgers hebben net als ieder andere burger behoefte aan het hebben van een zinvolle dagbesteding, een sociaal netwerk, een fijn huis om in te wonen, een goede gezondheid et cetera. Overigens gaat het hier niet alleen over volwassen cliënten, maar ook over jeugdigen. Hier ligt een gezamenlijke ambitie voor gemeenten en ggz-organisaties en andere aanbieders van zorg en welzijn. Ook het ministerie van VWS benadrukt deze benaderingswijze. De staatssecretaris promoot dit in de campagne voor Welzijn Nieuwe Stijl. Herkenning en erkenning (d.m.v. informatie, advies en deskundigheidsbevordering) zijn belangrijke elementen, net als ontmoeting (kwartiermaken). Immers, door het bevorderen van begrip en erkenning kan worden voorkomen dat mensen met psychische problemen eerder en vaker dan nodig is, in het gespecialiseerde professionele circuit belanden. Een kleinschalige benadering, dicht bij de burger en een intensieve samenwerking tussen zorg en welzijn is nodig om hierin succesvol te zijn. Gekeken wordt naar de mogelijkheden van doorontwikkeling van initiatieven als Public Mental Health. Activiteiten die in dit kader goed georganiseerd en gefinancierd moeten worden, zijn: informatie en advies (aan cliënt, omgeving en professionals), preventieactiviteiten (o.a. KOPP cursussen, lotgenotencontact) inzet van ervaringsdeskundigheid en het organiseren van ontmoeting (kwartiermaken). 5] GGZ Nederland. Naar herstel en gelijkwaardig burgerschap; Visie op de (langdurende) zorg aan mensen met ernstige psychische aandoeningen. Amersfoort: GGZ Nederland,

13 Rond wonen, onderwijs, werk en welzijn voor iedereen een plek in de samenleving Op het gebied van wonen is dat in de eerste plaats door de centrumgemeenten, in samenwerking met gemeenten in de regio, in de Stedelijke Kompassen vertaald in de ambitie iedereen een dak boven het hoofd. Een ambitie die overigens nauw raakt aan het beleid rond overlast en verloedering. Hierbij gaat het met name om de OGGz doelgroep (10% van totale groep mensen met ernstige psychische aandoeningen). Ook voor andere mensen met langdurige psychische aandoeningen is het van belang dat er geschikte woonvormen zijn en er mogelijkheden zijn om door te stromen naar reguliere woningen. Op het gebied van werken onderschrijven gemeenten en ggz de ambitie iedereen doet mee. De benadering die is ontwikkeld met de participatieladder gaat er van uit dat het streven naar sociale stijging niet gereserveerd moet worden voor mensen zonder problemen, maar juist ook moet gelden voor mensen met problemen. Ook voor mensen met psychische problematiek is werk en participatie belangrijk. Dit geldt niet alleen voor volwassenen, maar zeker ook voor de jeugd. Een startkwalificatie voor de arbeidsmarkt is van wezenlijk belang voor de verdere loopbaan. De gemeente heeft een regierol in de zorgstructuur rond het onderwijs en voorkomen van schooluitval. In de praktijk blijkt het voor mensen met psychische problematiek van jong tot oud echter nog zeer moeilijk om een plek te vinden waar zij kunnen participeren naar vermogen. Op het gebied van welzijn constateren gemeenten en GGZ Nederland dat burgers met psychische problematiek weinig gebruik maken van de algemene voorzieningen die er zijn, en daarbij nauwelijks mengen met buurtgenoten zonder psychische problematiek. Het normale sociale (buurt)netwerk zoals bedoeld in de Wmo (prestatieveld 1) functioneert voor deze groep nauwelijks. Daarom is het belangrijk de komende jaren samen te werken aan kwartiermaken en aan het ontwikkelen van maatschappelijk steunsystemen (MSS). Een MSS is het geheel van voorzieningen en mensen waarvan psychisch kwetsbare mensen gebruik moeten kunnen maken, en de onderlinge samenhang daarvan. Met andere woorden: een netwerkorganisatie waarin gemeenten, ggz, welzijn en andere maatschappelijke partners gezamenlijke doelen formuleren rondom de maatschappelijke participatie van psychisch kwetsbare burgers (breder dan OGGZ-doelgroep). Zij voeren deze rondom individuele cliënten ook gezamenlijk uit. en kunnen zijn: meer mensen aan het werk helpen, verminderen van het sociaal isolement, kwartiermaken, organiseren van wonen-zorg-welzijn et cetera. Ook inzet van ervaringsdeskundigheid is hierbij van belang. En wie betaalt nu wat? Door de wijzigingen in de ZVW en de AWBZ zijn mensen met psychische aandoeningen (met de gemeente als achterwacht) steeds vaker zelf verantwoordelijk voor het regelen van de nodige begeleiding bij maatschappelijke zelfredzaamheid en participatie. Alleen als ze zonder begeleiding niet meer zelfstandig kunnen wonen of opgenomen moeten worden in een instelling, kunnen ze hiervoor (beperkter dan voorheen) begeleiding vanuit de AWBZ of ZVW krijgen, zie hierover bijlage 2. De CIZ-indicatie is voor de AWBZ bindend. Daarom zullen mensen met psychische aandoeningen vaker een beroep doen op ondersteuning via gemeentelijk gefinancierde (al dan niet collectieve) voorzieningen. Het is belangrijk dat de diverse vormen van financiering goed op elkaar aansluiten. Overleg en afstemming tussen gemeente en zorgkantoor/zorgverzekeraar over grensgevallen is gewenst. GGZ Nederland heeft het plan om op basis van bestaande best practices een model te ontwikkelen voor persoonsgebonden ketenfinanciering waarbij zorg, gemeenten en zorgverzekeraars gezamenlijke afspraken maken. 3.3 Toeleiding en bemoeizorg in het kader van de OGGZ Toeleiding en bemoeizorg voor mensen met multiproblemen zijn een taak van de centrumgemeenten. Voor de aanpak van multiproblematiek, gericht op de preventie van dakloosheid en verloedering en voor de nazorg en het maatschappelijk herstel zijn alle gemeenten verantwoordelijk. De ggz participeert in de hierop gerichte Stedelijke Kompassen. vergt een gezamenlijke inspanning van centrumgemeenten, AWBZ, ZVW en regiogemeenten. 13

14 Een verantwoordelijkheid waar gemeenten en ggz-instellingen al lang bij samenwerken is de bemoeizorg voor mensen met multiproblemen. Het gaat daarbij om mensen die hetzij zelf geen probleem ervaren of door eerdere teleurstelling en argwaan geen vertrouwen meer hebben in zorgverleners en zich aan iedere hulp proberen te onttrekken. Anderen in hun omgeving signaleren wel een probleem omdat zij bijvoorbeeld overlast geven, hun huur niet betalen, zichzelf verwaarlozen of vervuilen. Voor deze groep dreigt dakloosheid. Via een soms langdurend traject van ongevraagde contactlegging en inspelen op directe noden probeert de hulpverlener zo veel vertrouwen te winnen dat de cliënt zich alsnog laat toeleiden naar, diagnosticeren en indiceren voor zorg. Deze bemoeizorg valt onder prestatieveld 8 van de Wmo: OGGZ. De centrumgemeenten voeren hierover de regie, als onderdeel van de preventie en bestrijding van dakloosheid. In veel regio s zijn bemoeizorgteams of vangnet en adviesteams actief. Ze zijn multidisciplinair samengesteld uit medewerkers van verschillende instellingen, waaronder ggz en verslavingszorg. In de Handreiking Bemoeizorg (GGZ Nederland, 2004) is de volgende omschrijving opgenomen. Bemoeizorg is het bieden van (ongevraagde) hulp aan (zorgwekkende) zorgmijders met een (vaak) complexe problematiek, waarbij verbetering van de kwaliteit van leven en reductie van overlast als uitgangspunten dienen. Deze zorg op maat hulp verlening maakt gebruik van verschillende, op elkaar afgestemde methodieken en strategieën. De hulpverlening heeft een actief, outreachend en laagdrempelig karakter. De samenwerking tussen verschillende disciplines en organisaties is van wezenlijk belang om deze groep cliënten met de hulpverlening in contact te brengen. Het gaat om de ongevraagde bemoeienis van hulpverleners met sociaal kwetsbaren die hulp nodig hebben, maar daar zelf niet om vragen of deze hulp niet willen accepteren. De mensen aan wie bemoeizorg wordt geboden kampen veelal met complexe problemen op meerdere terreinen. De uitvoering van bemoeizorg is een verantwoordelijkheid van meerdere organisaties, waarbij dan ook meerdere partijen betrokken zijn. De doelgroep wordt omschreven op basis van de volgende vijf kenmerken (afgeleid van de omschrijving van de G4-gemeenten in het Plan van Aanpak dakloosheid): 1. Aanwezigheid van een psychiatrische stoornis (waaronder verslavingsproblemen) of ernstige psychosociale problemen. 2. Tegelijkertijd, aanwezigheid van meerdere problemen op andere leefgebieden. 3. Leidend tot het niet voldoende in staat zijn om in de eigen bestaansvoorwaarden te voorzien (huisvesting, inkomen, sociale contacten, zelfverzorging et cetera). 4. Gebrek aan mogelijkheden om de problemen zelf op te lossen. 5. Afwezigheid van een adequate hulpvraag. Sinds 2008 werken vrijwel alle centrumgemeenten met een Stedelijk Kompas: een meerjarenplan van aanpak voor de preventie en bestrijding van dakloosheid. Over de uitvoering hiervan zijn vaak convenantafspraken gemaakt met onder andere de organisaties voor ggz en verslavingszorg. Wie betaalt wat? Hierover vindt vaak afstemmingsoverleg plaats met zorgkantoor/zorgverzekeraars over de inzet van AWBZ/ZVW en met de regiogemeenten. De decentrale doeluitkering maatschappelijke opvang, OGGZ en verslavingsbeleid die de centrumgemeenten krijgen, is bestemd voor het realiseren van opvangvoorzieningen en het uitvoeren van de bemoeizorg- en toeleidingstaak. Daarnaast zal een aanvulling uit het gemeentefonds nodig zijn om de begroting van het Kompas sluitend te maken. Ook regiogemeenten hebben hierin een rol. De preventie en nazorg zijn een verantwoordelijkheid van alle gemeenten. Dit sluit aan op de preventieve taken in het kader van de Wmo en de WPG, maar ook op andere gemeentelijke beleidsterreinen (werk, onderwijs, inkomen, veiligheid, jeugd, wonen). 14

15 4 Met elkaar in gesprek Voor het gesprek tussen gemeente en ggz is voorbereiding gewenst. Topics waarover informatie gewenst is: doelgroepen, aansluiting op het gemeentelijk (Wmo-) beleid, toelichting op de hulp en de maatschappelijke opbrengsten ervan, samenwerking met andere partijen, cliëntenparticipatie en financiering. Een factsheet of informatiebrochure is ondersteunend. In de vorige hoofdstukken zijn de doelgroepen bekeken vanuit het gemeentelijk en het zorgperspectief en zijn de ambities geschetst waar het gemeentelijk beleid en de taken van de ggz elkaar raken. Inhoudelijk zijn daarin de nodige aanknopingspunten voor een gesprek te vinden. Wat kunnen ggz en gemeente doen om elkaar beter te leren kennen? Hoe weet je van elkaar waar de ander in geïnte resseerd is? Het antwoord hierop is niet op elke plaats hetzelfde, afhankelijk van eerdere contacten en de lokale infrastructuur. Wel zijn er wat algemene zaken te zeggen over gespreksonderwerpen en de voorbereiding op een gesprek. Vragen die vaak aan de orde zullen zijn: Informatie over de doelgroepen: welke groepen uit mijn gemeente maken gebruik van de ggz, hoe veel personen uit mijn gemeente krijgen hulp en wat voor hulp, hoe verhoudt zich dat met wat wij weten uit epidemiologisch gegevens over onze gemeente, wat zijn hun behoeften op het gebied van participatie en ondersteuning, hoe maken ze gebruik van collectief ondersteuningsaanbod? Informatie over het gemeentelijk (Wmo-)beleid: wat is onze visie op de relatie burger/gemeente/ aanbieders in het licht van de Wmo, welke prioriteiten stellen we, hoe stellen we ons op de hoogte van de behoefte van onze inwoners, hoe betrekken we hen bij het Wmo-beleid? Informatie over het hulpaanbod: wat voor soort hulp en steun geeft de ggz, wat hebben cliënten eraan, hoe sluit dit aan op de benadering van cliënten als burger? Informatie over de resultaten van de hulp door de ggz: wat is de maatschappelijke opbrengst? Informatie over samenwerking met andere aanbieders: met wie wordt samengewerkt en voor welke doelgroep, wat houdt de samenwerking in, is er overlap met ander hulp- of zorgaanbod uit de gemeente, zou meer samenwerking mogelijk zijn, zijn er ook knelpunten? Informatie over cliëntenparticipatie/betrokkenheid van cliënten bij beleid en uitvoering: hoe vindt dat plaats binnen de ggz-instelling, is er ook contact met een Wmo-raad of ander gemeentelijk participatiekanaal, kan ik vanuit de gemeente ook rechtstreeks contact hebben met cliënten over hun ervaringen, behoeften en wensen? Informatie over de financiering van hulp door de ggz: welke afspraken zijn er met zorgverzekeraars en zorgkantoor of andere financiers, zijn er knelpunten? De gemeente kan de ggz-aanbieder informeren over het gemeentelijk beleidskader dat aansluit op de ambities en verantwoordelijkheden van de ggz, bijvoorbeeld via relevante passages uit het Wmo-beleidsplan en dergelijke. Ook zal de ggz-aanbieder informatie nodig hebben over de praktische gang van zaken bij een subsidieaanvraag of offertetraject: periodes en termijnen, eventuele te gebruiken formulieren. Veel gemeenten hebben een website waar dit soort informatie te vinden is. Naast het geven van mondelinge informatie kan een factsheet of aantrekkelijk uitgevoerde informatiebrochure een goed hulpmiddel zijn ter ondersteuning van de kennismaking. Een goed voorbeeld daarvan vormen de Wmo-kranten van de GGzE (GGZ Eindhoven en de Kempen), die jaarlijks onder de gemeenten in de regio verspreid worden. 15

16 5 Ggz-producten aansluitend op de prestatievelden van de Wmo 6 Toelichting op het overzicht In dit hoofdstuk geven we een overzicht van de typen producten en diensten die ggz-instellingen in huis hebben en die aansluiten op de in de vorige hoofdstukken beschreven doelgroepen en ambities. Het productenoverzicht is bedoeld om inzicht te geven in de mogelijkheden van de ggz-instellingen. Zie het als een catalogus zoals bij een woonwinkel: bedoeld om ideeën en inspiratie op te doen voor de eigen woninginrichting. Om het geheel overzichtelijk te houden, hebben we ervoor gekozen de producttypen te beschrijven en niet elk product afzonderlijk, dus preventieve cursussen, in plaats van elke preventieve cursus afzonderlijk en consultatie aan werkers in zorg, welzijn et cetera en niet elk type werkers en elke advies- of consultatievorm afzonderlijk. Van elk product zijn in de bijlage beschreven: doel, doelgroep en (als dat verschilt) profijtgroep, werkwijze, resultaat/opbrengst, financiering en samenwerkingspartners. De producten worden gepresenteerd per prestatieveld van de Wmo. Sommige producten zijn relevant bij meerdere prestatievelden, er is niet altijd een heldere afbakening mogelijk. We hebben deze producten dan bij alle relevante prestatievelden opgenomen, waarbij de toelichting op het product gelijk blijft. Ook zijn er gevallen waarbij de productbenamingen wel op elkaar lijken, maar er verschillen zijn in bijvoorbeeld doelgroepen of doelen, dat blijkt dan uit de toelichting. Het overzicht is gebaseerd op de bestaande praktijken. Ideeën voor innovaties in het aanbod zijn nog niet opgenomen. Deze kunnen uiteraard wel in gesprekken aan de orde komen. In de bijlage zijn mogelijke bekostigingsbronnen opgenomen. Daar waar staat de Wmo is bedoeld dat het product qua doelstelling en doelgroep aansluit op de omschrijving van verantwoordelijkheden en prestatievelden in de wetstekst en toelichtingen op de Wmo. Dat laat onverlet de gemeentelijke beleidsvrijheid voor wat betreft de Wmo. Her en der is de formulering gebruikt dat een afspraak over bekostiging met de zorgverzekeraar denkbaar is. Dat betekent dat er wettelijk gezien geen sprake is van bekostiging conform de AWBZ of Zorgverzekeringswet. Deze geven aanspraak aan verzekerden op zorg. Welke zorg dat is, is landelijk vastgesteld, zie hierover bijlage 2. Deze kosten van zorg zijn gerelateerd aan individuele verzekerden. Zorgverzekeraars en zorgkantoren hebben geen gelden voor projecten (niet gerelateerd aan zorg voor een individuele verzekerde). Ook consultatie en dienstverlening, deelname in overleggen en veel preventieve interventies vallen buiten de bekostiging door AWBZ en Zorgverzekeringswet. Als zorgverzekeraars ingaan op een verzoek tot (mede)financiering, gaat dat buiten de ZVW-gelden om. De zorgverzekeraar laat zich dan als bedrijf aanspreken op maatschappelijk verantwoord ondernemen en/of ziet een bijdrage als een investering die op langere termijn mogelijk rendement zal opleveren. 6] en geïnspireerd door de voorbeelden uit: GGz Eindhoven en de Kempen. Wmo-krant Psychische problematiek en de Wmo; Informatie van GGzE voor gemeenten en maatschappelijke organisaties. Eindhoven: december GGZ Noord-Holland-Noord. enboek 2010 Wmo en lokaal gezondheidsbeleid. Heiloo: GGZ Noord-Holland-Noord, GGZ Westelijk Noord-Brabant. encatalogus maatschappelijke ondersteuning, OGGZ en preventie. Bergen op Zoom: GGZ Westelijk Noord-Brabant, Rivierduinen. catalogus WMO Rivierduinen Leiden: Rivierduinen,

17 Prestatieveld 1 Leefbaarheid en sociale samenhang Het prestatieveld bevorderen van de sociale samenhang in en leefbaarheid van dorpen, wijken en buurten, is ruim en breed geformuleerd. Leefbaarheid laat zich definiëren als: het wonen in een prettige en veilige omgeving, met de mogelijkheid om (thuis of in de buurt) gebruik te kunnen maken van zorg-, welzijns- en gemaksdiensten. en Dienstverlening en/of consultatie voor werkers in wonen, zorg, welzijn, educatie, arbeid, inkomen, veiligheid enzovoorts (zie ook prestatieveld 5); Participatie in wijkgerichte/buurtgerichte netwerkoverleggen leefbaarheid (zie ook prestatieveld 5); Maatschappelijk steunsysteem: coördinatie steunstructuur (zie ook prestatieveld 5); Kwartiermakersfestival; Kwartiermaken: toeleiden tot / bemiddelen naar organisaties (zie ook prestatieveld 5); Dagactiviteitencentra / dagopvang (zie ook prestatieveld 5); Overleg met buurtbewoners (zie ook prestatieveld 8-bemoeizorg); Projecten gericht op voorkomen en doorbreken van eenzaamheid en sociaal isolement (zie ook prestatieveld 8); Algemene publieksgerichte evenementen over ggz-gerelateerde onderwerpen (bijv. Landelijke Dag Psychische Gezondheid, Dag van de Mantelzorg, deelname wijkinformatiemarkten). Prestatieveld 2 Preventieve ondersteuning jeugd Dit prestatieveld heeft betrekking op jeugdigen en in voorkomende gevallen hun ouders bij wie sprake is van een verhoogd risico als het gaat om ontwikkelingsachterstand of uitval zoals schooluitval of criminaliteit, maar voor wie zorg op grond van de Wet op de jeugdzorg niet nodig is dan wel voorkomen kan worden. Dit beleidsterrein geldt als aanvulling op de taken die in andere wetgeving zijn vastgelegd, zoals de Wet Publieke Gezondheid (voorheen WCPV) en de Leerplichtwet. en Deelname zorgadviesteam / CJG / jeugdnetwerken en -ketens; Consultatie en advisering aan professionals in educatie, welzijn, zorg, veiligheid m.b.t. jeugd, individueel- of teamgericht; Trainingen aan professionals: inhoudelijke deskundigheidsbevordering m.b.t. jeugd; Trainingen aan professionals: train de trainer (bijv. m.b.t. sociale vaardigheden, levensvaardigheden, weerbaarheid tegen pesten, omgaan met drugs); Voorlichting en trainingen voor jongeren, individueel of in groepsverband (bijv. i.v.m. pesten, weerbaarheid, sociale vaardigheden, eetproblemen, depressie, omgaan met geweld (Let op de kleintjes) of seksuele intimidatie en/of grensoverschrijdend gedrag); Trainingen, cursussen en/of adviesgesprekken voor ouders, individueel of in groepsverband (bijv. in het omgaan met drukke en opstandige kinderen, in positief opvoeden, in de omgang met depressieve klachten van kinderen); E-hulpverlening / hulpverlening via internet (zie ook prestatievelden 4, 8-preventie en 9-verslavingspreventie); Projecten voor Kinderen/jongeren van Ouders met Psychiatrische Problemen of Kinderen/jongeren van Verslaafde Ouders (KOPP- en KVO-projecten) (zie ook prestatieveld 9-verslavingspreventie); Projecten voor minderjarige vluchtelingen of migranten; Projecten voor zwerfjongeren; Deelname aan / organisatie van ACT-teams (Assertive Community Treatment) Kinderen en Jeugd (zie ook prestatie velden 8-bemoeizorg en 9-verslavingszorg). 17

18 Prestatieveld 3 Informatie, advies en cliëntondersteuning Met geven van informatie en advies wordt gedoeld op activiteiten die de burger de weg wijzen in het veld van maatschappelijke ondersteuning. Het kan hierbij zowel gaan om algemene voorzieningen zoals (voldoende) informatiepunten, als om meer specifieke voorzieningen zoals een individueel advies, of hulp bij de verheldering van een ondersteuningsvraag. en GGZ informatiecentrum (wegwijs in de hulpverlening); Ondersteuning aan steunpunten cliëntenondersteuning ggz (cliënteninitiatief); Deelname aan zorgloket gemeente of wijkinformatiepunt; Advies aan en deskundigheidsbevordering van loketmedewerkers en/of cliëntondersteuners; Ondersteuning aan PGB-houders. Prestatieveld 4 Mantelzorg en vrijwilligers Mantelzorg is langdurende zorg die door personen uit diens directe omgeving en niet in het kader van een hulpverlenend beroep wordt geboden aan een hulpbehoevende, waarbij zorgverlening rechtstreeks voortvloeit uit de sociale relatie en de gebruikelijke zorg van huisgenoten voor elkaar overstijgt. De vrijwillige inzet van burgers, zowel informeel en ongeorganiseerd (kleinschalig burgerinitiatief) als in georganiseerd verband (vrijwilligersorganisaties en bijvoorbeeld sport), vormt een onmisbaar deel van de civil society. en gericht op mantelzorgers Bijzondere doelgroepen waar expertise over aanwezig is: kinderen van ouders met psychiatrische problematiek, zie ook prestatieveld 2, mantelzorgers van mensen met een dementiesyndroom, mantelzorgers van mensen met langdurige psychiatrische problematiek, allochtone mantelzorgers. Informatie- en inloopbijeenkomsten (bijv. mantelzorgcafé, Alzheimercafé, café voor mensen met niet aangeboren hersenletsel, autismesalon); Cursussen/trainingen (bijv. omgaan met schizofrenie, depressie, dementie); E-hulpverlening / hulpverlening via internet (zie ook prestatievelden 2, 8-preventie en 9-verslavingspreventie); Ondersteuningsgroepen (bijv. voor mantelzorgers van jongdementerenden, mensen met borderline, schizofrenie, dementiesyndroom, autisme, verslaving); Deelname in steunpunt mantelzorg; Training en consultatie medewerkers steunpunt mantelzorg; Familievertrouwenspersonen. en gericht op vrijwilligers Deskundigheidsbevordering en/of consultatie voor: - algemene vrijwilligersorganisaties m.b.t. ggz-thema s; - vrijwilligers specifiek gericht op steun aan ggz-doelgroepen; Organisatie en coördinatie vrijwilligersprojecten gericht op ggz-doelgroepen (bijv. maatjesprojecten voor jongeren met autisme, vriendendiensten voor mensen met psychische beperkingen, bezoek- en oppasdiensten voor dementerenden, activerend huisbezoekprojecten voor verweduwden (zie ook prestatieveld 5); Ondersteuning van zelfhulpgroepen (ook prestatieveld 5); Ondersteuning van vrijwilligerswerk door en voor mensen met een psychiatrische beperking (zie ook prestatieveld 5). 18

19 Prestatieveld 5 Participatiebevordering kwetsbare groepen In het vijfde prestatieveld wordt gedoeld op algemene maatregelen die, zonder dat men zich tot de gemeente hoeft te wenden, ten goede kunnen komen aan een ieder die daaraan behoefte heeft. In die zin hoeft de maatregel dus niet bij uitsluiting gericht te zijn op mensen met een beperking of een chronisch psychisch probleem of een psychosociaal probleem. Het is wel belangrijk dat er bij het nadenken over deze maatregelen nagedacht is over het gebruik door deze groepen, zodat niet achteraf blijkt dat zij bij het gebruik daarvan buiten de boot vallen. en Activering / re-integratie naar maatschappelijke participatie en/of arbeid (zie ook prestatievelden 6, 7, 8-bemoeizorg en 9-verslavingszorg); Open aanbod trainingen (bijv. sociale vaardigheden, omgaan met vrije tijd, omgaan met sociale relaties en intimiteit, gezonde leefstijl (gezond eten, bewegen, denken en doen), stresshantering en gezonde denkpatronen) Kwartiermaken: toeleiden tot / bemiddelen naar organisaties (zie ook prestatieveld 1); Maatschappelijk steunsysteem: coördinatie steunstructuur (ook prestatieveld 1); Dienstverlening en/of consultatie voor werkers in wonen, zorg, welzijn, educatie, arbeid, inkomen, veiligheid enzovoorts (ook prestatieveld 1); Deelname aan (buurt)netwerken (ook prestatieveld 1); Dagactiviteitencentra / dagopvang (ook prestatieveld 1); Organisatie en coördinatie vrijwilligersprojecten gericht op ggz-doelgroepen (bijv. maatjesprojecten voor jongeren met autisme, vriendendiensten voor mensen met psychische beperkingen, bezoek- en oppasdiensten voor dementerenden, activerend huisbezoekprojecten voor verweduwden (zie ook prestatieveld 4); Ondersteuning van zelfhulpgroepen (ook prestatieveld 4); Ondersteuning van vrijwilligerswerk door en voor mensen met een psychiatrische beperking (ook prestatieveld 4). Prestatieveld 6 Individuele voorzieningen Het zesde prestatieveld betreft de verstrekking van specifieke, op de persoon toegesneden voorzieningen. Voor de hand liggende vormen zijn woonvoorzieningen, sportrolstoelen, begeleiding bij zelfstandig wonen, dagbesteding voor ouderen, maaltijdvoorziening, sociale alarmering, vervoersvoorzieningen, klussendiensten, algemeen maatschappelijk werk of vormen van psychosociale hulpverlening. en Dagbesteding: dagprogramma op indicatie (bijv. voor ouderen met beginnend dementiesyndroom of depressie; volwassenen met langdurige psychische aandoeningen of verslaving die niet kunnen werken) (zie ook prestatieveld 9-verslavingszorg); Activering / re-integratie naar maatschappelijke participatie en/of arbeid (zie ook prestatievelden 5, 7-maatschappelijke opvang, 8-bemoeizorg en 9-verslavingszorg); Woonbegeleiding (zie ook prestatievelden 7-maatschapelijke opvang en 9-verslavingszorg); Sociaaljuridische ondersteuning thuiswonende ggz-cliënten; Budgetteringshulp / schuldhulp. Prestatievelden 7, 8 en 9 Maatschappelijke opvang, OGGZ en verslavingsbeleid Maatschappelijke opvang omvat activiteiten bestaande uit het tijdelijk bieden van onderdak, begeleiding, informatie en advies aan personen die, door een of meerdere problemen, al dan niet gedwongen de thuissituatie hebben verlaten en niet in staat zijn zich op eigen kracht te handhaven in de samenleving. Onder het bieden van openbare geestelijke gezondheidszorg wordt nagenoeg hetzelfde verstaan als hetgeen in de Wet Publieke Gezondheid (voorheen WCPV) hieronder wordt verstaan. Ambulante verslavingszorg doelt op activiteiten bestaande uit ambulante hulpverlening, gericht op verslavingsproblemen, en preventie van verslavingsproblemen, inclusief activiteiten in het kader van bestrijding van overlast door verslaving. 19

20 Prestatieveld 7 Maatschappelijke opvang, vrouwenopvang en huiselijk geweld en op het gebied van maatschappelijke opvang en vrouwenopvang Deelname aan ketenoverleg dak- en thuislozen / trajecttoewijzingscommissie centrale toegang Stedelijk Kompas (zie ook prestatieveld 9-verslavingszorg); Consultatie en/of deskundigheidsbevordering werkers in de maatschappelijke opvang of vrouwenopvang; Doorgangshuis of opstapwoning; Woonbegeleiding (zie ook prestatievelden 6 en 9-verslavingszorg); Activering / re-integratie naar maatschappelijke participatie en/of arbeid (zie ook prestatievelden 5, 6, 8-bemoeizorg en 9-verslavingszorg). en op het gebied van huiselijk geweld Deelname aan ketenoverleg en/of casusoverleg huiselijk geweld; Deskundigheidsbevordering ketenpartners keten huiselijk geweld; Let op de kleintjes; Projecten rond ouderenmishandeling; Prestatieveld 8 Openbare Geestelijke Gezondheidszorg en op het gebied van preventie Cursussen en trainingen gericht op preventie van psychische, psychiatrische of verslavingsproblematiek. De cursussen richten zich expliciet op de klacht of op risicofactoren of versterken de weerbaarheid van kwetsbare groepen. klachtgericht: depressie (verschillende leeftijdsgroepen en groepen in bijzondere omstandigheden, zoals chronische ziekte, verweduwing, vereenzaming, allochtonen), psychotische symptomen, angstklachten, eetstoornissen, dementie, ADHD, borderline stoornis, verslaving. risicogericht: eenzaamheid, verlies- en rouw bij het verlies van een dierbare, werkstress en burn-outklachten bij 18+, getuige geweld, mantelzorg, middelengebruik. empowermentgericht: weerbaarheid, sociale vaardigheden, assertiviteit. E-hulpverlening / hulpverlening via internet (zie ook prestatievelden 2, 4 en 9-verslavingspreventie); Inloopspreekuren (zie ook prestatieveld 9-verslavingspreventie); Projecten gericht op voorkomen en doorbreken van eenzaamheid en sociaal isolement (zie ook prestatieveld 1); Projectleiding / uitvoering KEP (Kritische Episodische Psychose). en op het gebied van bemoeizorg / signalering en toeleiding Deelname meldpuntoverleg OGGZ / ketenoverleg (bijv. overleg dak- en thuislozencircuit, forensisch netwerk en aanpak veelplegers, netwerken in relatie tot aanpak overlast, lokale OGGZ-netwerkoverleggen) (zie ook prestatieveld 9-verslavingszorg); Deelname Vangnet- en Adviesteams of lokale wijkteams OGGZ; bemoeizorg (zie ook prestatieveld 9-verslavingszorg); Outreachende contactlegging en bemoeizorg (zie ook prestatieveld 9-verslavingszorg); Deelname aan / organisatie van ACT-teams (Assertive Community Treatment) (zie ook prestatieveld 9-verslavingszorg); Consultatie en deskundigheidsbevordering aan werkers in wonen, zorg, welzijn, sociaaljuridische dienstverlening en veiligheid; Overleg met buurtbewoners (zie ook prestatieveld 1); Activering / re-integratie naar maatschappelijke participatie en/of arbeid (zie ook prestatievelden 5, 6, 7-maatschappelijke opvang en 9-verslavingszorg). 20