Gebruik en interpretatie van beschikbaarheidsmetingen bij het beoordelen van waterbodemverontreiniging

Transcriptie

1 abcdefgh Gebruik en interpretatie van beschikbaarheidsmetingen bij het beoordelen van waterbodemverontreiniging AKWA-rapport RIZA-rapport November 2006

2 abcdefgh

3 abcdefgh Gebruik en interpretatie van beschikbaarheidsmetingen bij het beoordelen van waterbodemverontreiniging RIZA rapport AKWA-rapport ISBN Auteurs: Th.E.M. ten Hulscher P.C.M. van Noort RWS RIZA Lelystad, november 2006

4 Colofon Uitgegeven door: AKWA Informatie: Th.E.M. ten Hulscher Telefoon: Fax: Auteurs: Th.E.M. ten Hulscher P.C.M. van Noort Rapportnummer: RIZA rapport AKWA-rapport Datum: 15 november 2006 Status: definitief ISBN: beschikbaarheidsmetingen waterbodemverontreiniging

5 Inhoudsopgave Inhoudsopgave 5 Samenvatting 7 1 Inleiding 9 2 Beschikbaarheidsmetingen voor organische verbindingen 11 3 Literatuur 17 4 Lijst van gebruikte afkortingen 19 5 Bijlagen 21 Bijlage 1. Werkwijze 6-uurs Tenax extractie en interpretatie 23 analyseresultaten Bijlage 2. Verdelingscoëfficiënten voor organische verontreinigingen 27 Bijlage 3. Een selectie van publicaties waarin de Tenax-extractie 29 wordt beschreven en toegepast Bijlage 4. Eisen aan meetmethoden en voor- en nadelen van 31 gangbare methoden om beschikbaarheid van organische verbindingen in (water)bodems te meten Bijlage 5. Overzicht van stoffen of stofgroepen waarvoor Tenax- 35 extracties of vergelijkbare procedures al werden toegepast Bijlage 6. Een overzicht van studies waarin Tenax-extracties zijn 37 toegepast om beschikbaarheid te meten Bijlage 7. Literatuurlijst voor de bijlagen 39 5 beschikbaarheidsmetingen waterbodemverontreiniging

6 6 beschikbaarheidsmetingen waterbodemverontreiniging

7 Samenvatting Beschikbaarheidsmetingen spelen een steeds grotere rol in de risicobeoordeling van waterbodems. Hiervoor zijn verschillende methoden beschikbaar (Tenax-extractie voor organische verbindingen en calciumchloride-extractie voor zware metalen) die in toenemende mate worden toegepast bij de risicobeoordeling van waterbodems. Dit rapport biedt een handleiding voor het vaststellen van de beschikbaarheid van organische verbindingen met behulp van een Tenax-extractie. Belangrijke vragen die aan de orde komen zijn: hoe moet de betreffende meetmethode worden toegepast, en hoe moeten de uitkomsten van deze extracties worden beoordeeld. 7 beschikbaarheidsmetingen waterbodemverontreiniging

8 8 beschikbaarheidsmetingen waterbodemverontreiniging

9 1 Inleiding Aanleiding Reeds geruime tijd is onderkend dat de kennis van totaalgehalten in bodems en waterbodems (sediment en zwevend stof) weinig informatie geeft over daadwerkelijk (biologisch) beschikbare fracties, en dus weinig directe relevantie heeft voor de beoordeling van risico s en effecten op het milieu (Vink, 1999; van Elswijk, 2002; van Steenwijk et al., 1999; Sijm, 2002, Cornelissen en Kamerling, Bij de huidige beoordeling van verontreinigde sedimenten wordt rekening gehouden met de beschikbaarheid van contaminanten in het sediment. Dit gebeurt bijvoorbeeld bij de uitvoering van een Nader Onderzoek van een verontreinigde waterbodem (van Elswijk, 2002; Tonkes, 2006). In de richtlijn Nader Onderzoek, en ook de herziening hiervan n.a.v. de wijzigingen in de Wbb, wordt het meten van beschikbaarheid geadviseerd. In een Nader Onderzoek worden vier risicopaden beoordeeld: verspreiding naar grondwater, verspreiding naar oppervlaktewater, opname door/effecten op in water of waterbodem levende organismen en blootstelling van de mens. Voor al deze routes werkt verminderde beschikbaarheid van contaminanten door in de beoordeling van de risico s van een verontreinigde locatie. Bij RWS RIZA zijn zowel voor organische contaminanten als voor zware metalen meetmethoden ontwikkeld waarmee mogelijk verminderde beschikbaarheid kan worden vastgesteld. Voor organische contaminanten is dat de 6-uurs Tenax-extractie. Deze 6-uurs Tenaxextractie is vooral geschikt om grote verschillen in beschikbare gehalten tussen locaties met vergelijkbare totaalgehalten vast te stellen. De 6- uurs Tenax-extractie geeft een beter beeld van actuele risico s dan totaalgehaltes van organische microverontreinigingen. Afbakening In deze notitie wordt een handleiding geboden voor het vaststellen van de beschikbaarheid van organische contaminanten in sediment, en de wijze waarop verkregen meetresultaten beoordeeld moeten worden. De notitie gaat kort in op een aantal vragen die spelen bij de toepassing van de Tenax-extractie, in de bijlagen worden een aantal onderwerpen uitgebreider toegelicht. Vooralsnog worden technieken voor beschikbaarheidsmetingen van zware metalen in dit document niet meegenomen. Voor organische contaminanten is er een grote behoefte aan duidelijkheid over de toe te passen methode, met name omdat het hier minder ingeburgerde technieken betreft. Te zijner tijd zullen de metingen voor metalen in een apart document of in een herziening van het voorliggende document worden meegenomen. De notitie gaat niet in op: de bemonsteringsstrategie, het beoordelen van de kwaliteit of betrouwbaarheid van de meetresultaten, spreiding 9 beschikbaarheidsmetingen waterbodemverontreiniging

10 in meetresultaten, en spreiding tussen monsters in een gebied. Ook de aanvullende metingen of modelleerstappen die nodig zijn voor het uitwerken van alle in de richtlijn Nader Onderzoek genoemde risicosporen worden niet besproken. Deze onderwerpen komen in de richtlijn Nader Onderzoek aan bod. Positie van dit rapport Dit rapport geeft een nadere invulling aan de in de Richtlijn Nader Onderzoek aangegeven vaststelling van beschikbare gehaltes voor het uitvoeren van een risicobeoordeling. De Richtlijn Nader Onderzoek maakt deel uit van de in de Circulaire sanering waterbodems en Handleiding sanering waterbodems beschreven wijze van vaststellen van een geval van ernstige waterbodemverontreiniging, en het vaststellen van de risico s van deze waterbodemverontreiniging. Leeswijzer Deze notitie geeft technische achtergrondinformatie die nodig is bij de vaststelling van beschikbaarheid van organische contaminanten in sediment. De notitie gaat in op de uitvoering van beschikbaarheidmetingen en geeft richtlijnen voor het interpreteren van de verkregen resultaten. De handleiding is opgezet in de vorm van vragen en antwoorden. Een uitgebreide toelichting op een aantal antwoorden wordt in de bijlagen gegeven. Hier wordt bij de antwoorden naar verwezen. 10 beschikbaarheidsmetingen waterbodemverontreiniging

11 2 Beschikbaarheidsmetingen voor organische verbindingen In dit hoofdstuk worden de belangrijkste aspecten die spelen bij het uitvoeren en beoordelen van beschikbaarheidsmetingen voor organische verbindingen besproken. Waar nodig wordt voor een uitgebreide toelichting verwezen naar de bijlagen. Hoe moet de beschikbaarheid van organische verbindingen worden gemeten? Voor organische verbindingen wordt de 6-uurs extractie met Tenax geadviseerd. In bijlage 1 wordt de methode kort beschreven, de volledige werkbeschrijving staat in van den Heuvel (2006). Wanneer adviseren we Tenax metingen? We adviseren het toepassen van Tenax-metingen in de volgende situaties: - voor het inschatten van concentraties in organismen (bioaccumulatie) - voor het inschatten van verspreiding van organische verbindingen via oppervlaktewater of grondwater - voor een risicoschatting met het model OMEGA (berekening van Potentieel Aangetaste Fractie, PAF) - voor het toetsen aan ecotoxicologisch onderbouwde water(bodem)normen zoals MTR en ER Waarom adviseren we Tenax-metingen? Er zijn een aantal redenen om Tenax-metingen te adviseren: de methode is goed onderbouwd, in een aantal internationale publicaties is de methode beschreven en toegepast. Hierdoor is brede inhoudelijke kritiek mogelijk geweest en ook gegeven (oa. door het review proces dat internationale tijdschriften hanteren). In bijlage 3 staan verwijzingen naar relevante publicaties waarin de methode wordt beschreven en toegepast. de methode is gebaseerd op kennis van het onderliggende milieuchemische proces, en gebaseerd op geaccepteerde inzichten er is al veel onderzoek mee verricht, er is een relatie gelegd tussen Tenax-metingen en concentraties van contaminanten in organismen, en vrij-opgeloste gehaltes in (porie)water de methode vindt internationaal navolging de verkorte methode (zogenaamde 1-punts Tenax-meting, of 6-uurs Tenax-meting) is niet kostbaarder dan een totaalextractie 11 beschikbaarheidsmetingen waterbodemverontreiniging

12 de methode is in een ringonderzoek door een vijftal laboratoria getest en geeft uitkomsten die vergelijkbaar zijn met de uitkomsten van andere ringonderzoeken (De Boer, 2002) metingen in poriewater zijn nu nog voor slechts een beperkt aantal stoffen en situaties in het veld goed uit te voeren, met name voor de sterk aan sediment bindende stoffen kunnen detectieproblemen optreden doordat concentraties in het poriewater erg laag zijn. Op welke aannamen en principes is de Tenax-meting gebaseerd? De Tenax-meting gaat uit van de kennis van de desorptiesnelheid (het vrijkomen uit sediment naar water) van organische verbindingen uit sediment. In sediment kunnen verontreinigingen op verschillende manieren gebonden worden. Een deel van de bindingsplaatsen houdt verontreinigingen zeer sterk gebonden, desorptie gaat zeer langzaam, op een tijdschaal van maanden tot jaren. Een ander deel van de bindingsplaatsen houdt verontreinigingen zwak gebonden. Desorptie gaat relatief makkelijk, op een tijdschaal van enkele uren. De organische verontreinigingen op deze bindingsplaatsen kunnen gemakkelijk weer desorberen, en vervolgens worden opgenomen door organismen, of worden getransporteerd met oppervlaktewater of grondwater. Door sediment enkele uren met Tenax te schudden zullen de verontreinigingen vooral vanuit de zwakke bindingsplaatsen desorberen, en aan de Tenax binden. Op deze wijze is het gehalte dat verantwoordelijk is voor bioaccumulatie of verspreiding in het watermilieu te meten. De keuze van een 6-uurs extractie met Tenax is bewust gemaakt. Na 6 uur extractie met Tenax is voor veel organische verbindingen een flink deel van de beschikbare verbindingen geëxtraheerd. Wanneer een langere extractietijd wordt gekozen, dan bestaat de kans dat ook een gedeelte van de sterk gebonden fracties mee-geëxtraheerd wordt. Dit wordt dan onterecht bij de risicobeoordeling betrokken. Dit levert in situaties met grote sterk gebonden fracties een niet te verwaarlozen bijdrage aan de meting. Bij een 6-uurs extractie is de bijdrage van deze sterk gebonden fracties aan de meting gering. Welke andere veelbelovende methoden zijn er? Er zijn diverse methoden beschreven in de internationale literatuur die gebaseerd zijn op dezelfde principes als de Tenax-extracties. Deze methoden zijn ook geschikt voor het meten van de beschikbare gehaltes in sediment. Vaak zijn deze methoden echter niet vereenvoudigd tot een enkele meting, maar wordt hiermee het volledige desorptiepatroon van een organische stof vastgesteld. In bijlage 4 wordt aangegeven aan welke eisen een methode moet voldoen om betrouwbare uitspraken over risico s van verontreinigingen in sediment te kunnen doen. Metingen in poriewater zijn ook veelbelovend, hiermee wordt direct de blootstellingsconcentratie in water gemeten. De methoden zijn in ontwikkeling en op termijn zeer bruikbaar voor het beoordelen van sedimentverontreiniging. Bij de toepassing van directe metingen in 12 beschikbaarheidsmetingen waterbodemverontreiniging

13 poriewater werd tegen praktische problemen aangelopen (zoals winbaarheid van poriewater uit zandige sedimenten, en detectiegrenzen) die de toepassing bemoeilijkten. In bijlage 4 staan de voor- en nadelen en kennisleemtes van een aantal andere veelbelovende methoden genoemd. Deze methoden zijn naar verwachting geschikt om op termijn bij de risicobeoordeling ingezet te worden. Welke voorzorgen moet ik nemen bij de monsterrname van sediment? Voor het uitvoeren van een Tenax-extractie met sediment hoeven bij de monstername en opslag geen speciale voorzorgen genomen te worden. Opslag van monsters gebeurt bij voorkeur in een afgesloten emmer of pot in een gekoelde ruimte (4 ºC). Het gebruik van kunststof emmers is geen probleem. Ook aan de bewaartijd van monsters en contact met zuurstof worden geen speciale eisen gesteld. Voor welke organische verbindingen mogen Tenax-metingen worden toegepast? Tenax-metingen zijn in principe geschikt voor alle soorten organische verbindingen die zich (sterk) aan sediment of bodem hechten. Stofgroepen waarvoor de methode vele malen werd toegepast zijn chloorbenzenen, PCBs, PAKs en een aantal organochloorbestrijdingsmiddelen. Tenax is een adsorberend materiaal dat gebruik maakt van de eigenschappen van stoffen om zich aan een organische matrix te hechten. In bijlage 5 staat een overzicht van stoffen waarvoor Tenax-extracties succesvol werden uitgevoerd. Stoffen waar de methode vermoedelijk niet goed voor zal werken zijn organometaal verbindingen, goed in water oplosbare verbindingen, en ioniseerbare verbindingen zoals fenolen, amines en carbonzuren. Voor olie-componenten werkt de methode waarschijnlijk wel, maar het is nog onduidelijk of alle olie-componenten in gelijke mate geëxtraheerd zullen worden. Voor veel van de genoemde goed in water oplosbare verbindingen ligt meting in de waterfase voor de hand. Hoe beoordeel ik de uitkomsten van een Tenax-meting? Met een 1-punts (of 6-uurs) Tenax-meting wordt circa de helft van het beschikbare gehalte aan organische verbindingen vanuit sediment geëxtraheerd. Het gehalte dat wordt verkregen met een Tenaxextractie (uitgedrukt in µg/kg droge stof of µg/kg OC) moet met een factor 2 (range:1-4, zie hieronder) vermenigvuldigd worden om het sediment-gehalte te verkrijgen waarmee een risicoschatting moet worden uitgevoerd. Wanneer met een 6-uurs Tenax-meting al een groot deel (50% of meer) van de verontreiniging uit het sediment wordt geëxtraheerd, dan dient de beoordeling van het betreffende sediment met het TOTAALgehalte te worden uitgevoerd. Dit totaalgehalte is vaak al bekend vanuit eerdere onderzoeken en hoeft dus niet opnieuw te worden vastgesteld. 13 beschikbaarheidsmetingen waterbodemverontreiniging

14 De beschikbare gehaltes in sediment kunnen (na omrekening naar standaardsediment) direct aan sediment-normen worden getoetst. Om een gehalte in poriewater te verkrijgen moet het berekende beschikbare gehalte in sediment (na omrekening naar µg/kg OC) worden gedeeld door de equipartitie-(ep)verdelingscoëfficiënt van organische verbindingen tussen sediment en water. In bijlage 1 staat aangegeven hoe in het algemeen gehaltes gemeten met Tenax-extractie kunnen worden omgerekend naar beschikbare gehaltes in sediment of poriewater. In bijlage 2 staan de EP verdelingscoëfficiënten (op OCbasis) die we adviseren. Tenax-metingen kunnen direct gebruikt worden om de accumulatie in organismen te voorspellen. Er is een direct verband gelegd tussen gehaltes gemeten met een 6-uurs Tenax-extractie en gehaltes die worden opgenomen door diverse organismen (ten Hulscher, 2002 en Moermond, 2004). Kan ik een bestaande gegevensset met totaalgehaltes gebruiken? Een al aanwezige gegevensset met totaalgehaltes uit één gebied (bijvoorbeeld uit eerder uitgevoerd oriënterend onderzoek) is nog steeds bruikbaar indien een vertaling gemaakt kan worden naar beschikbare gehaltes. Voor organische microverontreinigingen is dit mogelijk door de beschikbare fractie die werd gemeten in een deel van de monsters uit dit gebied te gebruiken voor de hele dataset van dit gebied. De beschikbare fractie is de verhouding tussen het gemeten beschikbare gehalte en het gemeten totaalgehalte. Het beschikbare gehalte in de monsters van een locatie waarvan alleen totaalgehaltes bekend zijn kan worden geschat met de aanname dat binnen vergelijkbare omstandigheden en bodemtype het milieuchemisch gedrag (en dus de op die locatie voorkomende beschikbare fractie) van een verbinding niet sterk varieert. Dit werd oa. in het Ketelmeer ook vastgesteld. Kan ik ook een nauwkeurigere schatting van het beschikbare gehalte verkrijgen? De omrekening van gehaltes gemeten met Tenax-extractie naar beschikbare gehaltes in sediment gebeurt met een gemiddelde omrekeningsfactor 2. Deze is afgeleid uit metingen met een aantal stoffen en een aantal Nederlandse sedimenten, en varieert per stof en per locatie. De onzekerheid in de omrekeningsfactor is ook een factor 2. De range waarbinnen het beschikbare gehalte ligt is daarom tussen 1 en 4 maal het met Tenax-extractie gemeten gehalte. Hoewel met de 6-uurs Tenax-extractie dus geen precieze vaststelling van het beschikbare gehalte wordt uitgevoerd, wordt wel een (veel) betere benadering van het beschikbare gehalte en de daardoor veroorzaakte risico s verkregen. Een nauwkeurigere vaststelling is alleen mogelijk door het meten en interpreteren van een volledige desorptiecurve, of het meten van gehaltes in (porie)water met bijvoorbeeld SPME (solid phase microextraction), zie ook bijlage beschikbaarheidsmetingen waterbodemverontreiniging

15 Welke aanvullende metingen zijn nodig voor het beoordelen van de uitkomsten van een beschikbaarheidsmeting? Voor het omrekenen van gehaltes op droge stof basis naar gehaltes in standaard sediment of gehaltes op OC basis dient aanvullend in het sediment ook het organisch koolstofgehalte te worden vastgesteld. De meest betrouwbare resultaten worden verkregen door elementair koolstof te bepalen, de uitkomsten van een gloeirest bepaling zijn veel minder betrouwbaar (Sijm, 2002). Bij welke laboratoria kan een Tenax extractie worden uitgevoerd? Bij RWS RIZA afdeling WIW loopt momenteel een project om Tenax extracties op de markt te zetten. Hiervoor zijn vier van de grotere laboratoria benaderd. Op dit moment (stand 31 oktober 2006) is de meetmethode bij deze vier laboratoria geïmplementeerd. Door deze laboratoria worden nu Tenax metingen uitgevoerd aan monsters met een bekende samenstelling. Op basis van de uitkomsten van deze metingen (gemeten gehaltes, spreiding) worden één of meerdere laboratoria uitgekozen waar Tenax-extracties door kunnen worden uitgevoerd. Een rapportage hierover is in voorbereiding, en is voorzien voor begin beschikbaarheidsmetingen waterbodemverontreiniging

16 16 beschikbaarheidsmetingen waterbodemverontreiniging

17 3 Literatuur De Boer, S. Klopstra, E. Van der Velde, S. en Van Noort, P.: Analytische validatie van de 'Single Tenax Extraction'; RIZA werkdocument nr X, december 2002 Cornelissen, G. en G.E. Kamerling Wat Anders?! Ecotoxicologische risico s en water-bodem-normen. AKWA rapport , van Elswijk, M., J.A. Hin, P.J. den Besten, L.M. van der Heijdt, M. van der Hout, C.A. Schmidt. Richtlijn nader onderzoek voor waterbodems. Ernst- & urgentiebepaling van verontreinigde waterbodems. AKWA rapport , RIZA-nota , maart 2002 Harmsen, J. Soil Quality guidance for the selection and application of methods for the assessment of bioavailability of contaminants in soil and soil materials. ISO/CD 17402, ten Hulscher ThEM, Postma J, den Besten PJ, Stroomberg GJ, Belfroid A, Wegener JW, Faber JH, van der Pol JJC, Hendriks AJ, van Noort PCM Tenax extraction mimimcs bentic and terrestrial bioavailability of organic compounds. Environ. Toxicol. Chem. 22: Moermond, C.T.A., F. Roozen, J.J.G. Zwolsman, A.A. Koelmans. Uptake of sediment-bound bioavailabile polychlorobiphenyls by benthivorous carp (Cyprinus caprio). Environmental Science & Technology 38: , 2004 van Steenwijk J.M., G. Cornelissen, Th.E.M. ten Hulscher. Omgaan met verdelingscoëfficiënten voor organische verbindingen. AKWA nota nr , RIZA nota nr , september 1999 Sijm D., J. Lijzen, W. Peijnenburg, E. Sneller, T. Traas en E. Verbruggen. Biobeschikbaarheid in beleid wat er aan vooraf ging en wat er nog komt. Resultaten van een workshop en het beleidsvervolg. RIVM Rapport , RIZA rapport , 2002 Tonkes, M. Handleiding sanering waterbodems, mei 2006, AKWA rapport Vink J.P.M., C. van de Guchte, J.J.G. Zwolsman, L.M. van der Heijdt, J.M. van Steenwijk, J. Tuinstra. Naar een beoordeling van zware metalen in sediment. AKWA rapport , RIZA document X. RIZA, november 1999 Vink J. en K. Miermans. Meettechniek voor integrale beoordeling risico s zware metalen in waterbodems. H2O 6,16-18 (2003) 17 beschikbaarheidsmetingen waterbodemverontreiniging

18 18 beschikbaarheidsmetingen waterbodemverontreiniging

19 4 Lijst van gebruikte afkortingen AKWA C 18 DOC EP ER FLD GC HPLC ISO Kd K oc MTR OC OMEGA PAF PAK PCB POM-SPE RWS RIZA SPME SPS Tenax Wbb WIW XAD = advies- en kenniscentrum waterbodems van RWS = polymeer waar organische verbindingen gemakkelijk aan kunnen hechten = dissolved organic carbon (opgelost organisch materiaal) = evenwichtspartitie of equipartitie = ernstig risiconiveau = fluorescentie detector = gas chromatografie = high pressure liquid chromatography (hoge druk vloeistof chromatografie) = international standards organisation = verdelingscoëfficiënt tussen sediment of zwevend stof en water = verdelingscoëfficiënt tussen sediment of zwevend stof en water, gebaseerd op organisch koolstof = maximaal toelaatbaar risiconiveau = organisch koolstof = model om effecten van stoffen op organismen te voorspellen door berekening van een PAF = potentieel aangetaste fractie, percentage soorten dat van aanwezige verontreiniging effecten kan ondervinden = polycyclische aromatische koolwaterstoffen = polychloorbifenylen = polyoxymethylene solid phase extraction = Rijkswaterstaat Rijksinstituut voor Integraal Zoetwaterbeheer en Afvalwaterbehandeling = solid phase micro extraction = silicon rubber passive sampler = polymeer waar organische verbindingen gemakkelijk aan kunnen hechten = wet bodembescherming = afdeling Water(bodem)kwaliteit van het RIZA = polymeer waar organische verbindingen gemakkelijk aan kunnen hechten 19 beschikbaarheidsmetingen waterbodemverontreiniging

20 20 beschikbaarheidsmetingen waterbodemverontreiniging

21 5 Bijlagen In de bijlagen worden een aantal technische aspecten van de geadviseerde meettechnieken verder uitgewerkt. De hierbij aangehaalde literatuur staat in een aparte literatuurlijst in bijlage 10. In deze bijlagen wordt ingegaan op: - de werkwijze van de 6-uurs Tenax-extractie bijlage 1 - interpretatie van de verkregen resultaten van een Tenaxextractie bijlage 1 - geadviseerde waarden voor verdelingscoëfficiënten van organische microverontreinigingen bijlage 2 - een overzicht van de onderbouwing en internationale toepassing van Tenax-extractie voor beschikbaarheidsmetingen bijlage 3 - eisen die worden gesteld aan meetmethoden om beschikbaarheid van organische verbindingen vast te stellen bijlage 4 - de organische verbindingen waarvoor Tenax-extracties al werden toegepast bijlage 5 - een overzicht van Nederlandse studies waarin Tenax-extracties werden toegepast om risico s te beoordelen bijlage 6 21 beschikbaarheidsmetingen waterbodemverontreiniging

22 22 beschikbaarheidsmetingen waterbodemverontreiniging

23 Bijlage 1. Werkwijze 6-uurs Tenax-extractie en interpretatie analyseresultaten Doel Momenteel wordt bij RWS RIZA gewerkt aan het op de markt zetten van de Tenax-extractie. Hiervoor is een uitgebreid werkvoorschrift opgesteld dat in de toekomst door diverse laboratoria gebruikt zal gaan worden. Hierin is ook de kwaliteitsborging van de uitgevoerde analyses beschreven. In deze bijlage wordt de werkwijze van een Tenaxextractie in het kort beschreven, de volledige beschrijving staat in het werkvoorschrift (van den Heuvel, 2006). Het uitvoeren van de Tenax-extractie van een (water)bodemmonster heeft tot doel om het aan sediment gebonden gehalte van verontreinigingen te bepalen dat beschikbaar is voor uitwisseling met de waterfase en voor opname in organismen. Tussen deze zogenaamde beschikbare gehalten en de concentraties in het poriewater bestaat een verdelingsevenwicht conform de evenwichtspartitie-theorie (Cornelissen, 1999; Kraaij, 2002; ten Hulscher, 2005). Door meting van het snel-uitwisselbare gehalte kunnen met de stofafhankelijke evenwichts-partitie-k OC 's (zie bijlage 2) de concentraties in het poriewater worden geschat. Uit onderzoek is gebleken dat de concentraties in het poriewater de toxiciteit van de bodem bepalen. De achtergebleven hoeveelheid in het sediment is de som van trage én zeer trage fracties, deze desorberen niet op een tijdschaal van uren. Dit restgehalte heeft geen invloed op de concentratie in poriewater (Cornelissen, 1999; Kraaij, 2002; ten Hulscher, 2005). Verkorte werkwijze De Tenax-extractie wordt als volgt uitgevoerd, conform Cornelissen et al., gram nat sediment in een scheitrechter van 100 ml ml Milli-Q water (waar aan toegevoegd natriumazide (32 mg) en kwikchloride (5 mg) toevoegen. 3. circa 1,5 gram Tenax aan het sediment/water mengsel toevoegen, 4. Het geheel gedurende 6 uur schudden op een schudmachine bij 160 rpm. 5. Na het schudden de fractie Tenax scheiden van het sediment/water mengsel door het sediment/water mengsel eruit te laten lopen in een erlenmeyer. De gebruikte Tenax blijft achter in de scheitrechter (plakt aan de wand). 6. De gebruikte Tenax in de scheitrechter extraheren met 20 ml hexaan gedurende minimaal 20 seconden. 7. Aan het sediment/water mengsel in de erlenmeyer 20 ml aceton en 50 ml hexaan toevoegen en koken onder reflux gedurende minimaal 6 uur. 8. De gebruikte hexaan in beide extracties wordt verder in behandeling genomen. 23 beschikbaarheidsmetingen waterbodemverontreiniging

24 9. Circa 10 ml hexaan-extract overbrengen in een puntbuis van 13 ml. 10. Het hexaan indampen onder stikstof tot circa 2 ml. 11. Circa 1 ml overbrengen in een monster-vial (voor GC-analyse). 12. Aan het restant hexaan in de puntbuis circa 10 ml acetonitril toevoegen. 13. Onder stikstof verder indampen tot circa 1 ml 14. De acetonitril-extracten worden geanalyseerd op concentraties PAKs m.b.v. HPLC (detectie met FLD) 15. De hexaan-extracten worden geanalyseerd op concentraties chloorbenzenen en PCBs m.b.v. GC (detectie met ECD). 16. De integratie van de chromatogrammen vindt deels handmatig plaats. Resultaten De chemische analyses leveren de volgende resultaten op: - concentraties van met Tenax geëxtraheerde organische verbindingen in hexaan- en acetonitril-extracten. Deze concentraties moeten worden teruggerekend van µg/l in hexaan of acetonitril naar µg/kg OC in het sediment. Deze concentraties (C 6-uur ) zijn een maat voor het snel uitwisselbare of beschikbare gehalte - eventueel ook: de resterende concentraties van organische verbindingen in het sediment. Ook deze concentraties moeten worden omgerekend van µg/l in hexaan of acetonitril naar µg/kg OC in het sediment. De aldus gemeten concentraties zijn een maat voor de som van traag- en zeer-traag-uitwisselbare organische microverontreinigingen. (C traag en zeer traag ). Berekening van beschikbaar gehalte en beschikbare fractie met een algemene omrekeningsfactor Het met de 6-uurs Tenax geëxtraheerde gehalte (uitgerekend in µg/kg OC in het sediment (C 6-uur ) is slechts ca. de helft van het beschikbare gehalte. Het beschikbare gehalte wordt berekend door met een factor 2 (range:1-4) te vermenigvuldigen. De factor 2 is een gemiddelde voor een aantal sedimenten en een aantal organische verbindingen, en geldt alleen voor een 6-uurs extractie met Tenax. De factor komt voort uit de keuze van een vaste extractietijd, en het feit dat organische verbindingen verschillende desorptiesnelheden hebben. LET OP. Wanneer het met de 6-uurs Tenax-extractie gemeten gehalte meer dan de helft is van het totaalgehalte, dan dient de risicobeoordeling met het totaalgehalte plaats te vinden, en hoeft geen omrekening meer plaats te vinden, het gemeten totaalgehalte is vrijwel volledig beschikbaar. Door het gehalte van de snel-uitwisselbare organische microverontreinigingen te delen door de som van C 6-uur en C traag en zeer traag kan ook de fractie snel-uitwisselbaar worden berekend. 24 beschikbaarheidsmetingen waterbodemverontreiniging

25 Berekening van vrij opgeloste concentratie in poriewater De concentratie in het poriewater (vrij opgelost) kan worden berekend door deling van het snel-uitwisselbare gehalte (µg/kg OC ) door de equipartitie (EP)-K OC volgens Van Steenwijk et al De vrij opgeloste concentratie kan getoetst worden aan een MTR opgelost voor oppervlaktewater of grondwater. Uitspraken over transport naar grondwater kunnen met deze meetresultaten niet worden gedaan. Hiervoor is de totale concentratie in poriewater relevant. Dit is de som van het vrij opgeloste gehalte en het aan DOC (opgelost organisch koolstof) gebonden deel. Dit totaalgehalte in poriewater wordt met deze meetwijze en berekeningen niet bepaald, hiervoor zijn aanvullende metingen van bv. DOC in poriewater nodig. Berekening van accumulatie in organismen De accumulatie in organismen wordt afgeleid uit de relatie tussen BSAF (biota-sediment accumulatie factor) en het met 6-uurs Tenax-extractie bepaalde gehalte. De omrekeningsfactor die hiervoor wordt gebruikt is 2: het gehalte in organismen op vetbasis is 2 maal het geëxtraheerde gehalte in sediment (uitgedrukt op organisch koolstofbasis): C organismen,vet = 2 x C Tenax,OC Beoordeling De beoordeling van de milieukwaliteit van de (water)bodem en het poriewater is als volgt: het beschikbare gehalte in waterbodem wordt eerst uitgedrukt als gehalte in een standaardbodem. Vervolgens worden deze gehaltes beoordeeld op basis van de normen voor bodem en waterbodem; de concentratie in poriewater wordt berekend uit het beschikbare gehalte in bodem of sediment (op organisch koolstofbasis, in ug/kg oc) en EP-verdelingscoëfficiënten (log K OC -EP). De te hanteren verdelingscoëfficiënten staan in de tabel in bijlage 2. Het berekende gehalte in poriewater wordt beoordeeld op basis van de normen voor opgeloste verontreinigingen (MTR opgelost ) die voor oppervlaktewater of grondwater (diep, ondiep) gelden. 25 beschikbaarheidsmetingen waterbodemverontreiniging

26 26 beschikbaarheidsmetingen waterbodemverontreiniging

27 Bijlage 2. Geadviseerde verdelingscoëfficiënten voor organische microverontreinigingen Geadviseerde waarden voor de omrekening van beschikbare gehaltes in sediment (in µg/kg OC) naar opgeloste gehaltes in poriewater (log K OC - EP) voor stofgroepen waarvoor Tenaxextracties werden uitgevoerd. stof log K OC EP bron (l/kg OC) PAKs antraceen 4,31 gemiddelde van (1, 2, 4) benzo[a]anthraceen 5,79 (2) benzo[a]pyreen 5,82 (2) benzo[b]fluorantheen 5,34 (2) benzo[ghi]peryleen 6,43 (2) benzo[k]fluorantheen 6,24 (2) benzo[b]fluoreen 5,10 (1) chryseen 5,72 (2) dibenzo[a,h]anthraceen 6,14 (2) fenantreen 4,29 gemiddelde van (1, 2, 4) fluorantheen 4,97 gemiddelde van (1, 2, 4) fluoreen 3,77 (2) indeno[1,2,3-c,d]pyreen 6,02 (2) naftaleen 2,93 (gemiddelde van 1, 2, 4) peryleen 5,90 (1) pyreen 4,82 gemiddelde van (1, 2, 4) chloorbenzenen 1,2,3-trichloorbenzeen 3,23 (2) 1,2,4-trichloorbenzeen 3,27 gemiddelde van (1, 2, 4) 1,3,5-trichloorbenzeen 3,98 (2) 1,2,3,4-tetrachloorbenzeen 3,88 gemiddelde van (1, 2, 4) 1,2,3,5-tetrachloorbenzeen 3,57 (2) 1,2,4,5-tetrachloorbenzeen 3,85 gemiddelde van (1, 2, 4) pentachloorbenzeen 3,92 (2) hexachloorbenzeen 4,06 (2) PCBs PCB28 4,74 gemiddelde van (2, 3, 4) PCB52 5,05 gemiddelde van (2, 3, 4) PCB101 5,71 gemiddelde van (2, 3, 4) PCB118 6,17 gemiddelde van (2, 3, 4) PCB138 5,96 gemiddelde van (2, 3, 4) PCB153 6,03 gemiddelde van (2, 3, 4) overige componenten alpha-hch 3,33 (2) beta-hch 3,37 (2) delta-hch 3,14 (2) lindaan 2,99 (2) chloordaan 4,94 (2) chloorpyrifos 3,83 (1) 27 beschikbaarheidsmetingen waterbodemverontreiniging

28 p,p -DDD 5,18 (2) DDE 5,35 (2) p,p -DDT 5,58 (2) aldrin 3,94 (2) dieldrin 3,99 (2) endrin 3,95 (2) cypermethrin 5,03 (1) permethrin 5,25 (1) endosulfan 4,34 (1) heptachloor 4,72 (2) heptachloor epoxide 3,72 (2) bis (2-ethylhexyl)ftalaat 5,37 (2) tolclofos-methyl 3,30 (1) trifluralin 3,99 (1) 2,3,4-trichloorfenol 3,08 (2) pentachloorfenol 3,86 gemiddelde van (1, 2, 4) Bronnen van log K OC waarden: (1) berekend met PCKocWin versie 1.66 in EPISuite vs van EPA ( (2) P.F. Otte, J.P.A. Lijzen, J.G. Otte, R.F.A. Swartjes, C.W. Versluijs Evaluation and revision of the CSOIL parameter set. Proposed parameter set for human exposure modeling and deriving Intervention Values for the first series of compounds. RIVM report (3) Hansen, B.G., Paya-Perez, A.B., Rahman, M., Larsen, B.R., QSARs for Kow and Koc of PCB congeners: a critical examination of data assumptions, and statistical approaches. Chemosphere, 39: (4) Nguyen, T.H., Goss, K.-U., Ball, W.P Polyparameter linear free energy relationships for estimating the equilibrium partition of organic compounds between water and the natural organic matter in soils and sediments. Environ. Sci. Technol. 39: beschikbaarheidsmetingen waterbodemverontreiniging

29 Bijlage 3. Een selectie van publicaties waarin de Tenax-extractie wordt beschreven en toegepast Hieronder wordt een selectie van publicaties gepresenteerd die de verschillende stappen in het gebruik van Tenax-extractie voor het meten van de beschikbaarheid van organische verbindingen in sediment onderbouwen. Beschrijving en onderbouwing van de meetmethode: - Cornelissen G, van Noort PCM, Govers HAJ Desorption kinetics of chlorobenzenes, PCBs and PAHs:sediment extraction with Tenax and effects of contact time and solute hydrophobicity. Environ. Toxicol. Chem. 16: Zhao D, Pignatello JJ Model-aided characterization of Tenax-TA for aromatic compound uptake from water. Environ. Toxicol. Chem. 23: uurs Tenax voorstel ten opzichte van andere extractietijden: - Cornelissen G, Rigterink H, ten Hulscher DEM, Vrind, BA, van Noort PCM A simple Tenax extraction method to determine the availability of sediment-sorbed organic compounds. Environ. Toxicol. Chem. 20: Onderbouwing van de onderliggende theorieën zoals bv. het verband tussen beschikbare fractie en gehaltes in poriewater middels equipartitie verdelingscoëfficiënten: - Cornelissen G Mechanisms and consequences of slow desorption of organic compounds from sediments. Proefschrift Universiteit van Amsterdam - Kraaij R Sequestration and bioavailability of hydrophobic chemicals in sediment. Proefschrift Universiteit Utrecht - ten Hulscher ThEM Availability of organic contaminants in lake Ketelmeer sediment. Understanding sorption kinetics and distribution of in-situ contaminants. Proefschrift Universiteit van Amsterdam. Concentraties in organismen gerelateerd aan Tenax-extractie - ten Hulscher ThEM, Postma J, den besten PJ, Stroomberg GJ, Belfroid A, Wegener JW, Faber JH, van der Pol JJC, Hendriks AJ, van Noort PCM Tenax extraction mimimcs bentic and terrestrial bioavailability of organic compounds. Environ. Toxicol. Chem. 22: Kukkonen JV, Landrum PF. Mitra S, Gossiaux DC, Gunnarsson J, Weston D The role of desorption for describing the bioavailability of select polycyclic aromatic hydrocarbon and polychlorinated biphenyl congeners for seven laboratory-spiked sediments. Environ. Toxicol. Chem. 23: Moermond CTA, Roozen F, Zwolsman JJG, Koelmans AA Uptake of sediment-bound bioavailable polychlorobiphenyls by benthivorous carp (Cyprinus carpio). Environmental Science & Technology 38: beschikbaarheidsmetingen waterbodemverontreiniging

30 - Moermond CTA, Zwolsman JJG, Koelmans, AA Black carbon and ecological factors affect in situ biota sediment accumulation factors for hydrophobic organic compounds in flood plain lakes. Environmental Science & Technology 39: Moermond CTA, Roesink I, Jonker MTO, Meijer T, Koelmans AA Aging limits bioavailability and bioacuumulation of PCBs and PAHs in model ecosystems with differrent ecological structures. Environmental Science & Technology, accepted - You J, Landrum PF, Lydy MJ Comparison of chemical approaches for assessing bioavailability of sediment-associated contaminants. Environmental Science & Technology ASAP published on the web 09/21/06 Internationale navolging van werkwijze voor beoordelen (water)bodem: - Loehr R, Lamar MR, Poppendieck DG A protocol to estimate the release of anthropogenic hydrocarbons from contaminated soils. Environ. Toxicol. Chem. 22: Linz, D.G., D.V Nakles. Environmentally acceptable endpoints in soil. Risk-based approach to contaminated site management based on availability of chemicals in soil. American Academy of Environmental Engineers. ISBN , 1997 Ringonderzoek: - De Boer, S. Klopstra, E. Van der Velde, S. en Van Noort, P.: Analytische validatie van de 'Single Tenax Extraction'; RIZA werkdocument nr X, december beschikbaarheidsmetingen waterbodemverontreiniging

31 Bijlage 4. Eisen aan meetmethoden en voor- en nadelen van gangbare methoden om beschikbaarheid van organische verbindingen in (water)bodems te meten In deze bijlage wordt aangegeven aan welke eisen een meetmethode voor het bepalen van beschikbaarheid van organische verontreinigingen in sediment moet voldoen om te worden ingezet voor het beoordelen van verontreinigde waterbodems. Vervolgens worden de voor- en nadelen van 2 methoden die momenteel in diverse publicaties worden geadviseerd opgesomd. Dit betreft de Tenax-extractiemethode en directe of indirecte metingen in poriewater. Dit overzicht geeft de stand van zaken weer zoals die op het moment van verschijnen van dit rapport is. Toekomstige ontwikkelingen kunnen er toe leiden dat ofwel meer geschikte methoden zich aandienen, of alternatieve methoden beter toepasbaar worden. Het verdient daarom aanbeveling om methoden regelmatig opnieuw te evalueren. Eisen aan meetmethoden voor het bepalen van beschikbaarheid van organische verontreinigingen - de methode moet routinematig toepasbaar zijn - de methode moet relatief eenvoudig uit te voeren zijn - de uitkomsten moeten reproduceerbaar zijn bij herhaalde meting in referentiemateriaal - er moet een relatie gelegd zijn tussen de uitkomsten van de meetmethode en opname in organismen - bij vereenvoudigde meetmethoden (zoals 6-uurs Tenaxextractie of meting met adsorptiestrips) moet de relatie met het beschikbare gehalte in poriewater vastgesteld zijn Tenax-extractie Het meten van het beschikbare gehalte middels Tenax-extractie heeft als voordelen: - de methode is eenvoudig uit te voeren hierdoor is de kans op een foutieve uitvoering klein (werkwijze is vergelijkbaar met die van een totaalextractie); - de duur van de meting is kort: 6 uur is voldoende - de methode meet sediment gebonden verontreinigingen in de matrix waar ze het meest voorkomen, en heeft hierdoor weinig last van detectieproblemen; - in diverse internationale publicaties werd de relatie aangetoond tussen gehaltes gemeten met 6-uurs Tenax extractie en gehaltes geaccumuleerd door organismen. - de methode is gebaseerd op inmiddels geaccepteerde inzichten en kennis van het onderliggende proces; - de methode is in een ringonderzoek getest, hiermee is ook inzicht verkregen in een mogelijke spreiding in de uitkomsten; - routinematige toepassing van de methode is goed mogelijk, 31 beschikbaarheidsmetingen waterbodemverontreiniging

32 - de methode wordt geadviseerd in een concept ISO norm (working draft) voor het vaststellen van beschikbare gehaltes; en als nadelen: - het beschikbare gehalte moet worden berekend uit het met Tenax geëxtraheerde gehalte. In de algemene omrekeningsfactor zit nog een behoorlijke spreiding; - er kan met stofspecifieke omrekeningsfactoren gewerkt worden, hiervoor is een afzonderlijke vaststelling van de desorptiekinetiek nodig (dit nadeel geldt voor alle methoden die op basis van desorptiekinetiek werken, dus ook voor extractie met andere dragermaterialen zoals XAD of C 18 ); - Het is geen directe meting van gehaltes in poriewater, maar deze worden berekend uit het beschikbare gehalte en de equipartitie-verdelingscoëfficiënten; - voor toepassing op andere stofgroepen moet de desorptiekinetiek bekend zijn of gemeten worden, en dit geldt ook bij het gebruik van andere dragermaterialen zoals XAD of C 18. Een vergelijkbare aanpak maar dan met XAD wordt ook in de Verenigde Staten geadviseerd bij het beoordelen van verontreinigde bodems (Loehr, 2003). Deze methode is in vergelijkbare mate gevalideerd, en kan ook voor Nederlandse sedimenten worden geadviseerd. De werkwijze en berekeningswijze dienen dan wel uit de genoemde literatuurverwijzing te worden gehaald, of zelf te worden ontwikkeld. Metingen in (porie)water Het direct meten in (porie)water heeft als voordelen: - ook deze methode maakt gebruik van geaccepteerde inzichten rondom beschikbaarheid van verbindingen in sediment, - het gemeten gehalte hoeft niet te worden omgerekend, - het gemeten gehalte kan direct aan normen getoetst worden (MTR totaal ), en als nadelen: - isolatie van poriewater uit sedimentmonsters is nog niet standaard, - isolatie van poriewater uit zandige monsters is niet altijd mogelijk, - de hoeveelheid poriewater die kan worden geïsoleerd is vaak gering, - dit levert detectieproblemen op van componenten die bij voorkeur aan sediment zitten, - in poriewater wordt het totaalgehalte gemeten (vrij opgelost en DOC-gebonden) - routinematige toepassing van de methode is nog niet goed mogelijk - de methode is nog niet getest in een ringonderzoek. 32 beschikbaarheidsmetingen waterbodemverontreiniging

33 Het meten in (porie)water middels SPME heeft als voordelen: - de methode maakt gebruik van geaccepteerde inzichten rondom beschikbaarheid van verbindingen in sediment, - de meetmethode is direct in water of sediment toe te passen, het (porie)water hoeft niet eerst geïsoleerd te worden en als nadelen: - het gemeten gehalte in SPME moet worden omgerekend naar een gehalte in water. Dit gebeurt met een stofspecifieke verdelingscoëfficiënt die eerst moet worden vastgesteld - de insteltijd van het evenwicht en dus de duur van de meting is dagen tot weken, - routinematige toepassing van de methode is nog niet goed mogelijk, - de methode is nog niet getest in een ringonderzoek. Het meten in (porie)water middels SPS heeft als voordelen: - de methode maakt gebruik van geaccepteerde inzichten rondom beschikbaarheid van verbindingen in sediment - de meetmethode is direct in (porie)water toe te passen en als nadelen: - poriewater moet eerst uit sediment gewonnen worden - het gemeten gehalte in SPS moet worden omgerekend naar een gehalte in water. Dit gebeurt met een stofspecifieke verdelingscoëfficiënt die eerst moet worden vastgesteld, - de insteltijd van het evenwicht en dus de duur van de meting is 20 dagen, - routinematige toepassing van de methode is nog niet goed mogelijk, - de methode is nog niet getest in een ringonderzoek. Het meten in (porie)water middels POM-SPE heeft als voordelen: - de methode maakt gebruik van geaccepteerde inzichten rondom beschikbaarheid van verbindingen in sediment - de meetmethode is direct in (porie)water toe te passen, het (porie)water hoeft niet eerst geïsoleerd te worden en als nadelen: - het gemeten gehalte in POM moet worden omgerekend naar een gehalte in water. Dit gebeurt met een stofspecifieke verdelingscoëfficiënt die eerst moet worden vastgesteld, - de insteltijd van het evenwicht en dus de duur van de meting is 28 dagen, - routinematige toepassing van de methode is nog niet goed mogelijk, - de methode is nog niet getest in een ringonderzoek. 33 beschikbaarheidsmetingen waterbodemverontreiniging

34 34 beschikbaarheidsmetingen waterbodemverontreiniging

35 Bijlage 5. Overzicht van stoffen of stofgroepen waarvoor Tenax-extracties of vergelijkbare procedures al werden toegepast De Tenax-extractiemethode is voor een aantal componenten toegepast. Dit staat deels beschreven in de rapporten die in bijlage 8 worden genoemd, maar de methode wordt ook internationaal toegepast. In het onderstaande overzicht staat voor welke stoffen of stofgroepen de methode werd toegepast, en waar meer informatie te vinden is. Tabel 1. Overzicht van stofgroepen waarvoor Tenax extractie al is toegepast. Stof of Stofgroep Toegepast door: PAKs Cornelissen 1999, Chen 1999, van Noort 2003, ten Hulscher 2003, Kukkonen 2004, Zhao&Pignatello 2004, You 2006 PCBs Cornelissen 1999, van Noort 2003, Kukkonen 2004, You 2006 chloorbenzenen Cornelissen 1999, Chen 1999, van Noort 2003, ten Hulscher 2003 DDT/DDE van Noort 2003, ten Hulscher 2003 lindaan van Noort 2003, ten Hulscher 2003 hexachloorbutadieen van Noort 2003, ten Hulscher 2003 TCE Cornelissen 1999 benzeen Zhao&Pignatello 2004 nitrobenzeen Zhao&Pignatello 2004 fenol Zhao&Pignatello 2004 trifluralin Greenberg 2005 permethrin You 2006 chloorpyrifos You 2006 lineaire alkylbenzenen Lamoureux&Brownawell 1999 met XAD gehalogeneerde alifatische Pignatello 1990 koolwaterstoffen: - ethyleendibromide - trichlooretheen - 1,3-dichloorpropeen - 1,2-dichloorpropaan - 1,2-dibroom-3- chloorpropaan - tetrachloorkoolstof - 1,1,1-trichloorethaan - tetrachlooretheen - 1,2-dibroompropaan De genoemde literatuur staat in bijlage 7 volledig weergegeven 35 beschikbaarheidsmetingen waterbodemverontreiniging

36 36 beschikbaarheidsmetingen waterbodemverontreiniging

37 Bijlage 6. Een overzicht van studies waarin Tenax-extracties zijn toegepast om beschikbaarheid te meten Sliedrechtse Biesbosch Rapport: Desorptie van organische microverontreinigingen vanuit Biesbosch sediment. A.C. Belfroid en G. Hopman-Ubbels. IVM-VU Rapport nr. O-99/04, oktober 1999, en deel II, IVM-VU rapport nr. O- 99/05, november In opdracht van RWS Zuid Holland Rapport: Biotisch effectonderzoek Sliedrechtse Biesbosch: nader onderzoek waterbodemkwaliteit. J.F. Postma en P.J. den Besten. Riza nota nr Ketelmeer Rapport: Leereffecten Sanering Ketelmeer. Het beoordelen van ecologische risico s in verontreinigde sedimenten: Een vergelijking van bestaande methoden en de betekenis van nieuwe parameters. Een casestudie in het Ketelmeer. AKWA rapportnr , juli In opdracht van RWS IJsselmeergebied. Rapport: innovatieve saneringstechnieken Ketelmeer. Een ecotoxicologische beoordeling van saneringsvarianten. RIZA rapport , in opdracht van RWS IJsselmeergebied (2003) Gamerensche Waard Rapport: Evaluatie nevengeulen Gameernsche Waard RIZA rapport , oktober In opdracht van RWS Directie Oost- Nederland. Baggerspecie Laboratorium Zeeuwse Waterschappen Rapport: Tenax extracties voor de bepaling van biobeschikbaarheid van PAK en DDT in sediment: 1. Resultaten bepaling biobeschikbaarheid en 2. Literatuurstudie biobeschikbaarheid. Wageningen Universiteit en TNO-MEP, in opdracht van Provincie Zeeland. November Maas-Waalkanaal te Weurt Rapport: C. Lefeber en S. Haverkamp. Invaart Maas-Waalkanaal te Weurt. In opdracht van Directoraat-Generaal Rijkswaterstaat, Dienst Noordzee. Tauw bv, projectnr , december 2005 Uitloging en Verspreiding uit Depots Rapport: Th.E.M. ten Hulscher en H. van de Heuvel. Meetverslag sorptie-onderzoek 2005 in het kader van het project Uitloging en Verspreiding vanuit Depots (UVD), december In opdracht van Rijkswaterstaat AKWA. Rapport: Uitloging en verspreiding vanuit depots. Overzicht resultaten 2004 en 2005 en doorkijk naar AKWA-rapport nr , augustus beschikbaarheidsmetingen waterbodemverontreiniging

38 Industriehaven Venlo Uitgevoerd in 2006, Oriënterend Onderzoek + : Industriehaven Venlo. AKWA rapport. 06.xxx (in voorbereiding). In opdracht van Rijkswaterstaat AKWA. Haven en slikken van Viane (Zeeland) Uitgevoerd in 2006, Oriënterend Onderzoek + : Haven en slikken van Viane (Zeeland). AKWA rapportnr. 06.xxx (in voorbereiding). In opdracht van Rijkswaterstaat AKWA. Industriehaven en Vissershaven van Makkum Uitgevoerd in 2006, Oriënterend Onderzoek + : Industriehaven en Vissershaven van Makkum. AKWA rapportnr. 06.xxx (in voorbereiding). In opdracht van Rijkswaterstaat AKWA. van Riebeek haven Onderzoek in uitvoering, in opdracht van RWS Noord-Holland, Rapport in voorbereiding, gereed in Slochtereiland Onderzoek in uitvoering, in opdracht van RWS Noord-Holland, Rapport in voorbereiding, gereed in Dordtsche Biesbosch Onderzoek in uitvoering, in opdracht van RWS Zuid-Holland, Rapport in voorbereiding, gereed in Hollandse IJssel Project in voorbereiding, in opdracht van RWS Zuid Holland, start in Rapport in 2006 of Kanaal Gent-Terneuzen Project in voorbereiding, in opdracht van RWS Zeeland, start in Rapport in 2006 of beschikbaarheidsmetingen waterbodemverontreiniging

39 Bijlage 7. Literatuurlijst voor de bijlagen Chen, W., A.T. Kan, G. Fu, L.C. Vignona, M.B. Tomson. Adsorptiondesorption behaviors of hydrophobic organic compounds in sediments of lake Charles, Louisiana, USA. Environmental Toxicology and Chemistry 18: (1999) Cornelissen G Mechanisms and consequences of slow desorption of organic compounds from sediments. Proefschrift Universiteit van Amsterdam Cornelissen, G., Rigterink, H., Ten Hulscher, D.E.M., Vrind, B.A. and Van Noort, P.C.M.: A simple Tenax extraction method to determine the availability of sediment-sorbed organic compounds; Environ. Tox. Chem. (2001), 20, 706. Greenberg MS, Burton GA Jr, Landrum PF, Leppanen MT, Kukkonen JV Desorption kinetics of fluoranthene and trifluralin from Lake Huron and Lake Erie, USA, sediments. Environ.. Toxicol. Chem. 24:31-39 van den Heuvel, H Bepaling van het 6-uurs Tenax extraheerbare gehalte PAKs, OCBs en PCBs in sediment. Werkvoorschrift, versie 4, RWS RIZA. ten Hulscher ThEM, Postma J, den Besten PJ, Stroomberg GJ, Belfroid A, Wegener JW, Faber JH, van der Pol JJC, Hendriks AJ, van Noort PCM Tenax extraction mimimcs bentic and terrestrial bioavailability of organic compounds. Environ. Toxicol. Chem. 22: ten Hulscher ThEM Availability of organic contaminants in lake Ketelmeer sediment. Understanding sorption kinetics and distribution of in-situ contaminants. Proefschrift Universiteit van Amsterdam. Kraaij R Sequestration and bioavailability of hydrophobic chemicals in sediment. Proefschrift Universiteit Utrecht Kukkonen, J.V., P.F. Landrum, S. Mitra, D.C. Gossiaux, J. Gunnarsson, D. Weston. The role of desorption for describing the bioavailabilty of select polycyclic aromatic hydrocarbon and polychlorinated biphenyl congeners for seven laboratoryspiked sediments. Environ. Toxicol. Chem. 23: (2004) Lamoureux EM, Brownawell BJ Chemical and biological availability of sediment-sorbed hydrophobic organic contaminants Environmental Toxicol. Chem. 18: Loehr RC, Lamar MR, Poppendieck DG A protocol to estimate the release of anthropogenic hydrocarbons from contaminated soils. Environ. Toxicol. Chem. 22: Noort, P.C.M. van, Cornelissen, G., Ten Hulscher, Th.E.M., Vrind, B.A., Rigterink, H. and Belfroid, A.: Slow and very slow desorption of organic compounds from sediment: influence of sorbate planarity; Water Research (2003), 37, beschikbaarheidsmetingen waterbodemverontreiniging