Allochtone vrouwen op de arbeidsmarkt

Transcriptie

1 Ans M erens * Allochtone vrouwen op de arbeidsmarkt De arbeidsdeelname van allochtone vrouwen is de afgelopen jaren gestegen. Zij volgen daarmee de algemene trend van een toenemende arbeidsparticipatie van vrouwen in Nederland. Toch is het aandeel werkende Turkse en Marokkaanse vrouwen nog duidelijk lager dan onder Surinaamse, Antilliaanse en autochtone vrouwen. Aan de hand van een aantal factoren ontleend aan de human-capital-benadering en integratietheorieën, is nagegaan welke de determinanten zijn voor de arbeidsdeelname van de verschillende groepen vrouwen. Het opleidingsniveau blijkt voor alle groeperingen de belangrijkste factor te zijn voor de arbeidsdeelname. Daarnaast zijn voor Turkse, Marokkaanse en Antilliaanse vrouwen de migratiegeschiedenis en de samenstelling van het huishouden van invloed. Het verschilt per groep op welke wijze deze factoren van belang zijn voor de arbeidsdeelname. Elke groep heeft haar eigen specifieke patroon. Inleiding Een van de belangrijkste ontwikkelingen op de Nederlandse arbeidsmarkt in de afgelopen twintig jaar is de sterk toegenomen deelname van vrouwen. In 1980 had 30% van de vrouwen van jaar een baan, in 1990 gold dat voor 39% en in 1997 was dit 47% (SCP, 1998: 222). De stijging heeft zich vooral voorgedaan onder (gehuwde) vrouwen met minderjarige kinderen. Het wordt, met andere woorden, steeds meer gebruikelijk dat moeders betaalde arbeid verrichten. Veelal wordt in onderzoeken naar de arbeidsmarktdeelname van vrouwen ingegaan op (relevante) factoren als gezinssituatie en opleidingsniveau. Een differentiatie naar etnische herkomst wordt vrij weinig gemaakt. In de Sociale Atlas van de vrouw, deel 3 (Hooghiemstra & Niphuis-Nell, 1995) is de arbeidsdeelname van allochtone vrouwen in Nederland voor het eerst systematisch in kaart gebracht. Daaruit kwam naar voren dat de lagere arbeidsparticipatie van allochtone vrouwen niet alleen kan worden toegeschreven aan hun gemiddeld lagere opleidingsniveau maar ook aan verschillen in huishoudenssituatie en migratiekenmerken. Ten opzichte van autochtone vrouwen worden Turkse en Marokkaanse vrouwen op relatief jonge leeftijd moeder. Surinaamse en Antilliaanse vrouwen zijn relatief vaak alleenstaande moeders. Verder bleek dat de meeste volwassen allochtone vrouwen relatief kort in Nederland woonden, hetgeen ook als een nadeel voor de arbeidsmarktparticipatie kan worden gezien. De vraag is nu hoe de arbeidsdeelname van allochtone vrouwen zich sinds de eerste helft van de jaren negentig heeft ontwikkeld en ol daarbij (nog steeds) dezelfde factoren een rol spelen. In dit artikel1 komt eerst een bespreking aan bod van een aantal theorieën die relevant zijn voor de arbeidsmarktpositie van allochtone vrouwen. Daarna wordt op basis van recente data ingegaan op de ontwikkeling van de arbeidsmarktparticipatie van allochtone vrouwen in de afgelopen jaren. Vervolgens * Ans Merens is als onderzoeker werkzaam bij het Sociaal en Cultureel Planbureau. 278 Tijdschrift voor Arbeidsvraagstukken , nr 3

2 wordt in kaart gebracht welke factoren bepalend zijn voor de arbeidsdeelname van allochtone en autochtone vrouwen. Theorieën Er bestaan verschillende theorieën die betrekking hebben op de arbeidsmarktpositie van zowel allochtonen als vrouwen. Deze theorieën bieden verklaringen voor de verschillen in kans op werk (en werkloosheid) voor deze groepen. De theorie die de meeste aanknopingspunten biedt voor de beantwoording van de vraagstelling is de human-capital-theorie. Specifiek voor allochtonen zijn integratietheorieën relevant. Deelname aan de arbeidsmarkt is een van de belangrijke aspecten van integratie. Aan de integratietheorieën kunnen beschrijvingen en verklaringen van de inhoud en het tempo van het integratieproces van allochtonen worden ontleend. Human-capital-theorieën Een individualistische theorie, die betrekking heeft op de aanbodkant van de arbeidsmarkt is de human-capital-benadering (Becker, 1975). Volgens deze uit de economie afkomstige theorie kunnen mensen, net als machines, als kapitaal worden beschouwd. Investeringen in mensen kosten enerzijds geld, maar brengen op langere termijn opbrengsten in de vorm van productiviteit voort. De belangrijkste investeringen vormen opleidingen en andere vormen van scholing (bedrijfsspecifieke training of taalcursussen). Maar ook relevante werkervaring kan de productiviteit van een werknemer vergroten. Hoe langer iemand een zelfde beroep uitoefent, des te beter zal hij of zij daarin worden. Volgens de human-capital-benadehng zullen werkgevers de voorkeur geven aan een kandidaat met de meest geschikte opleiding en/of meeste werkervaring omdat zij daarvan de hoogste productiviteit ver wachten. Vrouwen en allochtonen zijn in dat opzicht om verschillende redenen in het nadeel. Vrouwen beschikken in het algemeen over minder menselijk kapitaal doordat hun opleidingsniveau lager is dan dat van mannen. Deze verklaring begint overigens wel aan kracht in te boeten nu de jongste generatie vrouwen (tot 30 jaar) beter opgeleid is dan hun mannelijke leeftijdgenoten (SCP, 1998: 218).Verder is het voor het menselijk kapitaal van een aanzienlijk aantal vrouwen nadelig dat zij voor een aantal jaren uit het arbeidsproces zijn gestapt vanwege de zorg voor kinderen. Op het moment dat zij weer willen herintreden missen zij dus een aantal jaren werkervaring in vergelijking met werknemers met een zelfde opleidingsniveau en van dezelfde leeftijd. Daarnaast is het goed mogelijk dat hun menselijk kapitaal zelfs is verminderd doordat hun opleiding of werkervaring inmiddels zijn verouderd. Ook voor allochtonen geldt dat hun menselijk kapitaal lager wordt ingeschat door werkgevers vanwege hun lagere opleidingsniveau. Wel moet hierbij worden aangetekend dat het scholingsniveau van Turken en Marokkanen veel lager ligt dan van Surinamers en Antillianen. De laatsten zijn slechts iets lager opgeleid dan de autochtonen (Tesser et al., 1999). Daarnaast beschikken allochtonen om specifieke redenen over minder menselijk kapitaal. Voor degenen die als volwassenen zijn gemigreerd (meestal aangeduid als de eerste generatie) en degenen die als kind zijn gemigreerd (vaak aangeduid als de tussengeneratie) geldt dat zij hun opleiding geheel of gedeeltelijk in het land van herkomst hebben gevolgd. Voor werkgevers is het vaak moeilijk de inhoud van deze opleidingen op hun waarde te schatten, wat in de hand wordt gewerkt doordat buitenlandse diploma's niet altijd worden erkend in Nederland. Wellicht gaat het soms ook om opleidingen van minder niveau dan vergelijkbare opleidingen in Nederland. Verder is het mogelijk dat opleidingen in het land van herkomst minder toepasbaar zijn in de Nederlandse samenleving (Kee, 1998) zodat deze investeringen (in de ogen van werkgevers) relatief minder productiviteit genereren dan in Nederland gevolgde opleidingen. Ten slotte kunnen allochtonen, met name degenen die hier op latere leeftijd zijn gekomen, hinder ondervinden bij het vinden van werk doordat hun Nederlandse-taalbeheersing soms minder goed is. Het zal van het soort werk afhangen in hoeverre dit een nadeel vormt. Werk in hogere functies stelt meer eisen aan Nederlandse taalvaardigheid dan werk in lagere functies. Analoog aan de hiervoor gevolgde economische benadering van menselijk kapitaal, kunnen ook andere vormen van kapitaal een rol spelen bij de verklaring van de arbeidsmarkt Tijdschrift voor Arbeidsvraagstukken , nr 3 279

3 positie van allochtone vrouwen. Het gaat dan om het sociaal en het cultureel kapitaal waarover individuen beschikken Bourdieu, 1990). Bij het sociaal kapitaal valt te denken aan sociale netwerken waarvan mensen deel uitmaken en die behulpzaam kunnen zijn bij het vinden van werk. Bij het cultureel kapitaal gaat het vooral om het hebben van een bepaalde houding tegenover betaald werk, tot uiting komend in kennis en vaardigheden gericht op het verkrijgen van een baan. Integratietheorieën Specifiek voor allochtonen zijn theorieën over het integratieproces relevant.2 Er zijn diverse definities van integratie in omloop. In de discussie die onlangs weer is opgelaaid, wordt integratie soms als synoniem voor aanpassing opgevat, in de zin van volledige overname door allochtonen van normen en waarden van de ontvangende samenleving. Op deze plaats wordt een ruimere omschrijving van integratie gehanteerd. In navolging van Entzinger (1984) betekent deze omschrijving van integratie dat een zekere mate van autonomie mogelijk blijft, terwijl tegelijk sprake is van enige aanpassing. Naast dit houdingsaspect betreft integratie ook een gedragsaspect. Concreet gaat het vooral om de mate waarin allochtonen participeren in de diverse sferen van de maatschappij, met name de kerninstituties onderwijs en arbeidsmarkt. Dit wordt ook wel formele participatie genoemd. Daarnaast kan informele participatie als onderdeel van het integratiebegrip worden onderscheiden. Hiermee wordt gedoeld op de informele contacten tussen allochtonen en autochtonen (Veenman, 1995a). Het belang van een ontleding van het begrip integratie in meerdere delen is dat integratie op één terrein kan plaatsvinden en op een ander terrein niet of nog niet. Sommige auteurs hebben geprobeerd uitspraken te doen over de volgorde waarin de verschillende onderdelen van integratie zich bij allochtonen voordoen. Volgens Gordon (1964) vindt eerst integratie op het culturele vlak plaats, dat wil zeggen het overnemen van de normen en waarden van de ontvangende samenleving. Daarna zou structurele integratie, overeenkomend met het eerder genoemde begrip formele participatie, onder meer op de arbeidsmarkt, volgen. Anderzijds stelt Gordon dat als structurele integratie als eerste optreedt, de andere vormen van integratie automatisch zullen volgen. Empirisch onderzoek (Merens & Veenman, 1992) wijst eveneens op een wisselwerking tussen houding en gedrag. Allochtonen die in een nieuwe samenleving komen, moeten waarschijnlijk eerst een bepaalde mate van gewenning doormaken voordat zij kunnen deelnemen aan de arbeidsmarkt en eventueel het onderwijs. Vervolgens leidt het deelnemen aan deze instituties door de contacten die men daar met autochtonen opdoet (sociaal kapitaal) tot een betere kennis van de samenleving en een (verdere) overname van normen en waarden (cultureel kapitaal). Hieruit kan als verwachting worden afgeleid dat nieuwkomers vermoedelijk pas na verloop van tijd aan de arbeidsmarkt zullen deelnemen. Ook wordt in de literatuur over integratie ingegaan op het verloop van integratieprocessen over een langere periode. In alle theorieën op dit terrein wordt er vanuit gegaan dat integratie de nodige tijd in beslag neemt.volgens sommigen duurt het drie generaties voordat sprake is van integratie van een allochtone groepering in de ontvangende samenleving (Glazer & Moynihan, 1963). Anderen menen dat het tempo van integratie per groep kan verschillen. Het is afhankelijk van onder meer de grootte van de groep, kenmerken van de groep, de houding van de ontvangende samenleving en de feitelijke mogelijkheden voor deelname aan belangrijke sferen, zoals de arbeidsmarkt (Esser, 1980; Gordon, 1964; Penninx, 1988). Hoe dan ook, in geen enkele theorie wordt het aannemelijk geacht dat een eerste generatie in alle opzichten geïntegreerd is. Verwacht kan dus worden dat de arbeidsdeelname van de eerste generatie allochtone vrouwen lager is dan die van de tweede generatie. Inzichten uit de hiervoor besproken human-capital-benadering leiden er verder toe dat het zinvol is bij de eerste generatie een onderscheid te maken naar de leeftijd waarop allochtonen zijn gemigreerd. Degenen die als kind zijn gekomen hebben bijvoorbeeld de kans gehad het grootste deel van hun human Capital in Nederland op te bouwen, terwijl de volwassen migranten die kans niet of veel minder hebben. Over verschillen in het integratieproces tussen allochtone vrouwen en mannen worden in de integratietheorieën overigens geen uitspraken gedaan. Het blijft hier dus bij algemene verwachtingen over 280 Tijdschrift voor Arbeidsvraagstukken , nr 3

4 zonder onder integratie van allochtonen, scheid naar geslacht. Bruikbaarheid van theorieën Elk vanuit een andere invalshoek geven de hier besproken theorieën mogelijke verklaringen voor de arbeidsdeelname vair vrouwen èn allochtonen. Aan de hum an-c apital-benadering is een aantal goed te kwantificeren variabelen als opleiding, land van opleiding en migratieleeftijd te ontlenen. De integratietheorieën vestigen vooral de aandacht op specifieke (migratie)kenmerkenvan allochtonen, zoals de verblijfsduur, het al dan niet behoren tot de eerste generatie en (in combinatie met de human-capitalbenadering) de migratieleeftijd. Tevens kunnen verschillen in kenmerken van de verschillende allochtone groeperingen van belang zijn voor de arbeidsdeelname. In het voorgaande zijn enkele relevante verschillen in huishoudsituatie tussen Turkse, Marokkaanse, Surinaamse en Antilliaanse vrouwen naar voren gekomen. Kortom: met behulp van het beschikbare datamateriaal (SPVA'98) zal in het hiernavolgende de arbeidsdeelname van allochtone vrouwen aan de hand van een drietal groepen variabelen worden geanalyseerd, namelijk opleidingsniveau, migratiekenmerken en huishoudsituatie. Empirische resultaten Data De belangrijkste bron die hier wordt gebruikt is de survey Sociale Positie en Voorzieningengebruik Allochtonen 1998 van het Instituut voor Sociologisch-Economisch Onderzoek (ISEO) van de Erasmus Universiteit Rotterdam en het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP). Deze survey, die eens per drie ä vier jaar wordt gehouden, is specifiek gericht op de vier grootste minderheidsgroeperingen in Nederland, te weten Turken, Marokkanen, Surinamers en Antillianen (inch Arubanen). Etnische herkomst is daarbij bepaald aan de hand van het geboorteland van de persoon en het geboorteland van de ouders. Er is gebruik gemaakt van een getrapte steekproef. Eerst is een selectie gemaakt vair 13 grote en middelgrote gemeenten, waar ongeveer 80% van deze groeperingen woonachtig is. Vervolgens is uit de bevolkingsregisters een a-selecte huishoudenssteekproef getrokken onder de vier groeperingen, alsmede onder een autochtone referentiegroep. Bij de benadering van Turkse en Marokkaanse respondenten is met tweetalige enquêteurs gewerkt, allen van Turkse of Marokkaanse afkomst. Surinaamse en Antilliaanse respondenten zijn ondervraagd door Surinaamse, A ntilliaanse of autochtone enquêteurs, autochtonen alleen door autochtone enquêteurs. Aan de hoofden van huishoudens is een uitgebreide vragenlijst over diverse onderwerpen (onderwijs, arbeid, huisvesting, sociale contacten, culturele integratie) voorgelegd. De overige gezinsleden (vanaf 12 jaar) kregen een beperkte vragenlijst. Daardoor zijn voor de meeste vrouwen niet dezelfde gegevens beschikbaar als voor mannen. Er zijn echter voldoende gegevens over allochtone vrouwen beschikbaar om hun arbeidsdeelname aan een nadere analyse te onderwerpen. Totaal bevat de SPVA'98 gegevens over ruim respondenten. De SPVA'94, die ook als bron voor dit artikel is gebruikt, bevat ruim respondenten. De uitkomsten van de verschillende jaargangen van de SPVA kunnen representatief worden geacht voor de totale populaties van Turken, Marokkanen, Surinamers en Antillianen in Nederland.Voor de autochtone controlegroep in de SPVA geldt dit niet; autochtone bewoners van stedelijke gebieden zijn in deze steekproef oververtegenwoordigd. O ntw ikkeling van de arbeidsdeelnam e In Tabel 1 worden de ontwikkelingen in arbeidsdeelname van allochtone en autochtone vrouwen weergegeven. In dit artikel wordt de aandacht gericht op de netto-arbeidsdeelname. Daarmee wordt bedoeld het aantal personen dat minstens 12 uur per week werkt als percentage van alle personen in de leeftijd van jaar. De keuze voor netto-arbeidsdeelname is gemaakt omdat dan duidelijk is dat het om personen gaat die daadwerkelijk een relatie met de arbeidsmarkt hebben en die daarvoor zaken moeten regelen (bijvoorbeeld kinderopvang of hun werktijden op zorgtaken afstemmen). Bij de bruto-arbeidsdeelname is dat minder duidelijk. Deze maat heeft betrekking op alle personen met een baan van m instens 12 uur tezamen met werklozen die op zoek zijn naar een baan van eveneens minstens 12 uur. Onder de Tijdschrift voor Arbeidsvraagstukken , nr 3 281

5 Tabel 1 Netto-arbeidsparticipatiegraad van de bevolking van jaar (excl. schoolgaanden) naar sekse en etnische herkomst, 1994 en 1998 (in procenten) Turken Marokkanen Surinamers Antillianen/ Arubanen autochtonen totale Nederlandse bevolking1 vrouwen mannen a Op basis van de EBB'98, incl. schoolgaanden Bron; ISEO (SPVA'94); ISEO/SCP (SPVA'98); CBS (EBB'94 en '98) laatsten is niet altijd met zekerheid vast te stellen wie er daadwerkelijk beschikbaar is voor de arbeidsmarkt. De tabel laat op basis van de SPVA'94 en SPVA'98 duidelijk zien dat de arbeidsdeelname van allochtone vrouwen, net als die van alle vrouwen, in de afgelopen jaren is toegenomen. Marokkaanse vrouwen hebben in dat opzicht de grootste groei doorgemaakt; hun participatie nam van toe met 42%. Ook de stijging van de arbeidsdeelname van Surinaamse en Turkse vrouwen is niet onaanzienlijk. Bij de Surinaamse vrouwen is de stijging dusdanig dat zij nu een hogere netto-participatie hebben dan autochtone vrouwen (in vergelijkbare gemeenten). Ondanks de sterke toename is de arbeidsdeelname van Turkse en Marokkaanse vrouwen nog relatief laag. Rond een vijfde van hen heeft een baan. De arbeidsdeelname van Surinaamse, Antilliaanse/Arubaanse en autochtone vrouwen ligt daarentegen op een veel hoger niveau. Bijna de helft van hen verricht betaalde arbeid. Ook bij de mannen is in de periode sprake van een groei van de netto-arbeidsparticipatie. Vooral bij de Marokkaanse mannen en, in iets mindere mate, bij de Surinaamse en Antilliaanse/Arubaanse mannen, is het aandeel werkenden flink toegenomen. Zowel voor allochtone mannen als vrouwen geldt dat de werkloosheid onder invloed van de gunstige economische ontwikkelingen in de afgelopen jaren flink is afgenomen. Bij de m annen is de ontwikkeling nog iets sterker geweest dan voor de vrouwen, uitgezonderd de Surinaamse vrouwen (Tesser et al., 1999). M igratie-achtergronden De migratiegeschiedenis van Turken en Marokkanen verschilt duidelijk van die van Surinamers en Antillianen. Turkse en Marokkaanse mannen werden in de jaren zestig en begin jaren zeventig geworven voor laaggeschoold werk in de Nederlandse industrie. Hun echtgenotes en kinderen kwamen vaak jaren later naar Nederland. De verblijfsduur van deze vrouwen is dus korter dan die van hun mannen. Daarentegen had de migratie van Surinamers en Antillianen naar Nederland aanvankelijk vooral een elite-karakter (Van Hulst, 1997). In de jaren zestig en zeventig kwamen jonge Surinaamse en Antilliaanse mannen en vrouwen om hier te studeren. Daarnaast kwam in de periode rond de onafhankelijkheid van Suriname (1975) een grote groep mensen naar Nederland. Deze groep bestond uit alle lagen van de bevolking. Onder de Antilliaanse migranten bevonden zich sinds eind jaren vijftig ook mensen die vooral voor werk naar Nederland kwamen. Pas met de grote werkloosheid in de jaren tachtig op de Antillen kwam dit motief nadrukkelijker naar voren. De afgelopen vijftien jaar zijn vooral mannen en vrouwen uit de lagere sociaal-economische klassen naar Nederland gemigreerd. De migratie vanuit de Antillen naar Nederland is dus in de loop van de tijd sterk van karakter veranderd. Langzamerhand neemt onder de allochtone groeperingen in Nederland het belang toe van de tweede generatie, dus degenen die hier zijn geboren. Toch is deze generatie nog niet zo oud dat ze op de arbeidsmarkt de boventoon voert. D e categorie jaar, dus de potentiële beroepsbevolking, bestaat bij de vier minderheidsgroeperingen voor ongeveer vijftien procent uit leden van de tweede generatie. Verder moet worden bedacht dat nog steeds volwassenen uit Tbrkije, Marokko, Suriname en de Nederlandse Antillen naar Nederland komen, 282 Tijdschrift voor Arbeidsvraagstukken , nr 3

6 voor wat betreft de eerste drie landen veelal als huwelijksmigranten. Daardoor wordt de eerste generatie steeds aangevuld met nieuwkomers. In Tabel 2 zijn cijfers opgenomen over de arbeidsdeelname naar de leeftijd waarop allochtone vrouwen naar Nederland zijn gekomen. Bij de Tbrkse en Marokkaanse vrouwen is de arbeidsdeelname het hoogst in de categorie die hier is geboren of als jong kind (tot 6 jaarj naar Nederland is gekomen. Zij hebben immers een gunstiger uitgangspositie om de Nederlandse taal te leren, een Nederlandse opleiding te volgen, over de juiste netwerken te beschikken en, meer in het algemeen, van de Nederlandse normen en waarden kennis te nemen. Turkse en Marokkaanse vrouwen die op volwassen leeftijd zijn gekomen en vóór 1981 zijn gemigreerd, werken het minste van allen. Het gaat hier vooral om vrouwen die, zoals hiervoor genoemd, hun echtgenoten in het kader van gezinshereniging zijn gevolgd. De veel h o gere arbeidsparticipatie van later gemigreerde Tbrkse vrouwen van de eerste generatie springt in het oog. De voortgaande migratie in het kader van een huwelijk heeft voor de arbeidsparticipatie van Turkse vrouwen blijkbaar niet onmiddellijk negatieve gevolgen. Bij Marokkaanse vrouwen ligt dat anders. Voor hen geldt dat de verschillen in arbeidsdeelname tussen de tweede generatie en de anderen groot is. Doordat de tweede generatie echter nog gering in omvang is, legt deze categorie weinig gewicht in de schaal als het gaat om de totale arbeidsparticipatie van de Marokkaanse vrouwen. Bij de Surinaamse vrouwen is er duidelijk minder verschil in arbeidsdeelname naar migratieleeftijd. Wel is de participatie van vrouwen die vóór 1981 zijn gekomen als volwassenen wat lager dan van de andere vrouwen. Verder blijkt uit Tabel 2 dat de Antilliaanse/Arubaanse vrouwen die vóór 1981 migreerden vaker een baan hebben dan degenen die later kwamen. Vermoedelijk is dit toe te schrijven aan het eerder genoemde relatief hoge opleidingsniveau van de vroegere Antilliaanse migranten. Ook is bij Antilliaanse en Arubaanse vrouwen de arbeidsdeelname van de tweede generatie relatief hoog. Net als bij de Tbrkse en Marokkaanse vrouwen blijkt het voor de A ntilliaanse vrouwen niet gunstig voor de latere kansen op werk, om na het zesde jaar te migreren. Wordt de arbeidsdeelname niet naar migratieleeftijd en -periode beschouwd, maar afzonderlijk naar verblijfsduur dan blijkt ook hier een samenhang (niet in tabel).voor alle groeperingen geldt dat de arbeidsdeelname duidelijk het laagst is in de categorie die nog kort (korter dan 5 jaar) in Nederland verblijft. Nieuwkomers beschikken nog over te weinig economisch, maar ook sociaal en cultureel kapitaal dat in Nederland bruikbaar is: zij moeten nog wennen aan de Nederlandse samenleving, de taal leren en eventueel extra scholing volgen. Daarnaast geldt voor vele pas gemigreerde vrouwen dat zij jonge kinderen hebben. Omgekeerd geldt echter niet dat de arbeidsdeelname bij een lange verblijfsduur het hoogst ligt. Tbrkse, Marokkaanse en Surinaamse vrouwen met een middellange verblijfsduur (5-9 jaar of jaar) werken het Tabel 2 Netto-arbeidsparticipatie van vrouwen van jaar (excl. schoolgaanden) naar leeftijd bij migratie naar Nederland, migratieperiode en etnische herkomst, 1998 (in procenten) Turken Marokkanen Surinamers Antillianen /Arubanen In Nederland geboren of vóór het zesde jaar gekomen jaar jaar jr/na 1980 gemigreerd jr/voor 1981 gemigreerd n(=100%) Bron: ISEO/SCP (SPVA'98) Tijdschrift voor Arbeidsvraagstukken , nr3 283

7 vaakst van de vrouwen van de eerste generatie. Alleen bij de Antilliaanse/Arubaanse vrouwen is de arbeidsdeelname hoger naarmate de verblijfsduur langer is. De steeds hogere arbeidsdeelname in elke langer hier verblijvende categorie vrouwen is vermoedelijk een weerspiegeling van de in de loop der tijd veranderde samenstelling van de groep Antilliaanse/Arubaanse migranten. De rol van opleiding In het voorafgaande is vanuit de hum an-capital-benadering al het nodige gezegd over de relatie tussen opleiding en het krijgen van een baan. Daarnaast is voor vrouwen de relatie tussen werken en opleidingsniveau nog op een andere manier van belang. Onder autochtone vrouwen blijven hoog opgeleiden veel vaker dan laag opgeleiden werken na de geboorte van hun eerste kind (Hooghiemstra fit Niphuis- Nell, 1993). Voor hoger opgeleide vrouwen brengt stoppen met werken veel meer verlies van human Capital met zich mee, in termen van loon(stijging) en van carrièremogelijkheden. Bovendien zijn de kosten van kinderopvang beter op te brengen door hoger opgeleiden die vaker blijven werken dan lager opgeleiden, zeker als er in deeltijd wordt gewerkt. Tabel 3 laat voor vrouwen uit alle groeperingen een duidelijke relatie zien tussen arbeidsparticipatie en opleidingsniveau. In het algemeen geldt: hoe hoger het opleidingsniveau, des te groter het aandeel werkenden. Vrouwen met een vwo/hbo/wo-diploma hebben twee a drie keer zo vaak een baan als vrouwen die alleen lager/basisonderwijs hebben doorlopen. Allochtone vrouwen die geen enkele opleiding hebben afgerond, hebben nog minder vaak werk dan degenen die alleen basisonderwijs hebben gevolgd. Opmerkelijk is dat het aandeel werkenden hoger is onder Turkse en vooral Marokkaanse vrouwen met een mbo/havodiploma dan onder degenen met een vwo/ hbo/wo-diploma. Hiervoor is niet direct een verklaring aan te voeren. Vergelijking van de diverse groeperingen leert dat de arbeidsparticipatie van Turkse en Marokkaanse vrouwen binnen elk opleidingsniveau lager is dan dat van andere vrouwen. Bij Antilliaanse/Arubaanse vrouwen valt op dat degenen met alleen basisschool minder vaak werken dan autochtone vrouwen op dit opleidingsniveau. Daarentegen is de arbeidsparticipatie van Antilliaanse/Arubaanse vrouwen met minstens een vbo/mavo-diploma hoger dan of vergelijkbaar met die van autochtone vrouwen. Een andere belangrijke uitkomst in Tabel 3 is dat Surinaamse vrouwen, ongeacht hun opleidingsniveau, vaker werken dan autochtone vrouwen. Bij Surinaamse vrouwen varieert hun arbeidsdeelname wel enigszins met hun opleidingsniveau, maar niet zo sterk als bij autochtone vrouwen. Hun gerichtheid op werk is in het algemeen sterk te noemen. Tot nu toe is alleen gekeken naar het opleidingsniveau. Volgens de hum an-capital-thtom zou het verschil moeten uitmaken waar het menselijk kapitaal in de vorm van scholing is gevormd. De gegevens uit de SPVA'98 laten zien dat dit inderdaad het geval is. De arbeidsdeelname van vrouwen die hun opleiding gedeeltelijk of geheel in Nederland hebben ge- Tabel 3 Netto-arbeidspartidpatie van vrouwen van jaar (excl. schoolgaanden) naar hoogste afgeronde opleiding en etnische herkomst, 1998 (in procenten) Turken Marokkanen Surinamers Antillianen /Arubanen autochtonen Geen opleiding afgerond 12 5 T l 15 - Basisonderwijs vbo/mavo mbo/havo vwo/hbo/woa n(=100% ) a Vanwege de geringe aantallen respondenten met hbo/wo-diploma zijn zij samengevoegd met de vwo-opgeleiden. Bron: ISEO/SCP (SPVA'98) 284 Tijdschrift voor Arbeidsvraagstukken , nr 3

8 volgd is veel hoger dan van degenen die alleen in het land van herkomst naar school zijn geweest. Opmerkelijk is dat de groep die zowel in het herkomstland als in Nederland een opleiding heeft gevolgd vaker werkt dan de groep die alleen in Nederland is opgeleid. Wellicht is een deel van de groep die verder gaat studeren in Nederland, al relatief hoog opgeleid. Werken en de sam enstelling van het huishouden Naast de hiervoor besproken factoren, die direct of indirect aan de hum an-capital-theorie ontleend kunnen worden is het al dan niet zorgen voor kinderen een andere belangrijke factor voor de arbeidsdeelname van vrouwen in het algemeen. Zoals in de inleiding vermeld, blijft tegenwoordig een toenemende groep vrouwen na de geboorte van kinderen aan het werk, bijna altijd in deeltijd. Niettemin is er nog steeds een aanzienlijke groep vrouwen in de vruchtbare leeftijd die niet aan de arbeidsmarkt deelneemt. Ten aanzien van het proces van gezinsvorming zijn er tussen allochtone en autochtone vrouwen een aantal belangrijke verschillen aan te wijzen. Turkse en, in iets mindere mate, Marokkaanse vrouwen trouwen op relatief jonge leeftijd en krijgen jonger (op gemiddeld 24- respectievelijk 25-jarige leeftijd) dan autochtone vrouwen (29 jaar) hun eerste kind (Sprangers, 1998). Ook is het gemiddelde kin dertal bij Turkse en Marokkaanse vrouwen groter. Hierbij moet worden opgemerkt dat de leeftijd waarop zij moeder worden al geruime tijd stijgt en dat - hiermee samenhangend - het aantal kinderen afneemt. Surinaamse en Antilliaanse vrouwen krijgen op iets oudere leeftijd dan dehirkse en Marokkaanse vrouwen maar op jongere leeftijd dan de autochtone vrouwen hun eerste kind (gemiddeld 27 a 26 jaar). Hun gemiddeld kin dertal wijkt weinig af van dat van autochtone vrouwen. Een demografisch kenmerk waarop Surinaamse en Antilliaanse vrouwen wèl duidelijk verschillen van autochtone (alsmede Turkse en Marokkaanse) vrouwen is het grote aandeel eenoudergezinnen onder deze huishoudens. Ongeveer een vijfde, respectievelijk 30% van hen is alleenstaande moeder. Ter vergelijking: bij de autochtonen geldt dit voor ongeveer 6% (Hooghiemstra & Merens, 1999: 20). Vanwege de hier boven genoemde verschillen tussen allochtone en autochtone vrouwen zal de arbeidsdeelname in deze paragraaf in samenhang met diverse aspecten van de samenstelling van het huishouden worden besproken. In Tabel 4 wordt de arbeidsdeelname onderscheiden naar verschillende huishoudenstypen. Duidelijk is te zien dat de inwonende Turkse en Marokkaanse vrouwen - vrouwen die doorgaans (nog) geen kinderen hebben - het vaakst werken. Bij zowel Turkse als Marokkaanse vrouwen is het gebruikelijk enige jaren thuis te blijven wonen na het verlaten van de opleiding. In deze periode is de arbeidsparticipatie hoog. Aan de cijfers over alleenstaande Turkse en Marokkaanse vrouwen kan niet zoveel waarde worden gehecht, omdat deze leefvorm heel weinig voorkomt in deze groeperingen. Turkse en Marokkaanse vrouwen die getrouwd zijn en (nog) geen kinderen hebben werken beduidend minder dan inwonende kinderen of alleenstaanden. De huwelijksda- Tabel 4 Netto-arbeidsparticipatie van vrouwen van jaar (excl. schoolgaanden) naar samenstelling van het huishouden waartoe zij behoren en etnische herkomst, 1998 (in procenten) Turken Marokkanen Surinamers Antillianen /Arubanen autochtonen inwonend alleenstaande met partner en evt. anderen met partner en kinderen alleenstaande ouder anders n(=100%) Bron: ISEO/SCP (SPVA'98) Tijdschrift voor Arbeidsvraagstukken , nr3 285

9 tum is kennelijk een moment waarop velen van hen stoppen met werken. Bovendien hebben Marokkaanse vrouwen met kinderen veel minder vaak een baan dan Marokkaanse vrouwen die wel zijn getrouwd maar (nog) geen kinderen hebben. Het lijkt erop dat bij deze groep ook het krijgen van kinderen samengaat met het zich (verder) terugtrekken van de arbeidsmarkt. Bij de Turkse vrouwen is dat veel minder het geval. Bij de Surinaamse en Antilliaanse/Arubaanse vrouwen is de samenhang tussen arbeidsparticipatie en huishoudenssamenstelling van een geheel andere aard, zo blijkt uit tabel 4. Bij hen is de participatie het hoogste in de categorie die samenwoont met een partner en geen kinderen heeft. Ook de Surinaamse en Antilliaanse vrouwen die met partner en met kinderen wonen, werken vrij vaak, terwijl de participatie bij de TUrkse, Marokkaanse en ook autochtone vrouwen dan relatief laag is. Daarentegen is de arbeidsparticipatie van Surinaamse en Antilliaanse/Arubaanse vrouwen als zij hoofd van eenoudergezinnen of alleenstaand zijn, relatief laag te noemen ten opzichte van hun herkomstgenotes. Opvallend is in dat opzicht vooral de tamelijk lage arbeidsparticipatiegraad van alleenstaande Antilliaanse/ Arubaanse moeders (32%). Bezien we de arbeidsparticipatie van uitsluitend de moeders naar de leeftijd van hun kinderen dan vallen een aantal verschillen op (niet in tabel). Turkse moeders werken duidelijk het meest in de categorie met jongste kinderen op de basisschool. De participatie van Surinaamse en Antilliaanse/Arubaanse moeders is het hoogst in de categorie met een jongste kind van jaar en ook nog relatief hoog in de categorie 4-11 jaar. Daarentegen werken Marokkaanse en autochtone moeders met jonge kinderen het vaakst. Bij de Antilliaanse/ Arubaanse moeders is de participatie van deze categorie relatief laag (31%). De SPVA'98 laat verder zien dat ook het aantal kinderen invloed heeft op de arbeidsparticipatie van vrouwen. In het algemeen blijkt een kindertal van drie of meer de arbeidsparticipatie hij alle etnische groepen te drukken. Vooral Turkse en Marokkaanse vrouwen met een groot kindertal werken maar weinig (13% resp. 5%), nog minder dan de andere vrouwen. Juist omdat dit een aanzienlijk aandeel betreft (30% resp. 40% van hen heeft 3 of meer kinderen) is dit een factor die zwaar telt in de totale arbeidsparticipatie van de Turkse en van de Marokkaanse vrouwen. Voor de arbeidsdeelname van Uirkse vrouwen lijkt het weinig of niet uit te maken of zij geen, één kind of twee kinderen hebben. Hetzelfde geldt voor de Surinaamse vrouwen. Bij Marokkaanse, evenals autochtone vrouwen is de arbeidsparticipatie lager, naarmate het kindertal hoger is. Determinanten van arbeidsparticipatie In het voorafgaande zijn drie clusters van variabelen besproken in samenhang met de arbeidsdeelname van allochtone en autochtone vrouwen. De migratiegeschiedenis, het opleidingsniveau en de huishoudens situatie bleken alle van belang voor de arbeidsdeelname. De vraag is nu hoe deze variabelen tezamen invloed hebben op het al dan niet werken van de verschillende groepen vrouwen. Het zal duidelijk zijn dat ze niet los van elkaar staan. Zo is de eerste generatie Turkse en Marokkaanse vrouwen, die doorgaans op volwassen leeftijd is gemigreerd, zeer laag opgeleid, zodat niet duidelijk is of de lage arbeidsdeelname van degenen die als volwassenen naar Nederland zijn gekomen nu te maken heeft met het tijdstip van de migratie zelf of met hun lage opleidingsniveau. In de hierna volgende logistische regressieanalyses is gezamenlijk de invloed van de migratie, opleiding en huishoudenssituatie op de kans op werk geschat. Voor een mogelijke samenhang tussen de variabelen, zoals hierboven genoemd, is daarbij gecorrigeerd. Voor TUrkse en Marokkaanse vrouwen enerzijds en Surinaamse en Antilliaanse vrouwen anderzijds zijn verschillende modellen geschat. De reden daarvoor is dat, zoals in het voorafgaande bleek, de variabelen voor de verschillende groepen niet dezelfde samenhang met arbeidsdeelname hebben. Zo bleek dat bij Turkse en Marokkaanse vrouwen het kindertal er wel toe deed en de leeftijd van het jongste kind veel minder. Bij Surinaamse en Antilliaanse vrouwen was het omgekeerde het geval. Hiermee is rekening gehouden bij de constructie van de huishoudensvariabelen voor de verschillende combinaties van groepen. Iets soortgelijks geldt voor de migratievariabelen. Tabel 5 laat zien dat opleidingsniveau, de huishoudsituatie en de migratiegeschiedenis allen een significante invloed hebben op de arbeidsparticipatie van Turkse en Marokkaanse 286 Tijdschrift voor Arbeidsvraagstukken , nr 3

10 Tabel 5 De kans op arbeidsparticipatie van Turkse en Marokkaanse vrouwen, bepaald door migratiegeschiedenis, huishoudsituatie en opleidingsniveau, 1998 (odds ratios)(referentie categorie=i) Turkse vrouwen odds ratios R Marokkaanse vrouwen odds ratios migratiegeschiedenis 0.15* 0.14* ref.groep=op jaar gemigreerd/ jaar in Nederland in Nederland geboren/op < 6 jr gemigreerd 2.99* 2.44* op 6-17 jr gemigreerd 2.66* 2.34* op gemigreerd en < 5 jaar in Nederland * op 18+ gemigreerd en 2.00* jaar in Nederland huishoudsituatie 0.13* 0.20* ref.groep=45 jaar of ouder en geen kinderen tot 45 jaar en geen kind 6.68* of 2 kinderen 3.34* kinderen opleidingsniveau 0.26* 0.19* ref.groep=geen,bao vbo.mavo, ook land van herkomst 2.00* 4.37* vbo,mavo, in Nederland * mbo,havo 3.90* 7.66* vwo,hbo,wo 4.05* 7.16* * significantieniveau < Bron: ISEO/SCP (SPVA 98) vrouwen. Het effect van opleiding is duidelijk het grootste. Bij de Marokkaanse vrouwen is de invloed van huishoudenssituatie groter dan die van de migratiegeschiedenis. Bij TUrkse vrouwen is er weinig verschil tussen deze variabelen. De invloed van de huishoudenssamenstelling is bij Marokkaanse vrouwen dus van gro - ter gewicht voor hun arbeidsdeelname dan bij Tiirkse vrouwen, al zijn er tussen de verschillende huishoudtypen geen significante verschillen in de kans op werk waar te nemen. Bij Turkse vrouwen is opvallend dat degenen die jong zijn en (nog) geen kinderen hebben veel vaker werk hebben dan de vrotrwen met kinderen en de oudere vrouwen die geen kinderen (meer) in hun huishouden hebben. Wat betreft de migratiegeschiedenis blijkt dat de tweede generatie verreweg de grootste kans op een baan heeft. Eerste generatie-vrouwen die langer dan 15 jaar in Nederland wonen hebben minder kans op werk, maar de nieuwkomers, vooral de Marokkaanse vrouwen, hebben nog minder kans. Dit is een bevestiging van de eerder geformuleerde verwachtingen dat nieuwkomers eerst een proces van gewenning moeten doormaken of, anders geformuleerd, (nog) over te weinig sociaal en cultureel kapitaal beschikken om te kunnen deelnemen aan de arbeidsmarkt. Ook bij de Surinaamse en Antilliaanse vrouwen heeft het opleidingsniveau het grootste effect op arbeidsdeelname (Tabel 6). Bij de Surinaamse vrouwen is het zelfs verreweg de belangrijkste factor. De huishoudenssamenstelling speelt hij hen een ondergeschikte rol en de migratiegescliiedenis heeft geen significant effect. Het doet er, met andere woorden, voor Surinaamse vrouwen niet (meer) toe of zij kort of lang in Nederland wonen of dat zij tot de tweede generatie behoren. Daarentegen hebben voor de arbeidsdeelname van Antilliaanse vrouwen migratiekenmerken en de samenstelling van huishouden wel enig effect. Net als in de bivariate analyses blijkt ook hier weer dat degenen met een korte verblijfsduur en de alleenstaande moeders, twee groepen die veel overlap vertonen, duidelijk de minste kans op werk hebben. Dit geldt R Tijdschrift voor Arbeidsvraagstukken , nr 3 287

11 Tabel 6 De kans op arbeidsparticipatie van Surinaamse en Antilliaanse/Arubaanse vrouwen, bepaald door migratiegeschiedenis, huishoudsituatieen opleidingsniveau,1998 (odds ratios)(referentiecategorie=l) Surinaamse vrouwen odds ratios ft Antilliaanse/ Arubaanse vrouwen odds ratios migratiegeschiedenis ns 0.12* ref.groep= < 5 jaar in Nederland in Nederland geboren * 5-14 jaar in Nederland 1.85* 2.57* jaar in Nederland huishoudsituatie 0.07* 0.12* ref.groep=eenoudergezin geen partner, geen kinderen * wel partner, geen kinderen 1.69* 4.13* tweeoudergezin, jongste kind < 5 jaar tweeoudergezin, jongste kind 5 + jaar 1.84* 3.08* opleidingsniveau 0.28* ref.groep^geen.bao * vbo,mavo 2.63* 3.34* mbo,havo 4.64* 5.59* vwo,hbo,wo 10.08* 6.80* * significantieniveau < 0.05 Bron: ISEO/SCP (SPVA'98) ft dus blijkbaar ook als, zoals in deze analyse, gecorrigeerd wordt voor de samenhang tussen deze twee categorieën. Er is dus ook sprake van zelfstandige effecten van verblijfsduur en huishoudenssituatie. Antilliaanse vrouwen die in Nederland zijn geboren en degenen met partner en zonder kinderen hebben volgens deze analyse duidelijk betere kansen op werk. Tot nu toe is steeds de aandacht uitgegaan naar de arbeidsdeelname van afzonderlijke groepen allochtone vrouwen. Elke groep bleek daarbij haar eigen specifieke patroon van bepalende factoren te vertonen. Daarnaast kan het tevens interessant zijn de allochtone èn autochtone vrouwen in een analyse samen te brengen. Daarmee kan beter zicht worden verkregen op de vraag of en in welke mate er verschillen tussen de groepen vrouwen bestaan wat betreft hun kansen op arbeidsparticipatie als rekening wordt gehouden met verschillende achtergrondkenmerken. Hiertoe is een logistische regressie-analyse uitgevoerd voor de vijf groepen vrouwen tezamen, waarvan de resultaten in Tabel 7 zijn weergegeven. Ter wille van de vergelijkbaarheid is de analyse beperkt tot vrouwen jonger dan 45 jaar. Met name de groep Turkse en Marokkaanse vrouwen van 45 jaar en ouder is dusdanig anders samengesteld (veel lager opleidingsniveau, veel hoger kindertal) dan de andere vrouwen dat een vertekening van de resultaten zou optreden. De huishoudsituatie is in deze analyse geoperationaliseerd aan de hand van het kindertal, een variabele die voor alle groeperingen voldoende spreiding vertoont. Verder is, om de analyse praktisch mogelijk te maken, de groep autochtone vrouwen samengevoegd met de groep allochtone vrouwen die in Nederland zijn geboren (tweede generatie). Ook in de analyse van kansen op arbeidsdeelname van de allochtone en autochtone vrouwen tezamen blijkt wederom dat het opleidingsniveau de belangrijkste determinant is. Verder blijkt dat etnische herkomst op zichzelf een bepalende factor voor arbeidsdeelname is, zelfs als gecorrigeerd is voor verschillen tussen de etnische groepen naar opleidingsniveau en huishoud- of migratiekenmerken. Er is dus blijkbaar ook een afzonderlijke 'etnische factor' in het spel. Deze factor werkt overigens niet voor alle groepen vrouwen in dezelfde richting. Surinaamse vrouwen hebben immers een grotere kans op werk dan autochtone vrouwen. Antilliaanse vrouwen daarentegen hebben een iets kleinere kans, Turkse en vooral Marokkaanse vrouwen hebben een duidelijk kleinere kans dan autochtone vrouwen. Wellicht gaat het hierbij om specifieke culturele 288 Tijdschrift voor Arbeidsvraagstukken , nr 3

12 Tabel 7 De kans op arbeidsparticipatie van vrouwen naar etnische herkomst, migratiegeschiedenis, huishoudsituatie en opleidingsniveau, 1998 (odds ratios) (referentiecategorie=l) odds ratios R etnische herkomst 0.19* ref.groep=autochtonen Turks 0.50* Marokkaans 0.37* Surinaams 1.48* Antilliaans 0.94 migratiegeschiedenis 0.11* ref.groep=in Nederland geboren 1.00 op 6-17 jr gemigreerd 1.04 op gemigreerd en < 5 jaar in Nederland 0.32* op gemigreerd en 5-14 jaar in Nederland 1.00 huishoudsituatie 0.17* refgroep=1 of 2 kinderen 1.00 geen kinderen 2.19* 3+ kinderen 0.57* opleidingsniveau 0.24* ref.groep=vbo/mavo 1.00 bao 0.48* mbo,havo 1.80* vwo,hbo,wo 2.92* * significantieniveau <0.05 Bron: ISEO/SCP (SPVA'98) kenmerken die lastig zijn te operationaliseren maar wel van invloed zijn op het integratieproces c.q. de arbeidsdeelname. Een andere mogelijkheid is, behalve hier voor de Surinaamse vrouwen, het bestaan van discriminatie van allochtone vrouwen ten opzichte van autochtone vrouwen. Op grond van de SPVA kunnen hierover geen harde conclusies worden getrokken. Wel is uit specifiek onderzoek op dit terrein bekend dat achterstelling van allochtonen ten opzichte van autochtonen in het algemeen nog steeds voorkomt (Bovenkerk et al., 1995; Veenman, 1995b;VanBeek, 1993). De analyse laat verder zien dat de huishoudsituatie (lees hier: het kindertal) van meer belang is voor de arbeidsdeelname dan de migratiekenmerken. In de afzonderlijke analyse voor Thrkse en Antilliaanse vrouwen bleken deze kenmerken van ongeveer even groot belang. Hier gaat het om de jongere vrouwen. Blijkbaar doet het er voor hun arbeidsdeelname niet of nauwelijks toe of ze hier zijn geboren of op (iets) latere leeftijd zijn gekomen. Ze zijn blijkbaar jong genoeg om hier nog te integreren. Alleen de nieuwkomers hebben een duidelijk kleinere kans op werk dan de andere categorieën, zoals op grond van de integratietheorieën en de hu m an -capital-theorie verwacht kon worden. Conclusies Allochtone vrouwen volgen de algemene trend van een toenemende arbeidsdeelname van vrouwen. Ook zij hebben baat gehad bij de gunstige economische ontwikkelingen in de afgelopen jaren. Wel is het aandeel werkenden onder Turkse en Marokkaanse vrouwen nog steeds duidelijk lager dan onder Surinaamse, Antilliaanse/Arubaanse en autochtone vrouwen. Aan de hand van een aantal variabelen, ontleend aan de hum an -capital-ben adeiin g en integratietheorieën is nagegaan welke factoren bepalend zijn voor de kans op werk. Voor alle groeperingen geldt, zowel in afzonderlijke als gezamenlijke analyses, dat het opleidingsniveau de belangrijkste determinant is voor arbeidsdeelname. Daarnaast is voor Turkse, Marokkaanse en Antilliaanse vrouwen de migratiegeschiedenis van belang: de tweede generatie heeft de grootste kans op werk en Tijdschrift voor Arbeidsvraagstukken , nr 3 289

13 nieuwkomers de kleinste kans. Verder hebben maar weinig Turkse en Marokkaanse vrouwen van de eerste generatie die al lang in Nederland wonen, een baan, maar wel vaker dan de nieuwkomers. In een analyse voor alle vrouwen tot 45 jaar bleek dat migratiekenmerken er minder toe doen dan voor de totale afzonderlijke groeperingen. Als ze niet in Nederland zijn geboren, is de relatief jonge leeftijd van deze vrouwen blijkbaar gunstig om hun weg op de arbeidsmarkt te vinden. Ook heeft de huishoudenssituatie effect op arbeidsdeelname, maar voor elke groepering op een andere manier. Zo hebben Antilliaanse vrouwen, die aan het hoofd staan van een eenoudergezin, de minste kans op werk. En bij Turkse vrouwen heeft de groep die jong is en (nog) geen kinderen heeft beduidend vaker werk dan degenen met kinderen of de oudere vrouwen zonder kinderen. Resumerend: naast de voor allen belangrijke rol van opleidingsniveau geldt voor elke hier onderscheiden groep vrouwen haar eigen specifieke patroon wat betreft arbeidsdeelname. Een voorzichtige conclusie die daaruit getrokken zou kunnen worden is dat 'etniciteit' een belangrijkere rol speelt dan 'gender' ter verklaring van de positie van allochtone vrouwen op de arbeidsmarkt. Verschillen in migratiekenmerken (verblijfsduur, migratieleeftijd) en de - deels daarmee samenhangende - verschillen in human Capital (opleiding, sociale netwerken) en mate van integratie spelen een belangrijke zelfstandige rol. Daarnaast zijn 'gender'- kenmerken van belang. Zo hangt bij alle groepen vrouwen de arbeidsdeelname af van het al dan niet hebben van kinderen. De manier waarop dit invloed heeft verschilt echter weer per groep. Zo lijkt de arbeidsdeelname van Surinaamse vrouwen minder bepaald te worden door het hebben van kinderen en het alleenstaand moederschap dan bij de andere vrouwen. En de jonge leeftijd waarop Turkse en Marokkaanse vrouwen moeder worden lijkt daarentegen nadelig te werken voor hun arbeidsdeelname. De hier geschetste verbanden tussen opleidingsniveau, migratiegeschiedenis, huishoudenssamenstelling enerzijds en arbeidsdeelname anderzijds, zijn des te meer van belang als bedacht wordt dat de tweede generatie nog maar een beperkt deel van de volwassen bevolking vormt en dat (mede daardoor) het opleidingsniveau van Turkse en Marokkaanse vrouwen relatief laag is. Ook het kleine aandeel Turkse en Marokkaanse vrouwen dat (nog) geen kinderen heeft en het aanzienlijke aandeel eenoudergezinnen onder Antilliaanse huishoudens leggen daardoor veel gewicht in de schaal als het gaat om de totale participatie van deze groepen vrouwen. Als in de toekomst het aandeel van de tweede generatie toeneemt, het opleidingsniveau omhoog gaat en de leeftijd waaropturkse en Marokkaanse vrouwen moeder worden, verder stijgt, is het goed denkbaar dat de arbeidsparticipatie van allochtone vrouwen verder zal toenemen. Een en ander is uiteraard ook afhankelijk van factoren aan de aanbodzijde van de arbeidsmarkt, die hier niet of nauwelijks aan de orde zijn gekomen, zoals de ontwikkeling van de werkgelegenheid en de mate waarin discriminatie van de kant van werkgevers voorkomt. Wat betreft het eerste lijkt het gunstig dat allochtone meisjes, net als autochtone meisjes, in vergelijking tot jongens relatief vaak verzorgende en verpleegkundige opleidingen volgen (Vlasblom et ah, 1997). In de nabije toekomst zijn de arbeidsmarktperspectieven van verpleegkundige opleidingen op mbo -niveau zeer gunstig te noemen (ROA, 1999). Daarnaast kan het zinvol zijn beleid te voeren ter bevordering van de arbeidsdeelname van allochtone vrouwen. Vanwege het belang van opleidingsniveau is algemeen beleid ter verhoging van het onderwijsniveau en bestrijding van de uitval in het onderwijs nuttig. Daarnaast kan gezien de bijzondere patronen van de verschillende groepen vrouwen ook worden gedacht aan specifieke beleidsmaatregelen. Turkse en Marokkaanse vrouwen krijgen vaak jonge kinderen en velen van zijn dan niet (meer) actief op de arbeidsmarkt, sommigen hebben dan nog helemaal geen werkervaring opgedaan. Specifieke toeleidingsprojecten naar de arbeidsmarkt of beroepsgerichte opleidingen, waarin ook werkervaring wordt opgedaan, kunnen voorkomen dat deze groep buiten de boot valt. Van belang is dan wel dat bij deze maatregelen rekening wordt gehouden met de zorgtaken van deze jonge Turkse en Marokkaanse vrouwen. Het concept van de vrouwenvakscholen, waarbij de lestijden zijn afgestemd op de schooltijden van de kinderen en waarbij kinderopvang is geregeld voor de jongere kinderen, verdient daarbij navolging. Der 290 Tijdschrift voor Arbeidsvraagstukken , nr 3

14 gelijke voorzieningen zouden ook kunnen worden ingepast in de inburgeringsprogramma's, die nieuwkomers moeten volgen. Dit vergroot de kans op het succesvol afronden van zo'n programma door vrouwelijke nieuwkomers en de doorstroom naar educatie of arbeidsmarkt. Velen van hen hebben immers de zorg voor kleine kinderen of worden in de eerste jaren na aankomst moeder. Vanzelfsprekend hebben niet alleen vrouwelijke nieuwkomers uit de hier besproken groeperingen baat bij dergelijke 'zorggerichte' aanpassingen in de inburgermgsprogramma's, maar ook vrouwelijke vluchtelingen en asielgerechtigden. Noten 1 De empirische resultaten die in dit artikel worden besproken zijn grotendeels ontleend aan: B.T.JL Hooghiemstra St J.G.F. Merens (1999], Variatie in participatie. Achtergronden van arbeidsdeelname van allochtone en autochtone vrouwen, Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau. 2 Zie voor overzichten van integratietheorieën: Gordon (1964) en Esser (1980). Literatuur Becker, G. (1975), Human capital. A theoretical and empirical analysis, with special reference to education, Chicago: The University of Chicago Press. Beek, K.W.H. van (1993), To be hired or not be hired, the employer decides. Relative chances of unemployed job-seekers on the Dutch labor market, Amsterdam (proefschrift). Bovenkerk, F., M.J.I. Gras St D. Ramsoedh, m.m.v. M. Dankoor en A. Havelaar (1995), Discrimination against migrant workers and ethnic minorities in access to employment in the Netherlands, Genève: International labour office (International migration paper nr. 4). Distelbrink, M., T. Pels St A. Roode (1995), Een wil, maar nog geen weg. Marokkaanse vrouwen en hun relatie tot de arbeidsmarkt, Rotterdam: ISEO. Entzinger, H. (1984), Het minderhedenbeleid. Dilemma's voor de overheid in Nederland en zes andere immigratielanden in Europa, Amsterdam/ Meppel: Boom. Esser, H. (1980), Aspekte der Wanderungssoziologie. Assimilation und Integration von Wandern, etnische Gruppen und Minderheiten. Ein handlungstheoretische Analyse, Darmstad/Neuwied: Luchterhand. Glazer, N. St D. Moynihan (1963), Beyond the melting pot, Cambridge: Harvard University Press, Gordon, M.M. (1964), Assimilation in American Life. The Role of Race, Religion and National Origins, New York: Oxford University Press. Hooghiemstra, B.T.J. St M. Niphuis-Nell (1993), Sociale atlas van de vrouw. Deel 2. Arbeid, inkomen en faciliteiten om werken en de zorg voor kinderen te combineren, Rijswijk/Den HaagVUGA/ Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP-cahier nr. 97). Hooghiemstra, B.T.J. St M. Niphuis-Nell (1995), Sociale atlas van de vrouw. Deel 3. Allochtone vrouwen, Den Haag/Rijswijk: VUGA/Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP-cahier nr. 118). Hooghiemstra, B.T.J. St J.G.F. Merens (1999), Variatie in participatie. Achtergronden van arbeidsdeelname van allochtone en autochtone vrouwen, Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau/Elsevier bedrijfsinformatie (SCP-cahier nr. 159). Kee, P. (1997), 'De verklaring van de relatief hoge werkloosheid onder immigranten in Nederland', in: Migrantenstudies 13 (4) ( ). Merens, J.G.F. St J. Veenman (1992), Succes en falen bij allochtonen, 's-gravenhage: Organisatie voor Strategisch Arbeidsmarktonderzoek (OSA-voorstudieV40). Penninx, R. (1988), Minderheidsvorming en emancipatie. Balans van kennisverwerving ten aanzien van immigranten en woonwagenbewoners , Alphen aan den Rijn/Brussel: Samsom (proefschrift). ROA (1999), De arbeidsmarkt naar opleiding en beroep tot 2004, Maastricht: Researchcentrum voor Onderwijs en Arbeidsmarkt (ROA-R-1999/8). Sociaal en Cultureel Planbureau (1998), Sociaal en Cultureel Rapport 1998: 25 jaar sociale verandering, Rijswijk/Den Haag, Sociaal en Cultureel Planbureau/Elsevier bedrijfsinformatie. Sprangers, A.H. (1998). 'Vruchtbaarheid van in het buitenland geboren vrouwen', in: Maandstatistiek van de bevolking 7 (8-11). Tesser, P.T.M., J.G.F. Merens St C.S. van Praag (1999), Rapportage minderheden Positie in het onderwijs en op de arbeidsmarkt, Den Haag, Sociaal en Cultureel Planbureau/Elsevier bedrijfsinformatie (SCP-cahier nr. 160). Veenman, J. (1995a), 'Integratie en het onderwijs'. In: G. Engbersen en R. Gabriëls, Sferen van integratie. Naar een gedifferentieerd allochtonenbeleid, Amsterdam/Meppel: Boom, 1995 ( ). Veenman, J. (1995b), Onbekend maakt onbemind. Over selectie van allochtonen op de arbeidsmarkt, Assen: Van Gorcum Vlasblom et al. (1997), Arbeidsmarktperspectieven voor meisjes en allochtonen, Maastricht: Researchcentrum voor Onderwijs en Arbeidsmarkt (ROA-R-1997/9). Tijdschrift voor Arbeidsvraagstukken , nr 3 291