Jaarverslag Roofvogelwerkgroep Zeeland 2005

Transcriptie

1 Jaarverslag Roofvogelwerkgroep Zeeland 2005 Werkgroep Roofvogels Zeeland

2 Inhoud 1 Inleiding Werkwijze Het Zeeuwse landschap Het weer voor en tijdens het broedseizoen van Voedselsituatie Resultaten Soortbeschrijvingen Literatuur Medewerkers Foto hierboven: acht eieren en twee pasgeboren jongen van de Bruine Kiekendief in het kreekrestant Hoek van de Dijk nabij Zaamslag in Zeeuws-Vlaanderen op 15 mei Het oudste jong, boven op de foto, heeft al een volle krop. Het ei boven het kleinste jong, onder op de foto, is aan het uitkomen. Nadat de waarnemers het rietveld hadden verlaten, was het vrouwtje na 1:30 min terug op het nest. In totaal is ze minder dan vijf minuten van het nest geweest. Uit het nest zijn vier jongen uitgevlogen: 2 mannetjes en 2 vrouwtjes. Ten minste twee eieren zijn niet uitgekomen omdat ze onbevrucht waren. Foto: HC. Foto voorpagina: Sperwerjongen met een juveniele Pimpelmees als prooi. Sperwers zijn fanatieke nestbouwers. Vrijwel elk jaar wordt een nieuw nest gebouwd. In minder dan 5% van de gevallen gebruiken ze een oud nest. Het nest op de foto is daarvan een voorbeeld. Hergebruik van een nest komt vooral voor op plaatsen waar weinig nestgelegenheid is. Het linkse jong is een mannetje van 16 dagen oud en het rechtse jong een vrouwtje van 14 dagen. In het nest zijn vrouwtjes vanaf dag 12 herkenbaar aan een significant hoger gewicht en dikkere poten. Het mannetje op de foto woog 151 gram en het vrouwtje 221 gram. Axels Bos 26 juni Foto Jeroen Castelijns. Jaarverslag Roofvogelwerkgroep Zeeland

3 1 Inleiding Voor u ligt het tiende jaarverslag van de Roofvogelwerkgroep Zeeland. Het is het kleurrijkste verslag tot nu toe. Door verspreiding via het internet, hoeft er namelijk niet op een fotootje gekeken te worden. Ook dit jaar zijn de belangrijkste gegevens weer samengevat in bijlagen. Per soort wordt een korte toelichting gegeven. Lag in het vorige jaarverslag de nadruk op het voedsel, in dit verslag gaat het over het aantal in Zeeland broedende roofvogels. Op dit moment loopt er een cursus roofvogelnestkartering in Goes. De deelnemers zijn vooral afkomstig uit Zuid-Beveland, maar er zijn er ook die op Noord-Beveland en Schouwen- Duiveland wonen. De vorige cursussen op Tholen en in Zeeuws- Vlaanderen, die in 2004 werden gegeven, waren een succes. Door de cursus zijn een vijftal nieuwe groepjes roofvogelaars ontstaan. Zij staan garant voor een aantal jaren degelijk veldwerk. Dat staat ongetwijfeld ook op de Bevelanden te gebeuren. Tijdens het geven van de cursus proef je het ongeduld van de deelnemers om het veld in te gaan en de opgedane theoretische kennis in de praktijk te brengen. Zeeland is een kleine provincie. Eén op de veertig Nederlanders woont er. Toch is één op de twaalf landelijk ingestuurde nestkaarten Zeeuws! Daarmee is Zeeland een van de best onderzochte provincies. Van elke vier Zeeuwse roofvogelbroedparen staat er één onder controle. Dat kan alleen dankzij de vele vrijwilligers die belangeloos het veld ingaan. Door hen weten we dat in Zeeland het aantal broedparen van de meeste roofvogelsoorten nog toeneemt, of op zijn minst stabiel is, terwijl in grote delen van Nederland het aantal behoorlijk afneemt (Bijlsma 2006). De afname elders in Nederland heeft vooral van doen met de sterke afname van het aantal middelgrote prooien, waarvan we er in Zeeland gelukkig nog redelijk wat hebben. Maar ook bij ons is er wat dat betreft Een het verenkleed poetsende man Bruine Kiekendief. Terwijl het vrouwtje broedt, zorgt het mannetje voor voedsel. In het voorjaar zijn de dagen lang en is het voedselaanbod goed. Daarom heeft hij volop tijd voor zichzelf. Een op een paal of in een struik nabij de broedplaats wakende mannetje, geeft aan dat het vrouwtje broedt of kleine jongen heeft. Mannetjes leveren de prooi pas op het nest af als de jongen twee tot drie weken oud zijn. Mauritsfort Midden Zeeuws-Vlaanderen. Foto: Ludo Goossens. Jaarverslag Roofvogelwerkgroep Zeeland

4 een dalende trend. Het gaat immers niet goed met veel potentiële prooisoorten zoals het Konijn, de Fazant, de Patrijs, de Tortel en de Houtduif die in het cultuurland leven Je hoort wel eens dat de afname daarvan het gevolg is van het toegenomen aantal roofvogels. Laat je niks wijsmaken. De afname is vooral een gevolg van verschraling van het cultuurland door te intensieve gebruik ervan. Hoewel het er op de korte termijn voor de meeste rooofvogelsoorten in Zeeland niet slecht uitziet, is de wat verder gelegen toekomst daarom onzeker. De Zeeuwse roofvogels halen immers hun meeste voedsel uit het cultuurland. De enige soort die het in Zeeland niet goed doet, is de Bruine Kiekendief. In enkele jaren nam het aantal broedparen met eenderde af. Niet niks, als je bedenkt dat tot voor kort een kwart van de Nederlandse populatie in Zeeland broedde. Is het een voorbode wat ons bij de andere soorten te wachten staat? Niet iedereen is blij met de toename van het aantal roofvogels. Sommige zeggen dat niet alleen, maar nemen ook maatregelen. Ze leggen gif uit of schieten jonge roofvogels van het nest. Plaatselijk kan hierdoor de stand instorten, zoals in Midden Zeeuws-Vlaanderen bij de Bruine Kiekendief en de Buizerd het geval is. Maar ook op Schouwen-Duiveland weten ze wel raad met al die roofvogels. Daar bestrijden ze ze, door het uithalen van de nesten. Roofvogels zijn bij wet beschermd, maar als er nauwelijks controle is, heb je daar geen donder aan. Er is de afgelopen winter hard gewerkt aan een website. Op zijn de drie meest recente jaarverslagen te raadplegen. Bovendien kunnen alle tien tot nu toe verschenen verslagen worden gedownload. Ook is er informatie over roofvogels en roofvogelonderzoek in Zeeland te vinden. Die informatie dient als basis voor informatiekaarten. Roofvogelaars kunnen die kaarten geven aan iemand die wat voor een roofvogelpaar of uilenpaar heeft betekend. Denk daarbij aan een fruitteler met een Torenvalknestkast in zijn boomgaard, een boer met een Steenuil op zijn erf, een jager met een Buizerd in zijn bosje of iemand die een oogje in het zeil houdt bij het nest van een Bruine Kiekendief. De realisatie van die kaarten was mogelijk door een financiële bijdrage van DOW Benelux en de Provincie Zeeland. Binnenkort worden de eerste exemplaren van vier van de acht te realiseren kaarten aan een vertegenwoordiger van DOW en de Provincie uitgereikt. Philippine 15 maart 2006, Henk Castelijns. Volwassen man ( 3kj) Bruine Kiendief vliegt van de paal waarop hij waakt terwijl het vrouwtje broedt. Het is dezelfde vogel die op de vorige pagina staat afgebeeld. Mauritsfort Midden Zeeuws-Vlaanderen. Foto: Ludo Goossens. Jaarverslag Roofvogelwerkgroep Zeeland

5 2 Werkwijze Sinds 1995 worden in Zeeland systematisch resultaten van broedende en territoriumhoudende roofvogels verzameld. De eerste twee onderzoeksjaren was geen deugdelijke instructie voorhanden. In februari 1997 verscheen de Handleiding veldonderzoek roofvogels (Bijlsma 1997). Hoewel niet alle waarnemers van de inhoud van deze handleiding op de hoogte zijn, worden de door hen verzamelde waarnemingen wel aan de in de handleiding genoemde criteria getoetst. Bij broedvogelonderzoek wordt onderscheid gemaakt tussen een nestvondst en een territorium. Bij een nestvondst gaat het om een zeker broedgeval en bij een territorium om een paar dat gedurende enige tijd aanwezig is in een geschikt broedgebied, maar waarvan broeden niet is bewezen, omdat het nest niet werd gezocht (meestal) of gevonden (soms). Bij de Bruine Kiekendief zijn nestbouw, landingen met prooi op het (niet zichtbare) nest en uitvliegende jongen als nestvondst aangemerkt. Het broedsucces is berekend met behulp van het aantal uitgevlogen jongen per geslaagd broedgeval. Er zijn alleen resultaten gebruikt van nesten waar daadwerkelijk in werd gekeken of van nesten waarvan het aantal jongen werd bepaald door langdurige observatie. Jongen zijn als uitgevlogen beschouwd als ze bij de laatste controle bijna volgroeid en bovendien in goede conditie waren (code N6 op nestkaart), op het punt van uitvliegen stonden (code N7 op nestkaart), nabij het nest zijn gezien (code N9, N10 of N11 op nestkaart) of als door een nacontrole werd vastgesteld dat het nest leeg was (code C1, C2 en C3 op nestkaart). Het onderzoek naar broedende roofvogels in Zeeland is niet gebiedsdekkend. Daarom worden in dit verslag behalve het aantal opgespoorde broedparen ook aantalsschattingen gegeven. Daarbij wordt gebruik gemaakt van het gegeven dat een eenmaal ingenomen territorium vaak jaren achtereen bezet is. In 2005 verscheen in de Takkeling een publicatie over broedende roofvogels op Noord- en Zuid- Beveland met de nadruk op aantallen (Rozemeijer 2005). Voor zover mogelijk zijn deze gegevens in dit verslag verwerkt. Vanwege deze publicatie en andere nagekomen gegevens kunnen de aantallen en de aantalsschattingen verschillen ten opzichte van eerdere publicaties. In dit verslag ligt de nadruk op de trend van het aantal in Zeeland broedende roofvogels in de periode Tevens wordt een kijkje in de toekomst gegeven. Bovendien worden de aantallen vergeleken met die van de rest van Nederland. Sperwerman (+2kj) etend van een Turkse Tortel (Streptopelia decaocto) op een parkeerplaats. Sperwermannetjes wegen ± 150 gram en Turkse Tortels ± 200 gram. Door het gewicht van de prooi was de Sperwer gedwongen de prooi ter plaatse op te eten. Met moeite lukte het hem de prooi een paar meter te verslepen. Toen vervolgens een man met hond passeerde bleef hij op de prooi zitten. Goes 10 maart Foto: Niek Oele. Jaarverslag Roofvogelwerkgroep Zeeland

6 3 Het Zeeuwse landschap Het onderzoeksgebied van de Roofvogelwerkgroep Zeeland beslaat de gehele provincie Zeeland inclusief de voormalige buitendijkse gebieden in de Grevelingen en het Markiezaat- Zoommeer die beide voor een deel buiten de provinciegrenzen liggen. Het gebied is km 2 groot waarvan km 2 land. Het landoppervlak van Zeeland is slechts 5,3% van dat van geheel Nederland. In verband met roofvogelonderzoek is Zeeland opgesplitst in een aantal deelgebieden (figuur 1, bijlage 1). Zie voor een beschrijving van het landschap het jaarverslag van 2001 (Castelijns 2002). wzv wal vee sch nbe ws mzv zbe gre dui ozv tho hzb mar Figuur 1. Onderzoeksgebied van de roofvogelwerkgroep Zeeland met de deelgebieden. Voor verklaring van de afkortingen zie bijlage 1 os phi 4 Het weer voor en tijdens het broedseizoen van 2005 De winter van 2004/05 was vrij zacht. De koudste periode was die van 26 februari tot en met 6 maart toen het in Vlissingen s nachts tot -5 C vroor. In het zuiden en oosten van de provincie vroor het zelfs een enkele nacht meer dan -10 C. Het was tevens een periode waarin er voor Zeeuwse begrippen veel sneeuw lag. In het grootse deel van Zeeland gedurende enkele dagen zelfs 5-10 cm. Vanwege een onderzoekje naar de aankomst van Bruine Kiekendieven in het broedgebeid en het gedrag in de vestigingsfase wordt ingezoomd op het weer in maart. Zoals al eerder vermeld, was het begin maart nog erg koud. De overheersende windrichting was NO. Op 7 maart draaide de wind naar NW waardoor de temperatuur naar boven nul stegen. Vorst van betekenis zou zich dat voorjaar niet meer voordoen. Tot 15 maart kwam de wind vooral uit W en NW en bedroeg de maximumtemperatuur circa 6 C. Vanaf 15 maart brak een periode met uitzonderlijk zacht weer aan die duurde tot in mei. De wind varieerde vooral tussen Z en O. Tot begin mei lag de temperatuur vrijwel voortdurend ruim boven normaal. Daardoor kwam april als uitzonderlijk zacht te boek. Droog was het allerminst. Regelmatig viel er behoorlijk wat neerslag. Ondanks de neerslag kwam het aantal zonuren ruim boven normaal uit. Mei begon uitzonderlijk warm, maar vanaf de 5-de tot en met 18-de lagen de temperaturen beneden normaal. Door opnieuw een warme periode op het einde van de maand kwam de temperatuur voor mei toch nog op gemiddeld uit. Ook de hoeveelheid neerslag was normaal, maar het aantal uren zon was wat hoger dan gemiddeld. Juni was zeer warm, zonnig en vrij droog. In de eerste week van juli viel in Zeeland 100 tot 150 mm neerslag en in Biervliet (wzv) zelfs 165 mm. Daarna brak een droge sombere periode aan die met een onderbreking van juli, toen er dagelijks neerslag viel, duurde tot half augustus. Jaarverslag Roofvogelwerkgroep Zeeland

7 5 Voedselsituatie Van de in Zeeland voorkomende roofvogels zijn Havik, Sperwer, Boomvalk en Slechtvalk echte vogeleters. Bruine Kiekendief, Buizerd en Torenvalk kunnen zich wel met vogels in leven houden, maar hebben voor een geslaagd broedseizoen ook een goed aanbod van muizen (alle drie de soorten) en jonge Hazen en Konijnen (Bruine Kiekendief en Buizerd) nodig. In 2004 is een meetnet voor Konijnen en Hazen gestart, bovendien worden sinds 2005 ook Fazanten meegeteld. Omdat Fazanten in groepen voorkomen en zich nogal eens in bosjes schuilhouden, is voor deze soort de telling minder betrouwbaar. Er is een route voor Hazen in het uiterste oosten en een in het midden van Zeeuws-Vlaanderen. De routes bevinden zich in de atlasblokken 5512/5513 en 5424/5425. Er wordt geteld in de periode half februari/half maart. In het oosten werden in en in Hazen geteld. In het midden ging het in 2004 om 86 en in 2005 om 57 ex. Langs beide routes samen werden in mannetjes en 26 vrouwtjes Fazant geteld. Soort Aantal ha Haas 15,9 15,6 14,9 8,5 10,3 6,6 8,4 6,1 6,8 6,4 Konijn 29,4 19,8 35,6 19,1 13,9 7,0 11,7 5,0 3,8 5,2 Fazant mn 22,3 23,3 18,6 22,6 33,3 22,8 21,5 12,6 16,0 21,7 Fazant vr 12,8 15,1 6,5 8,1 7,7 6,6 2,0 2,3 4,9 6,5 Figuur 2: Afschot van voor Bruine Kiekendief en Buizerd potentiële prooien. Aantallen zijn per km 2. Op de Gasdam in Saeftinghe werden in 2004 vanuit een standpunt tijdens de schemering 125 Konijnen geteld. In 2005 ging het om 170 ex. Tijdens een inventarisatie van uilen in het Braakmanbos werden in 2004 in het licht van een zaklamp 20 Konijnen gezien. In 2005 werden dezelfde paden afgelopen en bleef de teller op slechts 11 ex. staan. Op de Gasdam gaat het om een geïsoleerde Konijnenpopulatie die (nog) niet te leiden heeft gehad van de virusziekte die elders in Nederland het aantal heeft gedecimeerd (Bijlsma 2004). Dat het niet goed gaat met het Konijn en andere voor Bruine Kiekendief en Buizerd potentiële prooien, blijkt ook de afschotcijfers die zijn verzameld door Leen de Jonge van de Wildbeheerseenheid Midden Zeeuws-Vlaanderen (figuur 4,4 2). Behalve de stand van het Konijn neemt ook die van de Haas en in 4,2 minder mate van de Fazant af. Die van 4,0 de Haas evenals van het Konijn door een virusziekte (Bijlsma 2005). 3,8 De muizenstand kan van jaar tot jaar enorm variëren. Helaas is er geen muizenmeetnet in Zeeland. Er is echter wel een afgeleide: het gemiddeld aantal uitgevlogen Torenvalkjongen. Daaruit valt af te leiden dat 2005 een gemiddeld muizenjaar was (figuur 3). Aantal jongen 3,6 3,4 3,2 3, Figuur 3. Trend van het aantal in Zeeland uitgevlogen jonge Torenvalken. Een goed broedsucces staat voor een goed muizenjaar. Jaarverslag Roofvogelwerkgroep Zeeland

8 6 Resultaten In 2005 waren evenals in 2004 de Grevelingen, Schouwen-Duiveland, Tholen, het Markiezaat-Zoommeer en Zeeuws-Vlaanderen (gre, sch, dui tho, mar, wzv, mzv en ozv) de best onderzochte gebieden. Omdat voor 2005 van de Bevelanden nauwelijks gegevens werden ontvangen, viel de totale onderzoeksinspanning wat lager uit dan in Dat gold ook voor het aantal ingestuurde nestkaarten (figuur 4 en 5). Aantal nesten broedparen In Zeeuws-Vlaanderen werd in 2005 voor het eerst gebruik gemaakt van de digitale nestkaart. Het leidde tot een reeks van onverwachte problemen. Het draaide er uiteindelijk op uit dat bijna alle broedbiologische gegevens die tijdens het ringen waren verzameld en al waren vertoetst, nog eens opnieuw ingevoerd moesten worden. In de winter 2005/06 werd verder gewerkt aan de opslag en verwerking van de gegevens in een database (digitale kaartenbak). Het is een enerverende bezigheid om alles daarin op te slaan en door middel van query s (computertaal voor vragen) de tabellen Figuur 4. Aantal in de periode per jaar opgespoorde roofvogelbroedparen in Zeeland. Aantal automatische te genereren. Het betekent dat zodra je nieuwe gegevens van eerdere jaren binnenkrijgt, en die aan het bestand hebt toegevoegd, de tabellen automatisch worden gewijzigd. Zodra je door hebt hoe het werkt, is het onverstelbaar veel handiger dan al dat geklooi in een spreadsheet (computertaal voor automatisch rekenblad). In bijlage 1 wordt voor 2005 per deelgebied een schatting van het aantal broedparen gegeven (zie ook 2). In bijlage 2 wordt voor de periode per soort een overzicht gegeven van een aantal broedbiologische gegevens: start van de eileg, het aantal eieren en het broedsucces. Tevens wordt in het aantal geringde jongen vermeld. In dit verslag wordt in alle gevallen met het rekenkundig gemiddelde gewerkt. Er is een uitzondering gemaakt voor de start van de eileg. Daar staat de mediaan voor het gemiddelde. De mediaan oftewel de p50 is de middelste datum in een van vroeg naar laat gesorteerde datumrij. De p25 en p75 hebben in diezelfde rij respectievelijk 25% van de datums boven en 25% van de datums onder zich nestkaart Figuur 5. Aantal ingestuurde nestkaarten van roofvogels in Zeeland in de periode Jaarverslag Roofvogelwerkgroep Zeeland

9 7 Soortbeschrijvingen Bruine Kiekendief Circus aeruginosus In 2005 werden 123 broedparen opgespoord, waarvan in 110 gevallen sprake was van een nest (zie methode). Het aantal broedparen wordt voor 2005 geschat op Ten opzichte van is dat een forse achteruitgang (figuur 6). Anno 2005 broedt in Zeeland 20% van de Nederlandse populatie. Dat was een paar jaar geleden nog bijna 30%. Het is dan ook de hoogste tijd om maatregelen te nemen waarmee de achteruitgang tot stilstand kan worden gebracht. Maatregelen ten gunste van de Bruine Kiekendief zijn; (a) het verwijderen van opgaande beplanting nabij de broedplaatsen; (b) vernatting van natuurgebieden en (c) het staken van het schudden van ganzeneieren. Zie voor achtergronden het vorige jaarverslag (Castelijns 2005). In 2005 werd de Zeeuws-Vlaamse roofvogelaars gevraagd speciaal te letten op de aankomst van Bruine Kiekendieven op de broedplaatsen en op het gedrag in de vestigingsfase. Omdat Bruine Kiekendieven in Zeeuws-Vlaanderen op een aantal plaatsen overwinteren en het daarbij vooral om onvolwassen ( 2 kj) vogels gaat, zijn als eerst aankomenden alleen volwassen (+2 kj) exemplaren beschouwd. De eerste waarnemingen van volwassen Bruine Kiekendieven waren van 11 maart: één langstrekkend ex. bij de trektelpost Breskens (wzv) en een volwassen paar op een broedplaats bij Terneuzen (ozv). Op 12 maart werd een volwassen man gezien op een broedplaats bij Vogelwaarde (ozv). Op 13 maart werd de tweede langstrekkende vogel van 2005 bij Breskens gezien, bovendien was er een Aantal nest terr min max Figuur 6. Aantalsverloop van de Bruine Kiekendief in Zeeland in Stefan Deuninck (links) en Wouter Heetesonne nemen de nestgeur van de Bruine Kiekendief in zich op. Bruine Kiekendieven brengen tijdens het broeden en het grootste deel van de jongenfase dagelijks vers nestmateriaal aan. Daarmee houden ze het nest schoon. In Zeeuws-Vlaanderen is dat bijna zonder uitzondering hooi dat ze oppikken langs akkerranden die door akkerbouwers worden gemaaid om te voorkomen dat onkruid in het zaad schiet. Zeeuws-Vlaamse Kiekendiefjongen ruiken daardoor naar hooi. Sint Kruiskreek 9 juli Foto Jan Janssens. Jaarverslag Roofvogelwerkgroep Zeeland

10 volwassen vrouw bij het Zwarte Gat (wzv), een volwassen man in de Cletemspolder (wzv) en een volwassen man in de Proostpolder (wzv). In Saeftinghe, een van de bolwerken voor de Bruine Kiekendief in Zeeland, vond op 12 maart een laagwatertelling plaats. In verband daarmee waren vier groepjes vogelaars gedurende 5-6 uur actief. Door hen werden die dag alleen maar onvolwassen (dus overwinterende) Bruine Kiekendieven gezien. Op 19 maart werd er de eerste volwassen man waargenomen en vanaf 26 maart waren verschillende volwassen mannen en vrouwen aanwezig. Van heel wat andere broedplaatsen werden omstreeks die datum ook volwassen vogels gemeld. Samengevat de eerste Zeeuws- Vlaamse Kiekendieven arriveerden in 2005 in de tweede decade van maart. Vijf jonge Bruine Kiekendieven op 21 juni 2005 in een nest in de St. Pieterspolder bij Philippine. Het kleinste jong, rechtsvoor op de foto, is door de broers en zussen behoorlijk toegetakeld. De kop zit onder het bloed. Bij het eerstvolgende nestbezoek was het jong verdwenen Op 4 juli werden de jongen geringd. Door zware regen, meer dan 70 mm in de uren voorafgaand aan het ringen, was het riet omgeslagen. De jongen zaten op en onder het riet en waren drijfnetde veren kleefden zelfs aan de huid. Op 4 juli zijn ze gewoon uitgevlogen. Bruine Kieken zijn bepaald geen mietjes! Foto: HC. In de laatste week van maart werden veel broedplaatsen bezet. Vervolgens rijst de vraag of dit normale cijfers zijn, of was het voorjaar van 2005 een uitzondering. Om dat te achterhalen, zijn de gegevens van het Canisvliet (ozv) op een rijtje gezet. Het Canisvliet is ongetwijfeld het meest systematisch op vogels onderzochte gebied in Zeeuws-Vlaanderen en daarom relevant. De gemiddelde aankomstdatum op de broedplaats voor de periode was 14 maart en voor de periode maart. Sinds 1995 worden in Zeeland broedbiologische gegevens verzameld. Daaruit blijkt dat de start van de eileg in die periode gelijk is gebleven (bijlage 2). Op basis van de in Canisvliet verzamelde gegevens blijken Bruine Kiekendieven tegenwoordig een week vroeger aan te komen dan jaar geleden. Uit diezelfde waarnemingenreeks blijkt dat er geen noemenswaardig verschil in aankomst tussen man en vrouw is: in was vijfmaal een man het eerst, negenmaal een vrouw en zesmaal beide tegelijk (Franklin Tombeur). Zodra beide vogels op de broedplaats aanwezig zijn, start vrijwel onmiddellijk de balts en na één tot vier weken wordt begonnen met de eileg (bijlage 4). Volgens de literatuur worden de eieren gelegd met tussenpozen van één tot drie dagen (Clarke 1995). In het Canisvliet stelde Franklin Tombeur vast dat het laatste ei van een vierlegsel zeker negen dagen na het voorlaatste was gelegd. Omdat in Zeeland nestbezoeken tijdens de eilegfase vanwege het verstoringgevaar nauwelijks plaatsvinden, is moeilijk te zeggen of het om een uitzondering gaat of niet. In 2005 was de gemiddelde start van de eileg in Zeeland met 17 april drie dagen vroeger dan normaal (n=29). Nabij Terneuzen werd een recordvroeg nest gevonden: start eileg 24 maart! Het gemiddeld aantal eieren was met 5,2 (s=1,5 n=28) nog nooit zo hoog. Er werden zelfs een negen- en een tienlegsel gevonden (foto titelpagina). Bij het tienlegsel werden de oudervogels in de vestigingsfase frequent geobserveerd. Er werd steeds maar één vrouwtje gezien, waardoor het zeer waarschijnlijk niet om een nest met eieren van twee verschillende Jaarverslag Roofvogelwerkgroep Zeeland

11 vrouwtjes ging (Vroegindewei & Sol 2005). Het negenlegsel was op exact dezelfde locatie waar in 2004 een achtlegsel werd gevonden (Wim Lansman & HC). Het was niet alleen door deze twee grote legsels dat de legselgrootte zo hoog was: 32% van de legsels was zes of groter (bijlage 2). Grote legsels en een vroege start van de eileg duiden op een goede voedselsituatie aan het begin van het seizoen. Het broedsucces was met 3,4 uitgevlogen jong gemiddeld (s=1,2 n=38). Dat was een trendbreuk met voorgaande jaren toen telkens sprake was van een afnemend broedsucces (Castelijns 2005). In 2005 was sprake van een behoorlijk groot mannenoverschot (figuur 7). Mogelijk is een mannenoverschot een gevolg van een goed aanbod van prooien en gunstige foerageeromstandigheden. Bij ongunstige omstandigheden hebben de wat zwaardere en daardoor sterkere vrouwtjes een grotere overlevingskans dan de 25% lichtere mannetjes. jaar n man n vrw % man N Σ , , , , , , , , , ,8 77 Figuur 7. Sexratio van jonge Bruine Kiekendieven tijdens het ringen in Zeeland in de periode Jaap Poortvliet komt uit het riet na een bezoek aan een Bruine Kiekendiefnest. Het controleren van dergelijke nesten is specialistenwerk. De vegetatie, meestal riet, dient zo weinig mogelijk te worden beschadigd zodat anderen mensen het spoor niet zien. Bovendien wordt het nest altijd via een omweg benaderd en bij voorkeur via vegetatie die in het water staat. In Zeeland worden nestcontroles pas uitgevoerd vanaf midden mei. Op dat moment is de groei van de vegetatie maximaal, waardoor het loopspoor al snel niet meer is te zien. Bovendien zitten de vrouwtjes dan nog op het nest; ze broeden of hebben pas geboren jongen. Dat maakt het opsporen van het nest makkelijker. Lukraak naar het nest zoeken is er niet bij. Nesten worden van te voren uitgepeild of opgespoord door een bezoek te brengen aan de nestlocatie van het voorgaande jaar. De eerste controle wordt uitgevoerd door twee personen. De een geeft van buiten het rietveld, meestal vanuit een hoger gelegen standpunt, aanwijzingen aan degene die het riet ingaat. Een omhooggehouden rietstengel of een vlaggetje op een stok komen daarbij goed van pas. Omdat vaak van enige afstand de inhoud van het nest is te bepalen, worden de laatste meters naar het nest meestal niet gemaakt. Foto Jan Janssens. St. Kruiskreek voorjaar Een onverantwoord breed spoor naar een nest van een Bruine Kiekendief in de Valeiskreek nabij St. Kruis Nederland op 10 juli Op het nest zaten twee bijna vliegvlugge jongen: één man en één vrouw. Beide waren voorzien van een 8 mm ringen uit Brussel! In Nederland worden voor mannetje ringen van 9 en voor vrouwtjes ringen van 11 mm voorgeschreven. De 8 mm ring voor het mannetje was perfect passend, maar die van het vrouwtje zat te strak. Beide ringen zijn verwijderd en vervangen door Nederlandse ringen. In velerlei opzichten was hier een grens overschreden. Foto: HC. Jaarverslag Roofvogelwerkgroep Zeeland

12 Havik Accipiter gentilus In 2005 werden negen nesten van de Havik gevonden en werden op nog eens drie locaties broedparen vastgesteld. Er van uitgaand dat eenmaal bezette locaties niet zo maar worden verlaten, neemt het aantal broedparen nog steeds toe. Voor 2005 wordt de Zeeuwse populatie geschat op paren (figuur 8). Dat is 1% van de Nederlandse populatie. De Havik zal ongetwijfeld de komende jaren nog in aantal toenemen. St. Philipsland, Tholen en Zeeuws-Vlaanderen zijn nog leeg, terwijl in de gebieden waar al wordt gebroed verdichting mogelijk is. De Grevelingen lijkt echter al vol. De soort vestigde zich daar in In 2003 ging het al om vier paren en zowel in 2004 als 2005 om vijf paren (Kees de Kraker). Aantal 20 nest terr min max Figuur 8. Aantalsverloop van de Havik in Zeeland in In het vorige verslag stond dat het eerste bewezen broedgeval in 2002 plaatsvond. Dat was niet helemaal juist. In de winter van 2001/02 werd door Mark Hoekstein op de Goudplaat in het Veerse Meer een Haviksnest gevonden dat gebouwd was in het voorafgaande broedseizoen. In 2005 werd in Zeeland voor het eerst een nestcontrole uitgevoerd waarbij biometrische gegevens van de jongen werden verzameld (zie foto). Tot en Jonge Havik uit een nest nabij Renesse Schouwen-Duiveland. Het nest bevond op 7 m hoogte in een Schietwilg (Salix alba). Het territorium was voor het tweede jaar bezet. Zowel in 2004 als in 2005 vlogen drie jongen uit. Nabij het nest werden plukresten gevonden van een jonge Houtduif (Columba palumbus), een Merel (Turdus merula), een jonge Zwarte Kraai (Corvus corone), een jonge Kauw (Corvus monedula) en een Ekster (Pica pica). Renesse 18 juni 2005.Foto: Rinus van t Hof & Theo de Kuijper. met 2005 is van drie legsels het aantal eieren bekend: twee, drie en vier. Uit twaalf nesten vlogen gemiddeld 2,4 jongen uit (s=0,64). Om kustbroedvogels ongestoord te laten broeden, bewaakt Kees de Kraker in het broedseizoen een aantal gebieden in de westelijke Grevelingen. Hij is daardoor in de gelegenheid Haviken van nabij te observeren. Voor wat betreft het broedseizoen 2005 schreef hij prooien die regelmatig werden aangetroffen zijn: Wilde Eend (enige 10-tallen), Krakeend (>10), Middelste Zaagbek (>10), Bergeend (<10), Slobeend (<10), Houtduif (>10), sierduif (< 10), Grauwe Gans (1 bijna vliegvlug jong) en Zwarte Kraai (1 juveniel). Het beeld in het veld is dat doorgaans wat grotere prooien die niet gemakkelijk meegenomen worden ter plaatse zijn opgegeten. Daarnaast zijn er waarnemingen van Havik jagend op Spreeuwen (voornamelijk door het mannetje), Kieviten, jongen van weidevogels, Kokmeeuwen en Visdiefjes. Jaarverslag Roofvogelwerkgroep Zeeland

13 Sperwer Accipiter nisus In 2005 werden 47 nesten gevonden. In totaal werden 69 broedparen vastgesteld. Ofschoon de onzekerheidsmarge groot is, lijkt het aantal broedparen zich sinds 2000 te stabiliseren op (figuur 9). In Zeeland broedt bijna 6% van de Nederlandse populatie. Dat is een gemiddeld aantal (bijlage 4). De start van de eileg was met 27 april gemiddeld (n=13). In 2005 waren de Sperwerlegsels met 4,6 een fractie groter dan gemiddeld (s=1,0 n=15). Uit 27 nesten vlogen gemiddeld 3,4 jongen uit (s=0,7). Een heel normaal aantal voor Zeeuwse Sperwers. Aantal 300 nest terr min max Figuur 9. Aantalsverloop van de Sperwer in Zeeland in Van de 37 gevonden nesten mislukten er slechts 7 (16%). Voor Sperwers is dat bijzonder weinig. In mislukten in Zeeland gemiddeld 26% van de Sperwerlegsels (n=236). In werkelijkheid zullen beide percentages een stuk hoger liggen. De kans op het vinden van een mislukt Sperwernest is nu eenmaal veel kleiner dan de kans dat een gelukt nest wordt gevonden. In de Braakmanpolder (mzv) waar steeds op dezelfde intensieve wijze naar Sperwernesten wordt gezocht, bedraagt het mislukkingspercentage voor diezelfde periode 39 % (n=64). Dat komt aardig overeen met een van de grondigste studies naar de Sperwer ooit. Newton (1986) kwam voor Engeland en Schotland voor de periode uit op 44 %. Mislukkingen bij Sperwers zijn dus heel normaal en hebben op het huidige niveau geen Als Sperwerjongen na het ringen op het nest worden teruggezet, is het in het begin nog een zootje. Ze klemmen zich vast aan een tak en gaan zo ver als mogelijk van de nestcontroleur vandaan. Ze hangen daarbij op en over elkaar en houden de nestcontroleur scherp in de gaten. Zodra de nestcontroleur is verdwenen, zoeken ze een plaats aan de rand van het nest op. Kleine jongen vertonen dit gedrag niet en kruipen tegen elkaar aan. Nesten waarop jongen zijn geringd, behoren te worden nagecontroleerd. In dit geval waren op 21 juli alle jongen uitgevlogen. Aan de hand van de karakteristieke klagende roep, konden in de omgeving van het nest nog twee jongen worden getraceerd. Foto Jeroen Castelijns. Begraafplaats Sas van Gent 25 juni enkele invloed op de populatie. Dat kan echter veranderen zodra de Havik als predator zijn invloed doet gelden. Tot nu toe zijn de meeste mislukkingen bij de Sperwer een gevolg van desertie en predatie van eieren of kleine jongen door kraaiachtigen. Haviken hebben het vooral gemunt op grote jongen en de ouders. Voorlopig zal het nog wel loslopen. De Havikstand is laag en de Haviken die er zijn hebben hun klauwen meer dan vol aan de in groot aantal in Zeeland voorkomende watervogels, duiven en kraaiachtigen. Pas zodra die voedselbron uitgeput raakt, kan de Sperwerstand onder druk komen (Bijlsma et al. 2000, Van Diermen 2002). Jaarverslag Roofvogelwerkgroep Zeeland

14 Buizerd Buteo buteo In 2005 werden 87 nesten opgespoord en in totaal 105 broedparen vastgesteld. De Zeeuwse broedpopulatie bedraagt op dit moment paren (figuur 10). Hoewel minder sterk dan in de jaren negentig van de vorige eeuw, neemt het aantal broedparen nog steeds wat toe. De laatste jaren vindt vooral verdichting plaats in de akkerbouwgebieden van Tholen, Schouwen-Duiveland en West Zeeuws-Vlaanderen. In Zeeland broedt slechts 2,0 % van de Nederlandse populatie. Naar verwachting zal de populatie nog wel wat toenemen, maar zal ze nooit de gemiddelde Nederlandse dichtheid bereiken (bijlage 4). Aantal 250 nest terr min max Figuur 10. Aantalsverloop van de Buizerd in Zeeland in Voor de Buizerd was 2005 een gemiddeld jaar. Dat gold met 4 april voor de start van de eileg, met 2,4 eieren voor de legselgrootte (s=0,7 n=27) en met 2,0 voor het aantal uitgevlogen jongen (s=0,7 n=42). Evenals in had de Buizerd in en rondom de Braakmanpolder (mzv, wzv) flink te leiden van menselijke vervolging. De laatste vier jaren zijn al zeker 25 onder verdachte Buizerdlegsel met een opvallend grootteverschil tussen de eieren. Begin juli vloog is uit dit nest één jong uitgevlogen. Het jong, een mannetje, werd geringd op 31mei Clingepolder 20 april Foto: Jeroen Castelijns. omstandigheden gestorven Buizerds gevonden. Een aantal werd onderzocht door het CIDC- Lelystad en bleek te zijn vergiftigd (Castelijns 2003). In Midden Zeeuws-Vlaanderen (mzv) is het aantal broedparen van de Buizerd hierdoor gedaald van 15 in 2002 tot vijf in 2005! In dezelfde periode daalde ook het aantal broedparen van de Bruine Kiekendief van 19 tot drie. En onze overheid, zij kijkt toe! Als je een geval van roofvogelvervolging meldt bij de AID, krijg je te horen dat er door de leiding andere prioriteiten zijn gesteld. Een slechter signaal kan je natuurlijk niet afgeven. Je moedigt daarmee potentiële daders alleen maar aan. Ze worden steeds brutaler en durven zelfs weer naar het geweer te grijpen. Zoals nabij Biervliet waar op 8 juli 2005 werd vastgesteld dat met een jachtgeweer twee bijna vliegvlugge Buizerdjongen van het nest waren geschoten. Je zag het aankomen. In het begin van het seizoen was de dijk nog vrij toegankelijk en bij het ringen stond er een Art 461-bordje. Dan weet je het eigenlijk al, daar gaan dingen gebeuren die niet in de haak zijn! Wees daarom bij dergelijke bordjes extra alert! Jaarverslag Roofvogelwerkgroep Zeeland

15 Torenvalk Falco tinnunculus In 2005 werden 131 nesten en in totaal 157 broedparen opgespoord. Van 128 nesten is de broedplaats bekend: 104 keer werd gebroed in een nestkast, één keer in een oud buizerdnest, acht keer in een oud Eksternest, eveneens acht keer in een oud nest van een Zwarte Kraai, vier keer in een nis bij een gebouw en drie keer in een oud nest waarvan de oorspronkelijk bouwer niet bekend is. Jaarlijkse variaties daargelaten is het aantal broedparen van de Torenvalk de laatste elf jaren stabiel: paren (figuur 11). Om te kunnen jagen hebben Torenvalken wind nodig, daarom zijn het vogels van open terrein. In Zeeland broeden dan ook naar verhouding met de rest van Nederland veel Torenvalken. De gemiddelde dichtheid bedraagt respectievelijk 0,16 en 0,28 paar/km 2 (bijlage 4). In Zeeland broedt 9 % van de Nederlandse populatie. De Torenvalk maakt in Zeeland erg vaak gebruik van nestkasten. Die zijn vooral te vinden in boomgaarden. Zodra een boomgaard verdwijnt, verdwijnt vaak ook de nestkast. De toekomst van de Torenvalk ligt daarom in handen van de Zeeuwse fruittelers. Zolang zij nestkasten blijven plaatsen en de Torenvalk een warm hart toedragen, zal het de Torenvalk voor de wind gaan. Aantal De gemiddelde start van de eileg was met 25 april een paar dagen vroeger dan normaal. Het aantal eieren en het aantal uitgevlogen jongen waren met achtereenvolgens 4,9 (s=0,8 n=75) en 3,8 (s=1,1 n=80) vrijwel normaal. Zie ook figuur 3. 0 nest terr min max Figuur 11. Aantalsverloop van de Torenvalk in Zeeland in Het ringen van Torenvalkjongen is een gezellige en bovendien leerzame aangelegenheid. Derde van rechts zittend ringer Adrie Joosse en tegenover hem eveneens zittend en met het witte overhemd en opgestroopte mouwen roofvogelaar Ad Polderman. Zij zijn omringd door cursisten van de Roofvogelcursrus Tholen. Tholen voorjaar Foto: Cees Luijsterburg. Jaarverslag Roofvogelwerkgroep Zeeland

16 Boomvalk Falco subbuteo In 2004 werden 20 broedparen opgespoord, waarvan in 14 gevallen ook het nest nest terr min max Op de Bevelanden (nbe, zbe en hzb) neemt het aantal broedparen wat af. In ging het om paren en in om 7-9 paren (Rozemeijer 2005). Omdat in het bijzonder op Tholen en in Zeeuws- Vlaanderen geregeld Boomvalkparen van nieuwe locaties worden gemeld en bij gericht onderzoek op oude locaties meestal opnieuw de aanwezigheid van een Boomvalkenpaar kan worden vastgestel, lijkt de totale Zeeuwse populatie stabiel, zij het met een grote marge: 40 tot 70 paren. Aantal Figuur 12. Aantalsverloop van de Boomvalk in Zeeland in In Zeeland broedt 8% van de landelijke Boomvalkpopulatie. Het aandeel is de laatste 20 jaren toegenomen, omdat de populatie in Oost Nederland drastisch is afgenomen (Bijlsma 2006). In 2005 werden twee nesten beklommen: beide in de jongenfase. Op basis van de vleugellengte van het oudste jong was de start van de eileg 10 en 18 juni. Van zeven nesten is het broedsucces bekend: viermaal twee, tweemaal drie en éénmaal vier jongen. Slechts in één geval werd vermeld in wat voor nest werd gebroed. Het ging om een oud nest van de Zwarte Kraai. Dat is in Zeeland gebruikelijk (Castelijns 2005). Drie jongen Boomvalken nabij Axel. Het nest werd op 17 juli 2005 ontdekt door Willy Vink en Ko Koekkoek. Daar kan je als voeglaar natuurlijk alleen maar van dromen. Van zulke mooie namen natuurlijk. Op basis van de vleugellengte waren de jongen dagen oud. Ze wogen 233, 239 en 245 gram. Heel normale gewichten voor vogels van die leeftijd. Axels Bos 2 augustus Foto: Wannes Castelijns. In het vorige jaarsverslag werd een overzicht van het voedsel van de Boomvalk gegeven. Voor wat betreft de Bevelanden mag niet onvermeld blijven dat in 2005 in de Takkeling een veel uitgebreider voedseloverzicht verscheen (Rozemeijer 2005). Daaruit bleek dat in het broedseizoen zwaluwen de belangrijkste voedselbron vormen. In afnemend belang gaat het om 32% Gierzwaluw (Apus apus), 20% Boerenzwaluw (Hirundo rustica) en 9% Huiszwaluw (Delichon urbica). Jaarverslag Roofvogelwerkgroep Zeeland

17 Slechtvalk Falco peregrinus In Zeeland zijn voor zover bekend voor de Slechtvalk vier nestkasten opgehangen. In 2005 waren er daarvan drie bezet. Alleen het paar bij de Elektriciteitscentrale Borssele (zbe) bracht twee jongen groot. De paren bij Cerestar Sas van Gent en DOW Terneuzen produceerden respectievelijk 2 en 3 eieren (zie foto). Bij Sas van Gent verdween evenals in 2004 het mannetje en liet het vrouwtje vervolgens de eieren in de steek. Ook bij DOW ging het mis, waarschijnlijk omdat daar het vrouwtje het liet afweten. Het vrouwtje dat in 2004 de jongen mee hielp grootbrengen, droeg een kleurring die in het broedseizoen 2004 door Pim Wolf werd afgelezen. Zij werd op 27 april 2005 nabij Vlissingen door Abel de Roos dood gevonden (via Peter van Geneijgen). Ze was geringd op 3 mei 2002 te Vilvoorde (B). Aantal nest terr min max Figuur 13. Aantalsverloop van de Slechtvalk in Zeeland in Behalve de drie hierboven beschreven broedgevallen, was in de binnenhaven van Terneuzen (ozv) een territoriaal paar aanwezig (Ko Koekkoek) en vond waarschijnlijk een broedpoging plaats Slechtvalklegsels bij Cerestar Sas van Gent (rechts) en DOW Terneuzen (links) op respectievelijk 27 april 2005 en 29 april Beide legsels zijn mislukt. Foto s:wannes Castelijns en HC. in een hoogspanningsmast in het Markiezaatsmeer (mar). Bij vrijwel elk bezoek werd de soort waargenomen en er werd zelfs éénmaal copulatie gezien. Of het tot eileg is gekomen, is onzeker er werden in ieder geval geen jongen waargenomen (Ray Teixeira). De Nederlandse populatie voor de Slechtvalk wordt geschat op paren. Dat betekent dat in 2005 in Zeeland 12% van de Nederlandse populatie heeft gebroed. Waarschijnlijk zal de stand de komende jaren nog wat toe nemen. In Zeeland is voedsel in ruime mate voorhanden en ook aan broedgelegenheid ontbreekt het niet. Slechtvalken hebben een voorkeur voor het broeden op hoge gebouwen. Die zijn zelfs in het niet verstedelijkte Zeeland volop voorhanden. Denk maar eens aan de industriële bouwwerken rondom de Westerschelde en in de Kanaalzone, maar ook aan hoge kerktorens zoals de Lange Jan van Middelburg, de Dikke van Zierikzee en de Basiliek van Hulst. Op de laatste werd in het vroege voorjaar van 2005 zelfs al een dood onvolwassen ex. gevonden (via Peter Boelee). Het is dus opletten geblazen. Jaarverslag Roofvogelwerkgroep Zeeland

18 Wespendief Pernis apivorus Tijdens het broedseizoen werden regelmatig niet territoriale vogels bij het Markiezaatsmeer gezien (Ray Teixeira). In 1995 was in Zeeuws-Vlaanderen een territoriaal paar aanwezig en in 1997 was op Schouwen-Duiveland zelfs een geslaagd broedgeval. De laatste jaren is de soort een regelmatige broedvogel geworden van de duinen van Holland (Bijlsma 2006). Een kleine Zeeuwse populatie behoort dan ook tot de mogelijkheden. 8 Literatuur BIJLSMA R.G Handleiding Veldonderzoek Roofvogels. KNNV Uitgeverij Utrecht. BIJLSMA R.G Trends en broedsucces van roofvogels in Nederland in Takkeling 14: CASTELIJNS H Roofvogelvervolging in Oost Zeeuws-Vlaanderen. Steltkluut 33: CASTELIJNS H Jaarverslag Roofvogelwerkgroep Zeeland 2002 en Roofvogelwerkgroep Zeeland. Eigen uitgave wrz.jeloen.nl. CASTELIJNS H Jaarverslag Roofvogelwerkgroep Zeeland Roofvogelwerkgroep Zeeland. Eigen uitgave wrz.jeloen.nl. CLARKE R. The Marsh Harrier. Reed International Books Limited. DIERMEN, J. VAN Sperwer Accipiter nisus. pp in: Sovon Vogelonderzoek Atlas van de Nederlandse broedvogels Nederlandse Fauna 5. Nationaal Natuurhistorisch Naturalis, KNNV uitgeverij & European Invertebrey Survey-Nederland Leiden. HOF, R VAN T Broedverslag Schouwen-Duiveland Eigen uitgave. NEWTON I The Sparrowhawk T. & A.D. Poyser Ltd. ROZEMEIJER G Broedende roofvogels op Noord- en Zuid Beveland in Takkeling 13: Medewerkers Floor Arts, Ton Bakker, Wout Bassie, Cor Berrevoets, Gerrit Blauwendraet, Corstiaan Beeke, René Beijersbergen, Hans den Blijker, Henk Bondewel, Kees van Bremen, Luciën Boerjan, Jurian Brasser, Ron Brouwer, Marc Buise, Jenny Buise-Roegiers, Marc Buise, Anton Bun, Huub Bun, Guido Burggraeve, Magda Burggraeve, Hilda Bouma, Roland-Jan Buijs, Rob Bijlsma, Pepijn Calle, Marcel Capello, Henk Castelijns, Jeroen Castelijns, Marlies Castelijns, Wannes Castelijns, Gerard van Daele, Piet van Damme, Gido Davidse, Corry Dents, Bob Dierkxs, Oscar van Dorsselaer, A Duijnhouwer, A Duijnhouwer, Gijs van den Ende, Coos Ettema, Jos van Felius, Dirk Fluyt, Chris Franse, Els Frigge, Jaap Geensen, Gerwin Geerste, Ies Goedbloed, Jan Goedbloed, Ludo Goossens, Frank Govaert, Nick Grant, Dick Gunst, André Hannewijk, Anton van Haperen, Enno Hekkert, Jan Hengst, Peter Heetesonne, Mark Hoekstein, Harm van Hoeve, Ko van Hoeve, Rinus van t Hof, George d Hont, Chiel Jacobusse, Alidas Janse, Elco Janse, Rens Janse, Jan Janssens, Eric de Jonge, Mat Jongenelen, Adrie Joosse, Ralf Joosse, Leonard Ketting, Piet de Keuning, Alain Kind, Fons Volwassen man Torenvalk. Braakmanpolder Noord 10 februari Foto HC. de Kind, Ab Klaasse, Hans Klaasse, Niek Klaasse, Marco Knipping, Sjak de Kock, Ko Koekkoek, Kees Kostense, Kees de Kraker, Thijs Kramer, Bernard Krebs, Theo de Kuiper, H van Langevelde, Karel Leeftink, Leen van Liere, Sander Lilipaly, Baron A van Lynden, Cees Luijsterburg, Johannes Luiten, Jean Maebe, Wilfried Mahu, Eric Marteijn, Eddy Matthijs, Anita van Meeuwen, Peter Meininger, Jan Meulmeester, Wim Meyer, Joop Millenaer, Koos Minnaar, Ruben Openneer, Arjan Ovaa, Bas Quist, Adri Paauwe, Edwin Paree, Luud Persijn, Marc Ploegaert, Sanne Ploegaert Ad Polderman, Ko Polderman, Jaap Poortvliet, Hans Potters, Jan Putters, Herman van Rees, Rob Remmerts, Han Reijnhoudt, Thea Rotteveel, Gerald Rozemeijer, Richard Rozemeijer, Kees Rijk, Annet van de Sande, Erik Sanders, Dolf Schaap, Joop Scheijbeler, Fred Schenk, Niels de Schipper, Piet Schipper, Peter Schout, Pieter Simpelaar, C van de Slikke, P van de Slikke, Andries van der Sloot, Ted Sluijter, Gerard Slob, Cyriel Smet, Alex de Smet, Co Smit, Bert Smulders, Marc Snyders, Cor Sol, George Sponselee, Karel Steijaert, Ed Steijns, Rob Strucker, Eddy Taelman, Rien Tazelaar, Ray Teixeira, van Tilborg, Jos Tramper, Leo Tromper, Fred Twisk, Nico Tijssen, Franklin Tombeur, Frits van Velzen, Walter Van Kerkhoven, Peter Verkerk, Linda Vink, Willy Vink, Sam Visser, Matthijs de Vries, Bram Vroegindeweij, Mario de Vlieger, Luc de Waal, Jaco Walhout, Amanda Weeda, Chris Weeda, Arnoud Wessel, Pieter Westerbeke, Joop Westerweel, Rob van Westrienen, Bert Wetsteijn, Petrus van t Westeinde, Alex Wieland, Wim de Wilde, Jan Willemse, Jeanet Wisse, Wim Wisse, Gerard Wösten, Pim Wolf, Titus Ysebaert en Awie de Zwart. Jaarverslag Roofvogelwerkgroep Zeeland

19 Bijlage 1. Aantal nestvondsten (nst) broedparen (ter) en minimale (min) en maximale (max) aantalschatting van roofvogels in Zeeland per deelgebied in Voor deelgebieden zie figuur 1 op pagina 5. Deelgebied Bruine Kiek Havik Sperwer Naam code nst ter min max nst ter min max nst ter min max Grevelingen gre Duiveland dui Schouwen sch St Philipsland & Slikken Heen phi Tholen & Rammegors tho Oosterschelde os Noord-Beveland nbe Veerse Meer vm Markiezaat & Zoommeer mar Walcheren wal Zuid-Beveland zbe Hals Zuid-Beveland hzb Westerschelde ws West Zeeuws-Vlaanderen wzv Midden Zeeuws-Vlaanderen mzv Oost Zeeuws-Vlaanderen ozv Totaal Deelgebied Buizerd Torenvalk Boomvalk Naam code nst ter min max nst ter min max nst ter min max Grevelingen gre Duiveland dui Schouwen sch St Philipsland & Slikken Heen phi Tholen & Rammegors tho Oosterschelde os Noord-Beveland nbe Veerse Meer vm Markiezaat & Zoommeer mar Walcheren wal Zuid-Beveland zbe Hals Zuid-Beveland hzb Westerschelde ws West Zeeuws-Vlaanderen wzv Midden Zeeuws-Vlaanderen mzv Oost Zeeuws-Vlaanderen ozv Totaal Deelgebied Slechtvalk Naam code nst ter min max Grevelingen gre Duiveland dui Schouwen sch St Philipsland & Slikken Heen phi Tholen & Rammegors tho Oosterschelde os Noord-Beveland nbe Veerse Meer vm Markiezaat & Zoommeer mar Walcheren wal Zuid-Beveland zbe Hals Zuid-Beveland hzb Westerschelde ws West Zeeuws-Vlaanderen wzv Midden Zeeuws-Vlaanderen mzv Oost Zeeuws-Vlaanderen ozv Totaal Jaarverslag Roofvogelwerkgroep Zeeland

20 Bijlage 2. Aantal eieren, aantal jongen en aantal geringde jongen bij roofvogels in Zeeland in Eerste ei Eieren Eieren per nest Jongen Jongen per nest Ring Jaar min p25 p50 p75 max N Gem Std N Gem Std N Wespendief Pernis apivorus , Bruine Kiekendief Circus aeruginosus ,0 1, ,9 1, ,9 0, ,5 1, ,8 1, ,7 1, ,0 1, ,5 1, ,8 1, ,3 1, ,9 1, ,4 1, ,8 1, ,7 1, ,5 1, ,3 1, ,1 1, ,1 0, ,5 1, ,2 1, ,2 1, ,4 1, Totaal , , Blauwe Kiekendief Circus cyaneus , Havik Accipiter gentilis ,0 1, , ,5 0, ,8 0, , ,2 0, Totaal , , Sperwer Accipiter nisus ,0 0, ,5 1, ,0 0, ,6 0, ,1 1, ,1 1, ,1 1, ,3 1, ,0 0, ,0 1, ,2 1, ,0 1, ,8 1, ,9 1, ,6 1, ,7 1, ,1 1, ,1 1, ,2 1, ,4 1, ,6 1, ,4 0, Totaal , , Eerste ei Eieren Eieren per nest Jongen Jongen per nest Ring Jaar min p25 p50 p75 max N Gem Std N Gem Std N Buizerd Buteo buteo , ,7 0, , , , ,0 0, , ,4 0, ,5 0, ,9 0, ,4 0, ,0 0, ,2 0, ,9 0, ,4 0, ,0 0, ,6 0, ,0 0, ,6 0, ,2 0, ,4 0, ,0 0, Totaal , , Torenvalk Falco tinnunculus ,2 1, ,9 1, ,3 0, ,0 0, ,5 0, ,9 0, ,8 1, ,1 1, ,0 0, ,6 1, ,9 0, ,6 1, ,6 1, ,7 1, ,8 1, ,0 1, ,2 1, ,1 1, ,1 0, ,3 1, ,9 0, ,8 1, Totaal , , Boomvalk Falco subbuteo , ,7 1, , ,5 2, ,7 0, ,6 1, ,5 0, ,1 0, ,5 2, ,3 0, ,1 0, ,3 0, ,3 0, ,6 0, Totaal , , Slechtvalk Falco peregrinus , , , ,0 0, ,5 0, , Totaal , , Jaarverslag Roofvogelwerkgroep Zeeland

21 Bijlage 3. Aankomst van Bruine Kiekendieven op een aantal broedplaatsen in Zeeuws-Vlaanderen in het voorjaar van In de kolom N staat het aantal dagen tussen aankomst en de start van de eileg (Eerste ei). Aankomst Eerste balts Eerste Ei N Leeftijd Man Vrouw Man Vrouw Terneuzen Valweg Kleiput mrt 13 +4kj +2kj Koewacht Grote Gat apr 30 +4kj +2kj Zaamslag Hoek van de Dijk 24-3/26-3?? 1-apr kj +2kj Koewacht Kleine Gat ?? +4kj +2kj Terneuzen Margarethapolder 27-3/31-3? 2-4?? +4kj +2kj Koewacht Arduinland 27-3/ / ?? 3kj? Vogelwaarde Van Lijndenpolder 17-3/23-3?? 12-apr kj? Westdorpe Canisvliet 2-4/ mrt 3-apr 19-apr 18/19 +4kj +2kj Reuzenhoek Rietmus apr?? 3kj 2kj Philippine De Kloef apr 30-apr 19 +4kj +2kj Reuzenhoek Polderse Kreek 17-3/ mrt 30-mrt kj +2kj Bijlage 4. Aantalsschattingen en dichtheden van roofvogelbroedparen in Nederland ( ) en in Zeeland (2005). In de kolom % staat het aandeel van de Zeeuwse populatie. Nederland (oppervlak km 2 ) Zeeland (oppervlak 1817 km 2 ) min max gemidd n/km2 min max gemidd n/km2 Bruine Kiekendief , , Havik , ,009 1 Sperwer , ,5 0,131 6 Buizerd , ,107 2 Torenvalk , ,261 9 Boomvalk , ,5 0,029 8 Slechtvalk , , % 1 Bij de Slechtvalk is de landelijke schatting gebaseerd op het aantal nestvondsten en niet op het aantal territoriale paren. Daarom wordt ook voor Zeeland met het aantal nestvondsten vergeleken. Het Verdronken Land van Saeftinghe is een bolwerk voor Bruine Kiekendieven. Er broeden paren en overwinteren tot ex. De Radartoren aan de horizon rechts van het midden is een potentiële broedplaats van de Slechtvalk. In 2004 was er een territoriumhoudend paar en op 18 februari 2006 werd bij een bezoek aan de toren door een paar gealarmeerd. Saeftinghe 21 januari Foto: HC. Jaarverslag Roofvogelwerkgroep Zeeland