Proefschriften 25 jaar na dato 17 Tandheelkundige composieten

Transcriptie

1 Bijzonder onderwerp A.J. de Gee, J.R. Bausch, C. de Lange Proefschriften 25 jaar na dato 17 Tandheelkundige composieten In het begin van de jaren 70 in de vorige eeuw kwamen de tandheelkundige composieten sterk in de belangstelling te staan. De interessante mogelijkheden die deze materialen boden, vormden de aanleiding om een promotieonderzoek uit te voeren. In de jaren waarin het promotieonderzoek werd uitgevoerd, werden composieten al veelvuldig in de restauratieve tandheelkunde toegepast. Het waren toen voornamelijk tweepasta- en ultraviolet lichthardende composieten en een eerste begin van zichtbaar lichthardende composieten. De mechanische eigenschappen, de wijze van polymeriseren, de polymerisatiekrimp en het optreden van slijtage waren echter nog veel aandacht vragende aspecten. Het onderzoek en de materiaalkundige ontwikkelingen van composieten hebben in de afgelopen 25 jaar tot een aanzienlijke verbetering van deze aspecten bijgedragen. Door geavanceerde vulstoftechnologieën zijn composieten tegenwoordig goed bestand tegen slijtage van de kauwvlakken, terwijl de hoeveelheid krimp tijdens de verharding sterk is verminderd. De krimpspanning is echter nog steeds een punt van zorg en blijft een belangrijk onderwerp van onderzoek, waarbij onder andere naar de vulstof wordt gekeken. Monomeren die tijdens de polymerisatie minder krimpen of die kunnen expanderen in plaats van krimpen, zijn reeds in ontwikkeling. Wanneer deze kunnen worden geïmplementeerd, zal ook het probleem met de krimpspanning verder kunnen worden teruggedrongen. Gee AJ de, Bausch JR, Lange C de. Proefschriften 25 jaar na dato 17. Tandheelkundige composieten Ned Tijdschr Tandheelkd 2007; 114: Inleiding Tandartsen zijn altijd op zoek naar het ideale restauratiemateriaal. Zo n materiaal moet tandkleurig, duurzaam en sterk zijn en tevens aan de tandweefsels kunnen hechten. Vooral belangrijk is dat het direct in de caviteit kan worden aangebracht en gemodelleerd. Met de introductie van de kunststof van Bowen, het bisfenol A glycidylmethacrylaat (bis-gma), werden de eerste commerciële tandkleurige poeder-vloeistofcomposieten op de markt gebracht (Bowen, 1965). Na mengen werd een pasta verkregen die direct in een caviteit kon worden aangebracht en daar kon verharden. Al snel werden deze composieten vervangen door tweepastacomposieten die in kwaliteit beter en minder poreus waren. Deze ontwikkelingen vonden in het begin van de jaren 70 in de vorige eeuw plaats. Het onderzoek richtte zich daarna op 2 belangrijke gebieden: de vulstof en de wijze van polymeriseren (Lutz et al, 1983). Het vulstofonderzoek was belangrijk omdat het type, de grootte en de vorm van de vulstof bepalend zijn voor een groot aantal eigenschappen, zoals de sterkte, de polijstbaarheid, de thermische eigenschappen en de radiopaciteit, terwijl de vulstofgraad een rol speelt bij de slijtage en de hoeveelheid krimp tijdens de verharding (Craig, 1997). De wijze van polymeriseren werd eind jaren 70 verlegd van het mengen van 2 pasta s naar het op commando verharden van 1 pasta door middel van ultraviolet (uv) licht. Al snel werd de uv-initiatie weer verlaten en vervangen door een initiatiesysteem dat met zichtbaar licht kon worden geactiveerd. Dit was in die tijd een van de belangrijkste stappen in het proces composieten in kwaliteit en gebruikersvriendelijkheid te verbeteren. Deze interessante ontwikkelingen gaven de aanleiding om een promotieonderzoek uit te voeren dat uiteindelijk leidde tot 2 proefschriften (Bausch, 1982; De Lange, 1982). De proefschriften De periode van 1977 tot 1982 waarin het eerste promotieonderzoek van tandheelkundige composieten werd uitgevoerd, kenmerkte zich door een snelle opeenvolging van vernieuwingen. Om de enorme hoeveelheid nieuwe materialen en technieken in het laboratorium op hun waarde te kunnen toetsen, werd het onderzoek in 2 delen gesplitst en door 2 promovendi uitgevoerd. In het onderzoek van De Lange werd ingegaan op de chemie van composieten en de invloed van de mate van polymerisatie op de mechanische en fysische eigenschappen en op de occlusale slijtage. Voor het eerst werd in een proefschrift de verharding met uv- en zichtbaar licht uitgewerkt. De penetratie van het licht in de diepte bleek zijn beperkingen te kennen, hetgeen kon leiden tot onverhard vulmateriaal op de bodem van de caviteit. Daarbij kwam het onderzoek uit op de mogelijkheid om met behulp van warmte de polymerisatiegraad te verbeteren. In het onderzoek van Bausch werd de vervorming van composieten in situ door polymerisatiekrimp en water- 504 Ned Tijdschr Tandheelkd 114 december 2007

2 De Gee e.a.: Tandheelkundige composieten absorptie behandeld en tevens de gewenste preparatievorm van de caviteit. Ook werd het verloop van de temperatuur in uithardend composiet gemeten, zodat inzicht werd verkregen in mogelijke pulpaschade. De aanbrengtechniek met de toenmalige adhesiefsystemen werd onderzocht, terwijl ook de wijze van afwerken en de effecten ervan op het oppervlak werden onderzocht. Door de kleurinstabiliteit was het ook belangrijk om kleur en verkleuring te kunnen meten. De 2 parallel lopende onderzoeken leverden de bijzondere situatie op dat materiaalkundige eigenschappen en klinisch functioneren in samenspraak konden worden besproken en beoordeeld. Daarmee hebben de destijds uitgevoerde onderzoeken en beschouwingen een belangrijke bijdrage geleverd aan de huidige inzichten om materiaaleigenschappen zodanig te testen dat de resultaten iets konden zeggen over het klinisch functioneren. Een experiment om de polymerisatiekrimpspanning tijdens de verharding in adhesieve restauraties te kunnen meten, zou voorspellend zijn voor de mate van knobbelverplaatsing in grote restauraties, verlies van marginale integriteit en glazuurbreuk (Kleverlaan en Feilzer, 2005; De Gee et al, 2007). Een ander belangrijk laboratoriumexperiment met voorspellende waarde voor het klinische gedrag is dat waarin onder gesimuleerde klinische omstandigheden de occlusale slijtage werd bepaald. In het kader van deze 2 aspecten, krimp/krimpspanning en occlusale slijtage, wordt in het vervolg van dit artikel beschreven hoe het latere onderzoek zich heeft ontwikkeld. Later onderzoek Krimp- en krimpspanning Vanaf het begin was men zich ervan bewust dat krimp als gevolg van de polymerisatiereactie problemen zou kunnen geven voor een goede afdichting van composietrestauraties (Asmussen en Jørgensen, 1972). Krimp wordt namelijk omgezet in een krimpspanning als de restauratie adhesief is verbonden met de caviteitswanden. Wanneer de adhesieve verbinding de trekspanning niet kan weerstaan, zal de restauratie loskomen. In het laboratorium was krimp relatief eenvoudig te meten, maar voor de krimpspanning was meer geavanceerde apparatuur nodig en een meer gecompliceerde testopstelling. Anders dan bij gewone krimpmeting bleek de krimpspanning afhankelijk van de vorm van de caviteit. Hoe groter het oppervlak van de caviteitswanden waaraan de hechting moest plaatsvinden, hoe hoger de spanningen opliepen. Daarentegen bleven de krimpspanningen laag bij veel vrij, niet-gebonden oppervlak van het restauratiemateriaal omdat dan relatief veel materiaal naar het spanningsgebied kon toevloeien. Als typering voor de caviteitsvorm formuleerden Feilzer et al (1987) de configuratiefactor of C-factor. De C-factor geeft de verhouding weer tussen het gebonden en niet-gebonden oppervlak van het restauratiemateriaal in een caviteit. Afbeelding 1 toont voor een aantal restauraties hoe een schatting kan worden gemaakt van de waarde van C -factor Afb. 1. Vijf verschillende restauratievormen (bovenste rij) en de schematische weergave als kubussen (middelste rij) om een schatting te maken van hun C-factor. De cilinders (onderste rij) tonen de composietmonsters met de overeenkomstige C-factoren voor het meten van de krimpspanning in een trekbank. De boven- en onderkant van een cilinder zijn verbonden met de trekbank en vertegenwoordigen de gebonden oppervlakken (gebonden aan stalen schijfjes). De mantel van de cilinder is het vrije niet-gebonden oppervlak. de C-factor.Voor bijvoorbeeld een diepe klasse V-preparatie is de C-factor ongeveer 5. Voor een mesio- of disto-occlusale preparatie is de C-factor ongeveer 2. Op dit moment is men in staat in het laboratorium krimpspanningen voor iedere willekeurige C-factor in een klinisch simulatiemodel in een trekbank te meten. Een gedetailleerde uitleg van een dergelijke opstelling zou hier te ver voeren, maar in het kort komt het erop neer dat het composiet tussen 2 parallele bevestigingsschijfjes in de trekbank wordt verhard, terwijl de trekbank de krimpkracht registreert (afb. 1). Het concept van de C-factor is inmiddels in de internationale literatuur en in de materiaalkundeboeken algemeen aanvaard (McCabe en Walls, 1998; Ferracane en Mitchem, 2003). Beheersen van de krimpspanning Hoe hoger de C-factor, hoe meer de krimp wordt gehinderd en hoe hoger de spanning zal zijn. De standaard toegepaste vultechniek van laagsgewijze opbouw is in eerste instantie bedoeld om een goede polymerisatie te bewerkstelligen. Anderzijds kan men hiermee ook, zoals spanningsmetingen hebben geleerd, de krimpspanningen tijdens de verharding enigszins onder controle houden. De C-factor wordt met het laagsgewijs aanbrengen van het restauratiemateriaal immers laag gehouden. Een andere manier die werd voorgesteld om krimpspanningen te reduceren, was door de belichting van de restauratie op een geprogammeerde wijze uit te voeren (Feilzer et al, 1995; Mehl et al, 1997). Fabrikanten kwamen hiervoor met verschillende oplossingen. Als eerste de step cure - methode: eerst belichten met een lage en vervolgens met een hoge lichtintensiteit. Daarnaast werd de ramp cure - methode bedacht: vanaf een lage geleidelijk verhogen tot de maximale lichtintensiteit. Dan kwam er ook nog de Ned Tijdschr Tandheelkd 114 december

3 Bijzonder onderwerp Afb. 2. Krimpspanningsontwikkeling (C = 2) na belichten met de Elipar Highlight bij de standaard methode, bij de step cure -methode en met de Elipar Trilight bij de ramp cure -methode. pulse-delay cure -methode: eerst een korte lichtpuls van 3 tot 6 seconden met een lage lichtintensiteit, vervolgens 3 tot 5 minuten wachten en tot slot napolymeriseren met een hoge lichtintensiteit. Deze methoden hadden als doel het materiaal meer gelegenheid te geven tot vloei tijdens het eerste deel van de belichting, zodat de spanningsontwikkeling zou worden verminderd (afb. 2). Om het risico van spleetvorming door krimpspanningen te verminderen, kunnen tandartsen tegenwoordig ook kiezen voor composieten waarvan bekend is dat ze een lage spanning ontwikkelen tijdens de verharding (afb. 3). De betekenis van de grootte van de krimp Lange tijd ging men ervan uit dat alleen de krimpspanning, als afgeleide van de krimp, een negatief effect kon hebben op het klinische resultaat. Later bleek echter dat ook de grootte van de krimp een rol speelt. Krimpspanning werd vooral gezien als een probleem voor caviteitsvormen waarbij het omringende tandweefsel niet kan meegeven. Een volledig rigide situatie dus, zoals voor een diepe klasse I- of V-preparatie waarvan de C-factor ongeveer 5 is. Echter, voor lagere C-factoren in de orde van 1 tot 2, zoals in meervlaksrestauraties waar het omringende tandweefsel wel kan meebewegen, is de grootte van de krimp belangrijk. Recent is aangetoond dat relatief kleine trekkrachten al flexibele knobbels kunnen doen doorbuigen en dat composieten die veel krimp vertonen, de knobbels meer doen doorbuigen dan composieten met weinig krimp (Park en Lee, 2006). Dit kan resulteren in postoperatieve pijn (Christensen, 2000), terwijl voor grote meervlaksrestauraties de doorbuiging van de knobbels zodanige proporties kan aannemen dat glazuurbarsten kunnen ontstaan of dat een knobbel afbreekt (Causton et al, 1985). Daarom worden in deze gevallen composieten met lage krimpwaarden aangeraden (afb. 3). Relatie krimp en krimpspanning Om de krimpgerelateerde negatieve effecten te verkleinen, hebben fabrikanten er voortdurend naar gestreefd de krimp Afb. 3. De meeste composieten ( ) vertonen een negatieve correlatie tussen krimp en krimpspanning. Een aantal composieten ( en ) werd om verscheidene redenen buiten de correlatie gehouden. Materialen ver onder de correlatielijn ( ) hebben gunstige krimp en/of krimpspanningseigenschappen in vergelijking met materialen op of dicht bij de lijn ( ) en ver boven de lijn ( ). van composieten te verlagen. Dit werd voornamelijk gedaan door de vulstofdeeltjes zo te modificeren dat er meer in het monomeer konden worden meegemengd. Bij toenemende vulstofgraad neemt de krimp af omdat dan een kleiner deel reageerbaar monomeer beschikbaar is voor de verhardingsreactie. Dit had echter tot gevolg dat de stijfheid toenam en daarmee ook de krimpspanning. Er bleek een negatieve relatie tussen krimp en krimpspanning te bestaan: hoe kleiner de krimp hoe hoger de krimpspanning en omgekeerd (Kleverlaan en Feilzer, 2005). Voor de tot dusver 30 onderzochte composieten bleek een groot aantal aan deze negatieve correlatie te voldoen (afb. 3) (De Gee et al, 2007). Er waren enkele uitzonderingen, waarvoor de krimpspanning significant hoger of lager was dan op grond van hun krimpwaarden kon worden verwacht. Composieten met zowel een lage krimpspanning als een lage krimp zullen de minste problemen opleveren met betrekking tot het vormen van randspleten en het doorbuigen van knobbels. Onderzoek naar slijtage Anders dan voor de krimpspanning, waarmee nog steeds problemen worden ervaren, is er voor de slijtvastheid grote vooruitgang geboekt. Dit is voor een belangrijk deel het resultaat van een verbeterde pakking van de vulstofdeeltjes, waardoor de vulstofgraad kon worden verhoogd. In de loop der jaren zijn veel methoden ontwikkeld om in vivo-slijtage te kunnen meten. Voor de productontwikkeling duren deze methoden echter te lang. Bovendien zijn ze niet voldoende nauwkeurig en patiëntafhankelijk. Ook is de slijtage afhankelijk van de plaats waar op de restauratie wordt gemeten. Om sneller te kunnen beoordelen of een verandering in de samenstelling tot verbetering van de slijtvastheid leidt, zijn verschillende onderzoeken uitgevoerd naar de relatie tussen fysische eigenschappen en occlusale slijtage (Lewis, 1993). Hiermee zou dan een voorspelling kunnen 506 Ned Tijdschr Tandheelkd 114 december 2007

4 De Gee e.a.: Tandheelkundige composieten worden gedaan omtrent de geschiktheid van deze materialen in de kauwvlakken. Hoewel eigenschappen als taaiheid en elasticiteitsmodulus mogelijk belangrijke factoren zijn bij slijtage, werd er door onderzoekers en productontwikkelaars toch de voorkeur aan gegeven een laboratoriumtest te ontwikkelen waarmee het optreden van klinische occlusale slijtage kon worden gesimuleerd. Apparaten met uiteenlopende benaderingen voor simulatie van slijtage, zoals een kauwsimulator, een pin-on-disk -machine en de ACTA-slijtagemachine, zijn in de literatuur beschreven (De Gee et al, 1986). Het laatstgenoemde apparaat heeft een groot discriminerend vermogen met betrekking tot kleine veranderingen in composietsamenstelling en benadert de klinische slijtage op dit moment het best van alle andere bestaande apparaten. Het wordt door de meeste fabrikanten wereldwijd gebruikt om op een snelle manier de invloed van kleine wijzigingen in composietsamenstelling op het slijtagegedrag te beoordelen. Het slijtageproces in de occlusale gebieden wordt bepaald door verschillende slijtagemechanismen, zoals abrasieve slijtage, vermoeiingsslijtage, adhesieve slijtage en corrosieve slijtage, die elkaar ook nog eens onderling beïnvloeden. Daardoor was het niet eenvoudig een laboratoriumexperiment te ontwerpen dat dit allemaal zou kunnen nabootsen. Met de ACTA-slijtagemachine worden deze mechanismen het best benaderd. In het kort beschreven, bestaat de machine uit 2 door motoren aangedreven cilindrische wielen van verschillende diameter die over elkaar heen rollen in een kom met een papje van gemalen rijst en kaf van milletzaad, dat als het voedsel fungeert (afb. 4). Het grootste wiel bevat de testmonsters en het andere wiel van roestvrij staal fungeert als antagonist die met een kracht van 15 N verend tegen het wiel met de testmonsters wordt aangedrukt. Om een situatie van slip tussen de antagonisten te simuleren, kan de rotatiesnelheid van het antagonistwiel worden gevarieerd om slipwaarden tussen 0 en 90% te kunnen instellen. Het percentage slip is bepalend voor de laagdikte van het voedsel tussen de 2 wielen. Het voedsel wordt dus onder druk en slippend door het antagonistwiel over de composietoppervlakken gewreven. De rotatiesnelheid van het wiel met de testmonsters bedraagt 1Hz (kauwfrequentie) en maakt gedurende een experiment omwentelingen (55,5 uur). Experimenten toonden aan dat de laagdikte van het voedsel een sterke invloed had op de slijtage (Pallav et al, 1993). Kleine variaties in laagdikte van het voedsel ter plaatse van de contactlijn van de 2 wielen kunnen grote gevolgen hebben voor de slijtage. Zo kon worden afgeleid dat de slijtage een factor 2 kan verschillen als de laagdikte tussen 4 en 10 micrometer wordt gevarieerd. In de klinische situatie betekent dit dat in de nabijheid van de contactpunten grote slijtageverschillen kunnen optreden, hetgeen een verklaring kan zijn dat diverse onderzoekers ongelijke volgorden rapporteren voor de slijtage van verschillende composieten onder klinische omstandigheden. De instellingen van de ACTA-slijtagemachine zijn zo Afb. 4. Overzicht van de diverse procedures in het slijtage-experiment met de ACTA-slijtagemachine. Linksboven: het slijtagewiel waarin enkele monsters zijn aangebracht. Midden: Het antagonistwiel drukt tegen het monsterwiel met een kracht van 15 N, ronddraaiend in een papje van gemalen rijst en kaf van milletzaad. Rechtsboven: met behulp van een profielmeter wordt het hoogteverschil tussen de referentievlakken en het gesleten oppervlak gemeten. gekozen dat de slijtagewaarden de klinische slijtage na het eerste jaar het best benaderen. Tabel 1 geeft een overzicht van de slijtage die met de slijtagemachine werden bepaald voor een aantal composieten, glazuur en amalgaam. Toekomstige ontwikkelingen Het nationale en internationale onderzoek naar krimp, krimpspanning en slijtage heeft er mede aan bijgedragen dat composieten in de afgelopen 25 jaar radicaal zijn veranderd en verbeterd. Dit is voornamelijk het gevolg van het gebruik van nieuwe monomeren, geavanceerde vulstoftechnologieën, sterk verbeterde lichtbronnen en foto-initiatoren. Ondanks de goede resultaten die zijn behaald met betrekking tot de mechanische eigenschappen en slijtvastheid, is het eindpunt nog niet bereikt en gaat het onderzoek op dit terrein verder. Daartoe biedt de nanotechnologie nieuwe mogelijkheden. Hierbij wordt met deeltjes gewerkt in de orde van grootte van 1 tot 100 nanometer, waardoor composieten tot hoogglans kunnen worden gepolijst en die glans ook duurzaam kunnen behouden. Dit is al bekend van de microfijne composieten die ook deeltjes hebben in de range van 1 tot 100 nanometer. Het verschil is echter dat nanocomposieten in veel hogere mate kunnen worden gevuld (> 70 volumeprocent). De mechanische eigenschappen en de slijtvastheid benaderen of overtreffen die van de microhybride composieten. Daarmee zijn deze materialen ook geschikt voor zwaar belaste gebieden in de dentitie, waar microfijne composieten niet zijn geïndiceerd. De hogere vulgraad voor nanocomposieten is mogelijk omdat met nieuwe processen nanodeeltjes kunnen worden bereid die niet samenklonteren. Samenklontering, zoals dat het geval is met pyrogeen bereide nanodeeltjes voor microfijne composieten, leidt tot slingervormige en vlokkerige aggregaten. Gemengd met monomeren geven deze composieten al met relatief kleine hoeveelheden een stugge viskeuze Ned Tijdschr Tandheelkd 114 december

5 Bijzonder onderwerp Slijtage Materiaal µm Amalgaam Clearfil APX Clearfil Photo Posterior Estenia Filtek Supreme Filtek Z100 Glazuur Lite-Fil II Surefil µm Admira Alert Filtek P60 Filtek Z250 Grandio Grandio Flow Herculite XRV X-tra fil µm Artemis Ceram X duo Charisma Ecusit Esthet X Filtek Supreme XT Flow Luxat Palfique Estelite Premise Enamel Quixfil Spectrum TPH Tetric Evo Ceram Venus µm ELS Heliomolar In-TenS Prodigy Condensable Tetric Ceram Tetric Ceram Flow Venus Flow > 70 µm Delton Pit & Fissure Sealant Revolution X-Flow Tabel 1. Mate van slijtage van amalgaam, glazuur en composieten, ingedeeld in groepen oplopend met 15 micrometer per groep. massa. Hierdoor kan voor een verwerkbare composietpasta de vulgraad niet veel hoger komen dan volumeprocent. Doordat nanocomposieten door hun hoge vulgraad van meer dan 70 volumeprocent zeer goede mechanische eigenschappen en een grote slijtvast bezitten en tevens tot hoogglans zijn te polijsten, zijn ze universeel te gebruiken. Om de krimp en de krimpspanning tijdens de verharding te verminderen, wordt verder onderzoek gedaan naar monomeren die tijdens het polymerisatieproces minder krimpen of juist expanderen in plaats van krimpen. Voorbeelden zijn de zogenaamde spiro-orthocarbonaten, oxiranen en siloranen die door opening van epoxyringen via een kationisch mechanisme polymeriseren. De chemie is een totaal andere dan die voor de dimethacrylaten, zoals bis-gma (bis-glycidylmethacrylaat), UEDMA (urethaan dimethacrylaat) en TEGDMA (tetraethyleenglycol dimethacrylaat), die via een radicaalmechanisme polymeriseren. Enig succes is reeds geboekt met bepaalde experimentele composieten op basis van siloranen, zoals veelbelovende resultaten tonen van enkele recente onderzoeken naar vermindering van de polymerisatiekrimpspanning (Ernst, 2004; Schattenberg, 2007). Literatuur > Asmussen E, Jørgensen KD. A microscopic investigation of the adaptation of some plastic filling materials to dental cavity walls. Acta Odontol Scand 1972; 30: > Bausch JR. Tandheelkundige composieten II: Klinisch materiaalkundige aspecten. Amsterdam: Universiteit van Amsterdam, Academisch proefschrift. > Bowen RL. Adhesive bonding of various materials to hard tooth tissues. I-V. J Dent Res 1965; 44: 690, 895, 903, 906, > Causton BE, Miller B, Sefton J. The deformation of cusps by bonded posterior composite restorations: an in vitro study. Br Dent J 1985; 159: > Christensen GJ. Curing restorative resin. A significant controversy. J Am Dent Assoc 2000; 131: > Craig RG. Restorative dental materials. St. Louis: Mosby, > Ernst CP, Meyer GR, Klöcker K, Willershausen B. Determination of polymerization shrinkage stress by means of a photoelastic investigation. Dent Mater 2004; 20: > Feilzer AJ, Gee AJ de, Davidson CL. Setting stress in composite resin in relation to configuration of the restoration. J Dent Res 1987; 66: > Feilzer AJ. Polymerization shrinkage stress in dental composite resin restorations. Amsterdam: Universiteit van Amsterdam, Academisch proefschrift. > Feilzer AJ, Dooren LH, Gee AJ de, Davidson CL. Influence of light intensity on polymerization shrinkage and integrity of restorationcavity interface. Eur J Oral Sci 1995; 103: > Ferracane JL, Mitchem JC. Relationship between composite contraction stress and leakage in Class V cavities. Am J Dent 2003; 16: > Gee AJ de, Kleverlaan CJ, Feilzer AJ. Welk composiet voor welke caviteitsvorm? Krimp en krimpspanning. Ned Tandartsenblad 2007; 23: > Gee AJ de, Pallav P, Davidson CL. Effect of abrasion medium on wear of stress-bearing composites and amalgam in vitro. J Dent Res 1986; 65: > Kleverlaan CJ, Feilzer AJ. Polymerization shrinkage and contraction stress of dental resin composites. Dent Mater 2005; 21: > Lange C de. Tandheelkundige composieten I: Structuur en mechanische eigenschappen. Amsterdam: Universiteit van Amsterdam, Academisch proefschrift. 508 Ned Tijdschr Tandheelkd 114 december 2007

6 De Gee e.a.: Tandheelkundige composieten > Lee SY, Park SH. Correlation between the amount of linear polymerization shrinkage and cuspal deflection. Oper Dent 2006; 31: > Lewis G. Predictors of clinical wear of restorative dental composite materials. Biomed Mater Eng 1993; 3: > Lutz F, Setcos JC, Phillips RW, Roulet JF. Dental restorative resins. Types and characteristics. Dent Clin North Am 1983; 27: > McCabe JF, Walls AWG. Applied dental materials. Oxford: Blackwell Science Ltd, > Mehl A, Hickel R, Kunzelmann KH. Physical properties and gap formation of light-cured composites with and without soft-start polymerization. J Dent 1997; 25: > Pallav P, Gee AJ de, Werner A, Davidson CL. Influence of shearing action of food on contact stress and subsequent wear of stress-bearing composites. J Dent Res 1993; 72: > Schattenberg A, Meyer GR, Willershausen B, Ernst C-P. Shrinkage stress of new experimental low shrinkage resin composites. J Dent Res 2007; 86 (special issue): abstract 412. Summary Dissertations 25 years after date 17. Dental composites In the early 1970s dental composites came to be extremely important. The interesting possibilities that these materials offered was the reason to conduct a doctoral degree research project. During the period when the project was carried out, composites were already used in restorative dentistry extensively. At that time, mainly twopaste en UV-setting composites and a few visible light curing composites were available. However, the mechanical properties, the polymerization mode, the polymerization shrinkage and the composite wear were aspects of particular attention. During the past 25 years, research and material development have contributed to a significant improvement of these aspects. As a result of sophisticated filler technologies, occlusal wear of composites has achieved the level of good resistance, while the degree of shrinkage during hardening has been significantly reduced. However, shrinkage stress is still a matter of concern and remains an important subject of research, particularly with focus on the resin matrix. Low shrinking monomers and expanding monomers are being developed. If these materials can be introduced in dentisty, the shrinkage stress may be further reduced. Bron A.J de Gee 1, J.R. Bausch 2, C. de Lange 3 Uit 1 de sectie Tandheelkundige Materiaalwetenschappen en 2 het Bestuur en Management van het Academisch Centrum Tandheelkunde Amsterdam (ACTA) en 3 van een gepensioneerde tandarts uit Zeist Datum van acceptatie: 20 juli 2007 Adres: dr. A.J de Gee, ACTA, Louwesweg 1, 1066 EA Amsterdam a.degee@acta.nl Ned Tijdschr Tandheelkd 114 december