Tweede Kamer der Staten-Generaal

Transcriptie

1 Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar Tegoeden Tweede Wereldoorlog Nr. 31 BRIEF VAN DE STAATSSECRETARIS VAN VOLKSGEZONDHEID, WELZIJN EN SPORT Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Den Haag, 27 juni 2003 Met deze brief informeer ik u over het regeringsstandpunt op het Inventariserend onderzoek naar de vraag in hoeverre het mogelijk is op basis van in Nederland en het buitenland aangetroffen archiefmateriaal nader onderzoek te doen naar de behandeling van individuele claims met betrekking tot goederen die tijdens de oorlog met Japan (8 december augustus 1945) verloren of beschadigd zijn geraakt. De door oud-minister Borst van Volksgezondheid, Welzijn en Sprot (VWS) ingestelde Technische Commissie Haalbaarheidsonderzoek Indische Tegoeden heeft op 31 augustus 2000 rapport uitgebracht over haar inventariserend onderzoek in Nederlandse archieven (VWS ) en op 5 februari 2003 over het aanvullend onderzoek in buitenlandse archieven (VWS ). Beide onderzoeksrapporten zijn u respectievelijk op 4 september 2000 en 6 februari 2003 aangeboden. Ruim vijftig jaar na de Tweede Wereldoorlog ontstond wereldwijd hernieuwde aandacht voor roof en rechtsherstel van financiële tegoeden en goederen. In Nederland heeft de regering sedert 1997 verschillende commissies ingesteld waarvan de werkzaamheden het terrein van het rechtsherstel bestreken. Op 21 maart 2000 heeft de regering een reactie gegeven op de resultaten van de door haar geëntameerde onderzoeken waarin het naoorlogs materiële rechtsherstel centraal stond (25 839, nr. 13). Eén van deze commissies, de Begeleidingscommissie Onderzoek Indische Tegoeden (de Commissie-Van Galen) heeft onderzoek laten uitvoeren naar de problematiek rond particuliere Nederlandse bank- en levensverzekeringstegoeden in Nederlands-Indië alsmede naar het rechtsherstel rond die financiële tegoeden. De commissie wijst in haar rapport op de opeenvolgende maatregelen van diverse overheden na 1945 op het gebied van geldcirculatie en deviezenbeheer die voor de particuliere tegoedhouders tot problemen hebben geleid bij het opnemen van banktegoeden en het voortzetten van polissen. Het rapport van de Commissie-Van Galen vormde de basis voor de regeringsreactie ten aanzien van het Indisch rechtsherstel. De gesignaleerde tekortkomingen in KST tkkst ISSN Sdu Uitgevers s-gravenhage 2003 Tweede Kamer, vergaderjaar , , nr. 31 1

2 het Indisch rechtsherstel krijgen meer gewicht in combinatie met diverse andere problemen waarmee de vervolgingsslachtoffers zich na de Japanse bezetting in Nederlands-Indië geconfronteerd zagen, met name de vijandig geworden bejegening door Indonesiërs die naar onafhankelijkheid streefden en de grenzen die de ontwikkelingen in de periode tot aan de soevereiniteitsoverdracht hebben gesteld aan het rechtsherstel. Op grond van deze conclusies heeft de regering een bedrag van miljoen euro (f 385 miljoen) beschikbaar gesteld waarvan miljoen euro (f 350 miljoen) voor éénmalige individuele uitkeringen en 15.8 miljoen euro (f 35 miljoen) voor collectieve doelen is bestemd. In de oorspronkelijke onderzoeksopdracht aan de Commissie-Van Galen is gesteld dat, naast het verrichten van onderzoek naar Nederlandse particuliere bank- en levensverzekeringstegoeden, eventueel onderzoek uitgevoerd zou kunnen worden dat zich richt op overige in beslag genomen particuliere bezittingen. De redenen waarom de Commissie-Van Galen zich heeft beperkt tot onderzoek naar financiële tegoeden is gelegen in het feit dat dergelijk onderzoek zeer tijdrovend zou worden, omdat de verblijfplaats van relevante archieven onbekend was. Aangezien het kabinet het wenselijk achtte dat de rapporten van de verschillende commissies zoveel mogelijk gelijktijdig zouden verschijnen, is afgezien van een onderzoek naar het verlies van roerende en onroerende goederen. Van de zijde van het Indisch Platform is alsnog hierop aangedrongen. In dit licht heeft de regering ingestemd met de door het Indisch Platform gedane voorstellen voor vervolgonderzoek naar de inbeslagname van roerende en onroerende goederen. Het Haalbaarheidsonderzoek naar individuele claims Met het oog op de reeds geschetste problemen rond de toegankelijkheid en het voorhanden zijn van archiefmateriaal besloot de regering een haalbaarheidsonderzoek te laten uitvoeren naar de mogelijkheden tot het in behandeling nemen van individuele claims. Hiertoe heeft de Minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) op 18 juli 2000, met terugwerkende kracht tot 15 mei 2000, de Technische Commissie Haalbaarheidsonderzoek Indische Tegoeden ingesteld. De Commissie bestond uit een ambtelijk voorzitter en leden die deskundig zijn op het gebied van de historische en economische geschiedenis van het voormalig Nederlands-Indië. Vanuit het Indisch Platform was een deskundige afgevaardigd. Het feitelijk onderzoek werd verricht door onderzoekers die ook voor de Commissie-van Galen hadden gewerkt. De commissie had tot taak te inventariseren in hoeverre het mogelijk was op basis van archiefmateriaal in Nederland onderzoek te doen naar de behandeling van individuele claims met betrekking tot goederen die tijdens de oorlog met Japan (8 december augustus 1945) verloren of beschadigd zijn geraakt. De commissie had niet tot taak een oordeel te geven over de juridische haalbaarheid van reeds bestaande en eventueel nog in te dienen individuele claims. Onderzoek in Nederland Op grond van het in Nederland uitgevoerde onderzoek concludeerde de commissie dat het aangetroffen archiefmateriaal geen mogelijkheid biedt om verder onderzoek te doen naar de behandeling van ingediende individuele claims. Ook voor de behandeling van eventuele toekomstige individuele claims bood het archiefmateriaal geen aanknopingspunten. Het bleek echter wel mogelijk te zijn een beeld te schetsen van het algemene beleid, en ten dele ook van de uitvoering van dat beleid inzake de behandeling van individuele claims. Tweede Kamer, vergaderjaar , , nr. 31 2

3 Een mogelijkheid om het beeld betreffende individuele claims te complementeren wees volgens de commissie in de richting van archiefonderzoek in het buitenland. Met name de archieven van de Raad voor het Rechtsherstel in Nederlands-Indië/Indonesië, het Nederlands-Indisch Beheersinstituut en de Raad en het Bureau voor Oorlogsschade zouden relevante informatie bevatten. Voor het verkrijgen van een gedetailleerder inzicht in de problematiek rond de teruggave aan rechtmatige eigenaren van uit Nederlands-Indië naar Japan en elders weggevoerde goederen, deed de commissie aanbevelingen voor inventariserend onderzoek naar de archieven van het Public Record Office (Londen), de National Archives of Singapore, National Archives of Malaysia (Kuala Lumpur) en de National Archives (Washington DC). In de nadere uitwerking van de regeringsreactie naar aanleiding van het rapport van de Begeleidingscommissie Onderzoek Indische Tegoeden van 12 december 2000 (25 839, nr. 21) heeft het kabinet ingestemd met de aanbevelingen van de commissie voor aanvullend inventariserend onderzoek in buitenlandse archieven. Onderzoek in het buitenland De regering en de commissie hebben zich ingespannen om toestemming te krijgen van de Indonesische autoriteiten voor het verrichten van archiefonderzoek, die uiteindelijk tot toestemming leidden. Verder bleek, op grond van een deel van het in de Verenigde Staten aangetroffen archiefmateriaal, aanvullend inventariserend onderzoek in Japan gerechtvaardigd. Omdat aanvullend onderzoek in Japan het onderzoeksbeeld aanzienlijk zou kunnen completeren, heeft het ministerie van Buitenlandse Zaken zich ingespannen om toestemming te krijgen van de Japanse autoriteiten voor het verrichten van inventariserend onderzoek. Daarnaast diende de commissie voor het onderzoek in Japan een deskundige aan te trekken die de Japanse taal beheerst. Hierdoor heeft het inventariserend onderzoek in buitenlandse archieven ruim een jaar in beslag genomen. De resultaten van het aanvullend inventariserend onderzoek in buitenlandse archieven hebben het beeld van het in Nederlandse archieven uitgevoerde onderzoek grotendeels bevestigd. Het archiefmateriaal dat voorhanden is in Indonesië, Groot-Brittannië, Singapore en Maleisië biedt naar het oordeel van de commissie geen mogelijkheid onderzoek te doen naar de behandeling van claims van individuele oorlogsgetroffenen uit Nederlands-Indië met betrekking tot goederen die tijdens de oorlog met Japan in Nederlands-Indië verloren of beschadigd zijn geraakt. De voor dit onderzoek essentiële archieven van de Raad voor het Rechtsherstel in Nederlandsch-Indië, de (Indische) Raad en Bureau voor Oorlogsschade en het Nederlandsch-Indisch Beheersinstituut, de overheidsinstanties in Nederlands-Indië die verantwoordelijk waren voor de behandeling van deze individuele claims, zijn niet aangetroffen. Met de aanduiding «niet aangetroffen» wordt bedoeld dat het onderzoek de archieven niet heeft kunnen traceren. Op basis van het aangetroffen archiefmateriaal in de Verenigde Staten (National Archives and Records Administration) en de documenten uit de National Archives in Tokio is het slechts mogelijk onderzoek te doen naar een beperkt deel van het behandelingstraject van claims van individuele oorlogsgetroffenen. Het gaat daarbij alleen om die claims die via de Nederlandse Militaire Missie in Tokio zijn ontvangen door de Supreme Commander for the Allied Powers (SCAP), de naoorlogse Amerikaanse bezettingsautoriteit in Japan. Deze claims hadden tot doel goederen gerestitueerd te krijgen, waarvan werd vermoed dat ze tijdens de Japanse bezetting van Nederlands-Indië naar Japan waren vervoerd. Tweede Kamer, vergaderjaar , , nr. 31 3

4 Doordat het geïnventariseerde archiefmateriaal gefragmenteerd is. is het niet mogelijk om op individueel niveau verder onderzoek te doen naar goederen die tijdens de oorlog met Japan verloren of beschadigd zijn geraakt. Het in het buitenland aangetroffen archiefmateriaal biedt echter een waardevolle aanvulling op, en bevestiging van het in Nederland uitgevoerde onderzoek. Het geeft de mogelijkheid een beeld te schetsen van het algemene beleid en de besluitvorming inzake de behandeling van individuele claims door verschillende overheden, van goederen die tijdens de oorlog met Japan in Nederlands-Indië verloren of beschadigd zijn geraakt. In de geïnventariseerde archieven in het buitenland zijn bovendien aanvullende gegevens gevonden die van belang zijn voor een beschrijving van de systematiek van de inbeslagname en afvoer van goederen door de Japanners tijdens de bezetting van Nederlands-Indië. Regeringsreactie Met het uitvoeren van het inventariserend onderzoek naar de aard en omvang van schade aan roerende en onroerende goederen ten gevolge van de oorlog met Japan is de regering tegemoet gekomen aan de wensen van het Indisch Platform. De resultaten van het inventariserend onderzoek wijzen uit dat nader onderzoek naar de behandeling van claims op individueel niveau niet mogelijk is. Voor de reconstructie van de behandelingstrajecten van in het verleden ingediende claims speelden de archieven van de Raad voor het Rechtsherstel in Nederlandsch-Indië, de (Indische) Raad, het Bureau voor Oorlogsschade en het en het Nederlandsch-Indisch Beheersinstituut een cruciale rol. Aangezien deze archieven zich niet in Nederland bevinden, werd verondersteld deze archieven in Indonesië te kunnen traceren. Het inventariserend onderzoek in Indonesië heeft geen concrete aanwijzingen opgeleverd waaruit kan worden afgeleid dat de genoemde archieven zich nog bevinden op de Indonesische ministeries van Justitie en Financiën. Onder het reeds door het ministerie van Justitie en het ministerie van Financiën aan het nationale archief van de Republiek Indonesia overgedragen archiefmateriaal bevindt zich ook geen materiaal van de bovengenoemde instanties. Ook de in Groot Brittanië, Singapore en Maleisië aangetroffen archieven bevatten geen gegevens over individuele claims. Op basis van een gedeelte van het in de Verenigde Staten (National Archives and Records Administration) aangetroffen archiefmateriaal en documenten uit de National Archives in Tokio is het slechts mogelijk onderzoek te doen naar een beperkt deel van het behandelingstraject van claims van individuele oorlogsgetroffenen. Aangezien het in deze archieven aangetroffen archiefmateriaal fragmentarisch is, kunnen de behandelingstrajecten van deze claims niet worden gereconstrueerd. Het onderzoek heeft echter wel belangrijke historische informatie opgeleverd. Het geïnventariseerde archiefmateriaal leent zich voor een reconstructie van het algemene beleid en de besluitvorming inzake de behandeling van individuele claims van goederen die tijdens de oorlog met Japan in Nederlands-Indië verloren of beschadigd zijn geraakt. In de geïnventariseerde archieven in het buitenland zijn bovendien aanvullende gegevens gevonden die van belang zijn voor een beschrijving van de systematiek van de inbeslagname en afvoer van goederen door de Japanners tijdens de bezetting van Nederlands-Indië. De regering heeft het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie (NIOD) inmiddels opdracht gegeven nader onderzoek te verrichten naar het algemene beleid rond schade en rechtsherstel alsmede de problematiek rond de achterstallige salarissen; de zogenoemde «backpay». Beide onderzoeken maken deel uit van een breder wetenschappelijk onderzoek naar de sociale en economische Tweede Kamer, vergaderjaar , , nr. 31 4

5 gevolgen van de Japanse bezetting en de daarop volgende Bersiap- en revolutietijd alsmede het dekolonisatieproces voor de verschillende bevolkingsgroepen in de verschillende regio s in Nederlands-Indië/ Indonesië. Het onderzoek naar schade en rechtsherstel bouwt voort op de bevindingen van de onderzoeksverslagen van de Commissie-Van Galen en de Technische Commissie Haalbaarheidsonderzoek Indische Tegoeden. Het onderzoek naar de backpay-kwestie wordt in de bredere context van de financiële regelingen rondom oorlog en dekolonisatie geplaatst. Zowel de visies van de overheid als die van de gemigreerde Nederlanders worden geanalyseerd. Daarnaast schenkt het onderzoek aandacht aan de regelingen van het particuliere Nederlandse (en meer in het algemeen Westerse) bedrijfsleven over niet-uitgekeerde salarissen van de interneringstijd van de werknemers. De resultaten van de onderzoeken naar de vraagstukken van schade, rechtsherstel en de backpay-kwestie onderwerpen met bijzondere relevantie voor de Indische gemeenschap in Nederland zullen naar verwachting eind 2004 beschikbaar zijn. De Staatssecretaris van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, C. I. J. M. Ross-van Dorp Tweede Kamer, vergaderjaar , , nr. 31 5