Elementen en patronen van bovenregionale betekenis

Transcriptie

1 Elementen en patronen van bovenregionale betekenis Internationaal zeldzame landschapselementen Sprengen Schematische tekening van een spreng. De bovenloop van de beek werd verlengd en de ver in het zandmassief ingegraven, dat het grondwaterniveau bij de sprengkop werd aangesneden en de beek door extra water werd gevoed. In de benedenloop werden dijkjes aangelegd om het water vast te houden. Vaak werd de bedding van de beek met leem bedekt om te voorkomen dat het beekwater door de zandige bedding weglekte. Soms werd het beeklichaam in de benedenloop zelfs verhoogd aangelegd, om ervoor te zorgen dat het water voldoende hoogte had als het bij de molen aankwam. (Bron: Heslinga e.a., 1985; Haartsen e.a., 1989). 1. Beschrijving Sprengen zijn halfnatuurlijke beken. We vinden ze in het duingebied (daar heten ze duinrellen) en aan de randen van de grote stuwwallen in Midden-Nederland: de Veluwe, de Utrechtse Heuvelrug, de stuwwal van Nijmegen-Groesbeek en Montferland. Over het algemeen gaat het om natuurlijke beken die men voor uiteenlopende doelen heeft bewerkt. Om meer water door de beek te laten stromen verlengde men de bovenloop door hem verder in te graven in het achterliggende zandgebied. Daardoor werd de toestroom van grondwater naar deze zogeheten sprengkop vergroot. Ook in de benedenloop van een beek werden werken uitgevoerd. Het was namelijk van belang een flink hoogteverschil te hebben bij de molen, opdat men bovenslagraden kon gebruiken bij de molens. Bovenslagmolens hadden een grotere capaciteit dan onderslagmolens, waarvan

2 het rad aan de onderkant in de beek hangt. Om de beek op voldoende hoogte te houden werd de benedenloop vaak verhoogd aangelegd (dit noemen we een opgeleide beek). De bedding van de beek werd met behulp van leem zo goed mogelijk waterdicht gemaakt, zodat er zo weinig mogelijk water weglekte in de zandbodem. Vaak werd en bij de molen een molenvijver of wijerd aangelegd. 2. Toepassingen We kennen drie toepassingen waarvoor sprengen zijn aangelegd. In de eerste plaats om molens aan te drijven. Dit zien we vooral op plaatsen waar relatief grote hoogteverschillen aanwezig zijn: aan de randen van de Veluwe en bij de stuwwal van Nijmegen-Groesbeek. In de tweede plaats werden sprengen en duinrellen gebruikt door wasserijen en blekerijen. Het schone kwelwater uit de achterliggende zandmassieven was buitengewoon geschikt om de vuile was uit de ruime omgeving te doen. Deze toepassing zien we vooral in het duingebied. In de derde plaats werden sprengen aangelegd om landgoederen, buitenplaatsen en parken op te fleuren met waterpartijen en fonteinen. 18 e -eeuwse kaart van de sprengenbeken en molens bij Vaassen. Een uiterst uitgebreid en complex stelsel van sprengen, sprengkoppen, opgeleide beekgedeelten en vijvers vinden we

3 bij Vaassen. Voortdurend werden de beken verlegd en werden nieuwe sprengkoppen gegraven om de aanvoer van water te vergroten. Uiteindelijk werden er zestien molens, voor het grootste deel papiermolens, door het water van de beken aangedreven. (Bron: Renes, 2002). Watermolens Al sinds de Middeleeuwen werd op de Veluwe waterkracht als energiebron gebruikt. Er werden aanvankelijk vooral korenmolens mee aangedreven, maar er waren bijvoorbeeld ook kopermolens, oliemolens en volmolens. In de zestiende eeuw vond er op de Veluwe een bescheiden industriële revolutie plaats. Door de uitvinding van de boekdrukkunst was de behoefte aan papier flink gestegen. Aan het eind van de zestiende eeuw verhuisden de belangrijkste papierproducenten van de Zaanstreek naar de Veluwe. Vele tientallen papiermolens verrezen hier, waarvoor tal van de circa 150 Veluwse beken werden vergraven. De komst van de papierindustrie op de Veluwe betekende een krachtige stimulans voor de aanleg van beken en sprengen. De meeste sprengen stammen vermoedelijk uit de 17e en 18e eeuw. In die tijd was papier van de Veluwe een begrip in Europa. Over de gehele Veluwe hebben waarschijnlijk ongeveer 200 watermolens gestaan; zeker driekwart hiervan is in gebruik geweest als papiermolen. In het huidige landschap van Vaassen herinnert nog veel aan de vroegere bedrijvigheid. Veel van de sprengkoppen zijn in het bos bij Niersen terug te vinden; aan de vroegere activiteiten herinneren de namen Wasserij en Geelmolen. In de 19e eeuw kwam er een eind aan de papiermolens op de Veluwe. De papierindustrie werd geconcentreerd en voor de fabricage ging men over op machines. De grote papierfabriek in Renkum is het enige dat nog aan de vroeger zo belangrijke bedrijfstak herinnert. Wasserijen/blekerijen Op veel plaatsen werd het schone water uit de duinen of uit de stuwwallen gebruikt voor wasserijen en blekerijen. Vooral op plaatsen die per schip bereikbaar waren konden deze bedrijven floreren. In het duingebied bijvoorbeeld werden de oude zanderijvaarten voor het transport van het wasgoed gebruikt. De wasserijen en blekerijen vestigden zich aan de rand van de duinen vestigden. Het heldere duinwater zorgde voor een schone was, die

4 gedroogd en gebleekt werd op de graslanden rondom het bedrijf. Van heinde en verre werd het vuile wasgoed per schip aangevoerd om gewassen, gebleekt en gemangeld de terugreis te aanvaarden en uiteindelijk weer in de linnenkast terecht te komen. De grootste bloei kende het was- en bleekbedrijf van de 17e tot de 19e eeuw. Ook aan de randen van de Veluwe verschenen tan van wasserijen en blekerijen, onder andere op plekken waar de papiermolens in de negentiende eeuw overbodig waren geworden. Water als esthetisch aspect Bij de aanleg van Het Loo (eigenlijk Het Nieuwe Loo), waartoe koning/stadhouder Willem III opdracht gaf, werden sprengen gebruikt om de waterpartijen te voeden en om de fonteinen te laten spuiten. De koningsfontein bereikte een hoogte van dertien meter, door de druk van een vijver stroomopwaarts. Ook op andere buitenplaatsen en landgoederen werd gebruik gemaakt van sprengen en hoger gelegen vijvers voor de waterpartijen en speciale watereffecten (zoals de bedriegertjes bij kasteel Rozendaal bij Velp). Uit de achttiende en negentiende eeuw stammen de sprengen aan de voet van de Utrechtse Heuvelrug. In een studie van Haver-Droeve uit 1985 zijn 24 sprengsystemen beschreven die aangelegd zijn voor de vele buitenplaatsen van de Utrechtse lustwarande, de zone van Zeist, Driebergen, Doorn en Leersum. 3. Cultuurhistorische en landschappelijke waarde De eigenlijke sprengen (sprengkoppen en opgeleide beken) vormen een zeer zeldzame groep landschapselementen. Gezien de rol die ze hebben gespeeld in de geschiedenis van ons land en de illustratie die ze vormen van de bijzondere manier waarop Nederlanders de natuur hebben aangewend om te kunnen wonen en werken, hebben ze een grote cultuurhistorische betekenis. De sprengbeken en duinrellen bezitten daarnaast vaak ook een belangrijke natuurwaarde. In het droge milieu van de Veluwe zorgt de constante temperatuur van het sprengwater, de relatief constante waterafvoer, het verhoudingsgewijs zuivere water, de soms hoge stroomsnelheid en het voorkomen van kwelzones voor een biotoop dat in Nederland zeldzaam is. Op verschillende plaatsen kunnen nog onderdelen van de sprengsystemen worden teruggevonden, maar er zijn niet veel situaties bewaard gebleven waar het hele sprengsysteem nog intact is. Het mooiste voorbeeld is het landschap bij Vaassen, waar het hele complex van sprengkoppen, opgeleide beken, molenplaatsen en vijvers nog herkenbaar aanwezig is. 4. Voorkomen in Nederland De meeste sprengen liggen aan de oostkant en zuidkant van de Veluwe; enkele exemplaren liggen aan de westzijde. In Montferland (bij Stokkum), en de stuwwal van Nijmegen (bij Ubbergen en Mook) vinden we een enkel voorbeeld van een spreng. Aan de voet van de Utrechtse Heuvelrug zijn enkele tientallen sprengsystemen beschreven, maar daarvan is in het huidige landschap niet zo veel meer te zien, op een enkele uitzondering na. Een systematische inventarisatie van duinrellen is ons niet bekend. Onbekend is ook of sprengen een specifiek Nederlands fenomeen zijn; hier is tot dusver geen onderzoek naar gedaan. Onderstaand schema van sprengen en sprengbeken op de Veluwe is afkomstig uit: AJ. I]zerman (1979). Sprengen en Sprengbeken op de Veluwe nr naam plaats type 1. Hoekelumse spreng Bennekom kwelplasje 2. Renkumse beken Renkum; Heelsum Sprengenbeek 3. Heelsumse beken Heelsum Sprengenbeek 4. Duno-Fonteinsallee Doorwerth Sprengenbeek 5. Seelbeek Heveadorp Bronbeek 6. Hoog Oorsprong Oosterbeek Bronbeek

5 7. Hemelseberg I (de Oosterbeek Bronbeek; Sprengenbeek Eendjesvijver) 8. Hemelsberg II Oosterbeek Kwelplasje 9. Zuiderbeek-de Zomp Oosterbeek Bronbeek 10. Slijpbeek (Marindaalse beek) Arnhem Sprengenbeek 11. de Vijverberg Arnhem Bakenberg Sprengenbeek 12. Warnsborn Arnhem Bakenberg sprengenbeek 13. Kwelplasjes op de Waterberg Arnhem Openluchtmuseum Kwelplasje 14. Kwelplasjes nabij Oosterbeek Kwelplasje Westerbouwing 15. Sint Jansbeek park Sonsbeek Bronbeek; Sprengenbeek 16. Paasberg-Angerenstein Arnhem Angerenstein Bronbeek; Sprengenbeek 17. Klarenbeek Arnhem Angerenstein (Bronbeek) 18. Bronbeek Arnhem Paasberg Bronbeek 19. Daalhuizen (Dorthwijk) Velp Kwelplasje 20. Rozendaalse beek Velp Rozendaal Sprengenbeek Bronbeek 21. Beekhuizense beek Brummen Velp Sprengenbeek Bronbeek 22. de Spreng op Heuven Rheden Kwelplasje 23. Laag Soerense beken Laag-Soeren Sprengen beek 24. Eerbeekse beken Eerbeek Sprengenbeek 25. Loenense beken Zilven; Loenen Sprengenbeek 26. Vrijenberger + Veldhuizer Loenen Sprengenbeek spreng 27. Oosthuizer spreng Oosterhuizen Sprengenbeek 28. Oude beek Beekbergen; Lieren Bronbeek; Sprengenbeek 29. Zwaanspreng Apeldoorn Malkeschoten Sprengenbeek 30. Kayersspreng Apeldoorn Malkeschoten Sprengenbeek 31. Koppelsprengen - Ugchelse Ugchelen Sprengenbeek beek 32. Steenbeek Ugchelen Sprengenbeek 33. Beek in 't Orderveen Apeldoorn Orden Sprengenbeek 34. Orderbeek Apeldoorn Orden Sprengenbeek 35. Eendragtssprengen Ugchelen Sprengbeek 36. Winkewijert Ugchelen Sprengbeek 37. Badhuissprengen Apeldoorn Berg en Bosch Sprengbeek 38. Koningsbeek Apeldoorn tloo Sprengbeek 39. Meibeek Apeldoorn Wenum Sprengbeek 40. Nieuwe beek Vaassen Sprengbeek 41. Geelmolense en Dopse Beek Vaassen Sprengbeek 42. Hartensche Molenbeek Vaassen Sprengbeek 43. Nijmolense beek Hegge, Vaassen Sprengbeek 44. Smallertse beek Emst Sprengbeek 45. Eper beken Wissel, Epe, Zuuk Sprengbeek 46. Horsthoekerbeek Heerde Horsthoek Sprengbeek 47. Heerderbeek Heerde Sprengbeek 48. Molencatense Beek Hattem Sprengbeek Literatuur AquaSense (2004): Ecologische beoordeling van wateren in het beheersgebied van Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden: permanent biologisch meetnet volgens STOWA-systematiek, Eindrapport P + bijl. AquaSense (2005). Ecologische beoordeling van wateren in het beheersgebied van het Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden, Permanent biologisch meetnet volgens STOWA systematiek Rapportnr Asman, W.A.H., & S.P. Tjallingii, (red.) (1974): Het Kromme-Rijnlandschap, een ekologische visie. KRP-Rapport 30:Stichting Natuur en Milieu, Amsterdam. 104p. Borman, J.T.A., A.J. IJzerman, H.M.J.Tromp, J.J.P. Gardeniers (1989). Sprengen en beken van de Veluwe: een geschiedenis. De Wijerd 10(3) 1-48.

6 Dam, H. van & F. Sollman (1975). Inventarisatie van vaatplanten en mossen in sprengen en bronbeken van de oostelijke en zuidelijke Veluwezoom. rapport: Rijksinstituut voor Drinkwatervoorziening, 's-gravenhage / Rijksinstituut voor Natuurbeheer, Leersum. 50p. Everards, K (1983). Hydrobiologisch onderzoek in de provincie Utrecht: Kromme Rijngebied en een deel van de Utrechtse Heuvelrug. Verslag 55: Provinciale Waterstaat, Afdeling Ecologie, Utrecht. 112p. Grontmij (1993) Mogelijkheden voor herstel van acht vennen en vijvers op de Utrechtse Heuvelrug. In opdracht van Provincie Utrecht, Dienst Water en Milieu en Dienst Ruimte en Groen. Grontmij (1993): Restauratieplan sprengsysteem Rijsenburgse Bos. Grontmij Advies & Techniek BV, afdeling Ruimtelijke Inrichting, afdeling Milieu, Zeist. 37p. + bijl. Haartsen, A.J. & A.P. de Klerk, J.A.J. Vervloet Levend Verleden een verkenning van de cultuurhistorische betekenis van het Nederlandse landschap. Ministerie van Landbouw en Visserij. SDU Uitgeverij, s-gravenhage. Hagens, H. (2000). Op kracht van stromend water; negen eeuwen watermolens op de Veluwe. Smit, Hengelo. Gelre 73, pp Hartsen, F.A (1865): Eene botanische wandeling in de omgeving van Rijsenburg. Proeve van topographische plantkunde. Album der Natuur (1865): Haver Droeze, F.J., m.m.v. J. Heij (1985). Kwaliteitsaspecten van water op buitenplaatsen en landgoederen in zuidoost-utrecht: een onderzoek naar de integrale relatie en kwaliteiten van de cultuurhistorische, de landschappelijke, de ecologische en de cultuurtechnische aspecten van oppervlaktewater op en nabij buitenplaatsen en landgoederen in het landschappelijk overgangsgebied van de zuidwestflank van de Utrechtse Heuvelrug. Amersfoort. 272p. Heslinga, M.W., A.P. de Klerk, H. Schmal, T. Stol & A.J. Thurkow, (1985). Nederland in kaarten. Verandering van stad en land in vier eeuwen cartografie. Ede. I]zerman, A.J. (1979). Sprengen en sprengbeken op de Veluwe. Een onderzoek naar beheer, onderhoud en watervoorziening in historisch perspectief. Rapport ten behoeve van de commissie bestudering waterhuishouding Gelderland. Natuurbeheer verslag nummer 414, Landbouwhogeschool te Wageningen. Popma, J. (1982): Beken op de Veluwe. 2. Numerieke classificatie van macrofauna gemeenschappen van sprengen en beken op de Veluwe. Basisrapport ten behoeve van de Werkgroep Beken en Sprengen. Provincie Gelderland, Arnhem. 98p. Renes, J., J. Meijer & K.R. de Poel (2002). Het Veluwse sprengenlandschap; een cultuurmonument. Alterra, Wageningen. Renes, J. (2002). Een topologische kaart van de beken bij Vaassen. In: Baas, H.G. et al. (red.). Landschap in archieven. Historisch-Geografisch Tijdschrift, 20e jaargang nr 3. Matrijs, Utrecht. Terwel, W. (1995). Waterverdeling voor de Cannenburger korenmolen te Vaassen. De Wijerd 16, pp Verstegen, S.W. (1982). De familie Van Isendoorn à Blois en de verpachting van de Vaassense watermolens. Bijdragen en Mededelingen. Waterschap Vallei & Eem (2002): Onderhoudsplan beken en sprengen Zuid-Veluwe. Leusden. 14 p. + bijl. Colofon Copyright Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit, Bureau Lantschap (auteur: A.J. Haartsen).