Altijd naar het noorden. De (on)mogelijkheden van een kwantitatieve stilistische analyse van namen in moderne romans

Transcriptie

1 Karina van Dalen-Oskam (Huygens Instituut - KNAW) Altijd naar het noorden. De (on)mogelijkheden van een kwantitatieve stilistische analyse van namen in moderne romans 1. Inleiding Namen zijn zo gewoon dat ze vaak over het hoofd worden gezien. Dat geldt ook voor literaire namen, of beter gezegd: namen in literaire teksten. Toch kunnen ze krachtige stilistische elementen zijn: één naam kan vele associaties in zich bergen, die door de lezer al dan niet worden opgepikt, afhankelijk van de achtergrond en (implicite) kennis van die lezer. Voor de auteurs geldt trouwens hetzelfde: namen worden veelal niet heel bewust gekozen, zoals uit interviews is gebleken, maar achtergrond en kennis van de auteur spelen ook mee bij het kiezen van namen. Een naam moet 'passen', maar of deze past, wordt gewoonlijk gevoelsmatig bepaald (Debus 2002, Brendler & Iodice 2004). Namen kunnen dus de ervaring van een literaire tekst sturen en de lezer manipuleren zonder dat er zaken expliciet worden gemaakt - en dat maakt ze zulke krachtige stijlelementen. We creëren al lezend andere verhaalwerkelijkheden voor personages met de naam Henk, Tristan of Ismaiel, en hebben andere associaties bij de locaties waar de verhalen zich afspelen alleen al door het lezen van geografische namen als Broek, Mercedal of Saffraandorp. Omdat de associaties die namen oproepen zo afhankelijk zijn van de achtergrond en kennis van (de auteur en) de lezer is het voor onderzoekers moeilijk om de functies van namen als stilistisch element te inventariseren en over verschillende werken, auteurs, genres etc. met elkaar te vergelijken. Ook een letterkundig onderzoeker met een brede algemene kennis zal meer of minder voeling hebben met de verhaalwerelden in verschillende werken of van verschillende auteurs en daardoor meer of minder associaties en functies herkennen. Dit verschil is het best te illustreren met de ervaring die vele lezers en onderzoekers zullen hebben als zij literaire werken uit andere talen of culturen lezen - het zijn vaak juist namen die een nadere uitleg nodig hebben voor een goed begrip van een werk. Een zo objectief mogelijke vergelijking kan dus alleen worden gemaakt als er vele onderzoekers, elk met hun eigen achtergronden en kennis, samenwerken. Dat betekent tegelijkertijd dat het onderzoek sterk geformaliseerd moet worden. Dat geldt niet alleen voor stilistisch onderzoek naar namen, maar ook voor onderzoek naar andere stilistische elementen. Namen lijken relatief gemakkelijk herkenbare stilistische elementen en zouden daarom een goede testcase kunnen zijn voor het ontwikkelen van een comparatieve stilistische methode. In deze bijdrage wil ik rapporteren over de voortgang van dit proces. De bevindingen zullen worden geïllustreerd aan de hand van de roman Boven is het stil van Gerbrand Bakker. 2. Onderzoeksvragen In het verleden schreven onderzoekers gewoonlijk over 'opvallende' namen in een literair werk, zonder nader in te gaan op wat die namen opvallend maakte. Deze publicaties 17 december

2 waren kwalitatief van aard, en waren voor lezers die de bestudeerde tekst(en) niet kenden nauwelijks interessant. Relatief recentelijk kwam als reactie daarop de wens naarvoren dat niet alleen opvallende namen worden bestudeerd, maar alle namen in een werk of oeuvre, ofwel: de namen in hun 'onymisch landschap' (namenlandschap) (vgl. Van Dalen- Oskam 2005c, 2006, 2009 voor meer informatie). Pas dan zou duidelijk kunnen worden wat opvallende namen zijn en waarom ze opvallend zijn. Om een fictief voorbeeld te geven: als een werk volstaat met 'exotische' namen, dan is een naam als Jan de opvallende naam (vgl. ook Palacas 2005, Sobanski 1998). De wens om het hele namenlandschap in de analyse mee te nemen leidt vanzelf tot een kwantitatieve aanpak van het onderzoek naar dit stilistische element, en maakt het tegelijkertijd noodzakelijk om computerhulp in te zetten om het verzamelen en het analyseren van grote hoeveelheden data te ondersteunen. Er is dan een onderscheid te maken tussen het inventariseren van het voorkomen van namen en het inventariseren van de functies van die namen. Pas als we weten wat 'gewoon' is, kunnen we zien wat opvallend is. Wat ik wil weten is hoeveel voorkomens van namen er gewoonlijk in een roman aangetroffen worden, en hoeveel van die voorkomens een persoonsnaam, een geografische naam, of een naam van een zaak zijn. Ook wil ik weten hoevel verschillende namen het betreft en hoeveel verschillende personen, plaatsen of zaker met die namen worden aangeduid. Wat de mogelijke functies betreft is een zinvol onderscheid dat tussen plot interne en plot externe namen. Plot interne namen verwijzen naar personages, plaatsen of zaken die uitsluitend 'bestaan' binnen de fictie van de roman. Plot externe namen verwijzen naar personen, plaatsen of zaken die in de werkelijke wereld bestaan. De meeste geografische namen lijken plot extern te zijn, verwijzend naar 'echte' landen, steden, straten, etc. Zij hebben een werkelijkheidsverhogende functie. In fantasy romans daarentegen zijn de geografische namen gewoonlijk plot intern, en is hun functie het creëren en ondersteunen van de fictie, de onwerkelijkheid van (de locatie van) het verhaal. De namen van de handelende personages in een literaire tekst zijn per definitie plot intern. Plot externe persoonsnamen, verwijzend naar politici, schrijvers, componisten etc. lijken gewoonlijk de functie te hebben om de fictionele personages in het verhaal nader te karakteriseren in hun persoonlijkheid, hun sociale positie en hun politieke of culturele voorkeuren. De verwachting is nu dat verschillende auteurs, genres, tijdperioden en zelfs talen en culturen een van elkaar verschillend gebruik maken van deze naamtypen en naamfuncties en dat een analyse van gebruik en functies verschillende trends zichtbaar zal maken (Van Dalen-Oskam 2005c, 2006). Die trends dienen uiteindelijk geplaatst te worden binnen een bredere (literaire, cultuurhistorische maar wellicht ook cognitieve) context om de achtergronden van de verschillen te helpen verklaren. Mijn doel is dus het ontwikkelen van een taaloverschrijdende en diachroon toepasbare methode die de grootschalige vergelijking van gebruik en functie van namen als stilistisch element in literaire werken mogelijk maakt. 3. Aanpak en hindernissen Deze ambitie veronderstelt samenwerking tussen vele onderzoekers. Het is dus noodzakelijk om ervoor te zorgen dat al die onderzoekers de teksten die zij analyseren op 17 december

3 dezelfde manier verwerken. Zij moeten dezelfde woordvormen (tokens) als naam markeren om hun analyses vergelijkbaar te maken. Dat klinkt eenvoudig, maar dat is het niet. Zelfs naamtheoretici hebben verschillende opvattingen over wat een naam is en wat niet, zoals o.a. beschreven is in de belangrijke monografie Theory and Typology of Proper Names van Willy van Langendonck (Van Langendonck 2007). Voor het stilistische onderzoek naar namen moeten we dus richtlijnen opstellen. Op basis van praktische ervaringen met een kleine groep (internationale) onderzoekers is besloten om alleen 'prototypische' namen voor dit onderzoek als naam te beschouwen. Ofwel: de woorden waarover de meeste mensen het eens zijn dat het namen zijn. De tweede richtlijn is dat het de naam van een uniek persoon, een unieke plaats, of een unieke zaak moet zijn. Dat laatste houdt bijvoorbeeld in dat een Volkswagen Kever geen naam is, maar Herbie als naam van die ene Kever wel. Van de analyse uitgesloten zijn bijvoorbeeld namen van valuta, dagen van de week, en maanden - die door sommige maar niet alle naamkundigen als namen worden beschouwd. Ook bij deze strakke inperking blijven er twijfelgevallen over, onder meer of iets een geografische naam is of een naam van een zaak. Voor dit soort gevallen is een lijst met afspraken gemaakt. Al met al zijn er enkele pagina's met richtlijnen en afspraken opgesteld, waarop ik hier verder niet zal ingaan. Om de analyses te maken die we in gedachten hebben, kunnen we niet volstaan met het markeren en opsommen van de naamvormen uit een werk. We willen uiteraard ook verschillende vormen van dezelfde naam kunnen groeperen en samen kunnen nemen in de tellingen. Bijvoorbeeld de naamvormen Patrick en Patrick's: beide tokens (woordvormen) dienen een lemma (hoofdwoord) te krijgen, PATRICK in dit geval. Verschillende namen voor dezelfde persoon dienen eenzelfde identificatie te krijgen. De voornaam Alfred en de achternaam Issendorf zijn beide namen van het personage dat we identificeren als ALFRED ISSENDORF. En we vermelden bovendien dat deze namen plot intern zijn, terwijl namen als Roald + Amundsen de markering plot extern krijgen. Terwijl de eerste analyses al in volle gang waren, bleken er nog twee niveaus van aggregatie nodig te zijn om de resultaten goed vergelijkbaar te maken: die van de mentions en van de naamtokens. Onder mentions verstaan we voorkomens van een naam, onafhankelijk van het aantal tokens waaruit de naam bestaat. Dus als in een zin alleen de voornaam Alfred wordt gebruikt, dan is dat één mention. Als in een andere zin zowel de voornaam als de achternaam achter elkaar worden gebruikt, Alfred Issendorf, zien we hier twee tokens die een naam zijn achter elkaar, maar beschouwen we ze samen als één mention. Het aangeven van het aantal naamtokens is met name van belang als we ook werken in andere talen bij de analyse willen betrekken. De regels rondom het los of aanelkaar schrijven van naamonderdelen verschillen namelijk tussen talen. Dat blijkt het duidelijkst als we naar directe vertalingen kijken. De Nederlandse persoonsnaam Gerrit- Jan, bijvoorbeeld, met een verbindingstreepje en daardoor gerekend als één token, wordt in het Engels wel vertaald als Gerrit Jan, en dan hebben we twee tokens. Het is dus zinvol om voor sommige vergelijkingen te kunnen abstraheren van het aantal naamtokens, en bijvoorbeeld te focussen op een vergelijking van het aantal mentions. Maar een klein deel van al deze aspecten kan door software worden ondersteund. Uiteraard zouden we graag een groot corpus van moderne literaire teksten digitaal beschikbaar willen hebben, om vervolgens gebruik te maken van naamherkennings- en classificatie-software, named entity recognition and classification (NERC) tools. Er zijn 17 december

4 echter nauwelijks moderne romans digitaal beschikbaar. Bovendien zijn de NERCs nog lang niet goed genoeg voor de markeringen die we voor dit stilistische onderzoek nodig hebben. NERCs maken gewoonlijk onderscheid tussen persoonsnamen, namen van locaties en namen van organisaties. Soms is er een vierde categorie, 'overige' ('miscellaneous'). De mate van correctheid is gewoonlijk tussen de 70 en 80 procent (Sekine and Ranchod 2009). Voor toepassingen in de taalkunde of de taal- en spraaktechnologie voldoet dat vooralsnog. Voor het namenonderzoek, dat een gedegen pilot-onderzoek wil zijn dat als fundament voor verder onderzoek wil dienen, voldoet dit absoluut niet. Hiervoor willen we een zo hoog mogelijke correctheid hebben - en bovendien meer categorieën en meer lagen van markering. Voor het namenonderzoek betekent dit dus dat er nog heel veel handmatig correctiewerk en aanvullende markering moet paatsvinden - de mate van correctheid van handmatige naammarkering is wel ingeschat op 98 procent (Bogers 2004). Het is momenteel zelfs onduidelijk of de inzet van NERCs het analyseproces sowieso wel helpt versnellen of verbeteren. Alle tijd die de onderzoeker besteed aan het leren omgaan met de tools en het zigzag door de tekst heen verbeteren van de voorgestelde markeringen gaat af van de tijd die de onderzoeker zou kunnen besteden aan een lineaire lezing-met-markering van de teksten - een aanpak die als neveneffect heeft dat de onderzoeker de teksten nog weer beter leert kennen, iets wat essentieel is wanneer de analyses later geëvalueerd gaan worden. De computer speelt al wel een essentiële rol in het analyseren van de resultaten: eenmaal verzamelde data worden met behulp van scripts omgezet naar een dataformaat dat statistische verwerking en visualisering van de resultaten mogelijk maakt, bijvoorbeeld in Microsoft Excel. Enkele eerste resultaten, die een indruk kunnen geven van wat er van dit soort comparatief stilistisch onderzoek in de toekomst verwacht kan worden, zullen nu worden besproken aan de hand van Gerbrand Bakkers roman Boven is het stil. 4. Case study: Gerbrand Bakker, Boven is het stil (2006) In Boven is het stil lezen we hoe Helmer van Wonderen, een kleine boer in Waterland, zich op zijn vijfenvijftigste stap voor stap ontworstelt aan het leven zoals hem dat door de omstandigheden is opgelegd en waar hij zich niet eerder tegen heeft verzet. Toen hij net zeven maanden Nederlandse taal- en letterkunde studeerde aan de Universiteit van Amsterdam, kwam zijn tweelingbroer Henk om bij een auto-ongeluk. Henk was de boer van de twee en degene die de boerderij zou overnemen. Na de dood van Henk werd Helmer door hun vader in die rol geplaatst. Dertig jaar later, nu hun vader op sterven ligt, begint Helmer aan de verwerking van Henks dood en aan het vormgeven van zijn eigen leven. Het is een kleine wereld die we in deze roman leren kennen. Althans, dat is het gevoel van enkele Nederlandse lezers. Op mijn vraag of de roman naar hun idee veel namen bevat, antwoordden zij negatief. Diezelfde vraag gesteld aan een Amerikaanse lezer van de Engelse vertaling uit 2009, The Twin, leverde echter een andere reactie op. Zijn antwoord was dat er opvallend veel namen, en dan met name geografische namen in de roman voorkomen. Dit zijn twee tegengestelde intuïties. In het nu volgende zal ik nagaan wat de feitelijke situatie is en reflecteren op de redenen voor de zo verschillende 17 december

5 reacties van deze lezers. Eerst presenteer ik een getalsmatig overzicht van de namen in deze ene Nederlandse roman (vet) met direct daarachter (cursief) de aantallen zoals die in de Engelse vertaling van de hand van David Colmer zijn geconstateerd. Als we alle namen in de Nederlandse roman en de Engelse vertaling bekijken (Tabel 1), zien we dat er in de Nederlandse tekst totaal 179 realiteiten een naam hebben gekregen, dus 179 verschillende personen, plaatsen, of zaken. In de Engelse vertaling zijn dat er iets minder: 168. Het aantal verschillende lemma's dat voor deze realiteiten is gebruikt, is 187 in het Nederlands, tegenover 176 in het Engels. Deze lemma's komen voor in 1388 naamsvermeldingen (mentions) in de Nederlandse roman, terwijl de Engelse vertaling er iets minder heeft, Het aantal tokens dat in het Nederlands en het Engels is gebruikt in al deze mentions verschilt echter omgekeerd. Hier wordt het aantal Nederlandse tokens, 1476, namelijk ruimschoots overtroffen door het aantal Engelse, Dit laatste verschil komt, zoals hierboven al is aangeduid, vrijwel zeker voort uit tokenization-verschillen in de twee talen. Type category Ids (named entities) lemmas mentions Tokens Alle namen All EXT INT Tabel 1. Alle namen in Boven is het stil (vet) en The Twin (cursief) Uit Tabel 1 wordt vervolgens duidelijk dat de roman meer verschillende plot externe namen bevat (154 en 144 IDs) dan plot interne, maar dat de kleine groep plot interne namen verreweg de meeste vermeldingen (1038 en 1038 mentions, 1063 en 1076 tokens) kent. Het lijkt op basis van deze getallen dat de verschillen tussen de Nederlandse tekst en de Engelse vertaling niet voldoende kunnen verklaren waarom een Amerikaanse lezer het gevoel heeft dat er veel namen in voorkomen en een Nederlandse lezer weinig. Het zit hem dus niet in de vertaling zelf. De Amerikaanse lezer maakte melding van een hoog aandeel van geografische namen. Daarom kijken we nu eerst naar de getallen voor de drie hoofdcategorieën die we in de metingen hebben onderscheiden (Tabel 2). De categorie met de minste namen is die van de Overige namen, in alle kolommen. Het aantal verschillende persoonsnamen is veel kleiner dan het aantal verschillende geografische namen, maar het aantal mentions en tokens in persoonsnamen ligt veel en veel hoger dan voor de geografische namen. Een ander belangrijk verschil dat we zien is het ontbreken of zeer geringe aandeel van plot interne geografische en overige namen, terwijl bij de persoonsnamen bij de mentions en tokens de plot interne namen overheersen. 17 december

6 Type category Ids (named entities) lemmas mentions tokens Persoonsnamen All EXT INT Geogr. namen All EXT INT Overige namen All EXT INT Tabel 2. De drie hoofdcategorieën persoonsnamen, geografische namen en overige namen in Boven is het stil (vet) en The Twin (cursief) Om het beeld nu compleet te maken, kijken we ook nog naar de volgende onderverdeling die in de metingen is gemaakt, die in de persoonsnamen een onderscheid maakt tussen bijnamen, familienamen en voornamen (die laatste zijn ook nog onderverdeeld naar geslacht, maar dat blijft nu verder buiten beschouwing). Tabel 3 levert als nieuwe informatie op dat het de voornamen zijn, en dan met name de plot interne, die met de meeste mentions en tokens vertegenwoordigd zijn. Het aantal verschillende familienamen is wel iets groter dan het aantal verschillende voornamen, maar het aantal mentions en tokens valt in het niet bij die van de voornamen. Bijnamen spelen nauwelijks een rol. Type category Ids (named entities) lemmas mentions tokens Bijnamen All EXT INT Familienamen All EXT INT Voornamen All EXT INT Tabel 3. De drie subcategorieën van de persoonsnamen: bijnamen, familienamen en voornamen in Boven is het stil (vet) en The Twin (cursief) 17 december

7 Nu we de belangrijkste getallen voor de namen in zowel de Nederlandse brontekst als de Engelse vertaling hebben bekeken, kunnen we al wel opmerken dat de lezersreacties niet verklaard kunnen worden door een significant verschil tussen het namengebruik in het origineel en de vertaling. Er moet dus iets anders aan de hand zijn. Wat we nu moeten nagaan is hoe gewoon het namenlandschap zoals we dat voor deze roman hebben leren kennen is in vergelijking met andere romans. Wellicht geeft dat inzicht in de verschillende reacties. Voor nu concentreer ik mij op alleen Nederlandse romans. Een uitvoeriger vergelijking met vertalingen in het Engels en Engelstalige romans en hun Nederlandse vertalingen staat gepland voor later dit jaar. 5. Het namenlandschap in twintig Nederlandse romans Om een eerste indruk te krijgen van de kwantitatieve distributie van namen in Nederlandse romans heb ik twintig romans in detail geanalyseerd. De selectie van de romans is bepaald door de volgende criteria: Gepubliceerd na 1945 Uit elk decennium een of enkele romans Meeste uit het laatste decennium dus focus op contemporaine romans Inclusief een beperkt aantal jeugdboeken Een aantal is gekozen op basis van mijn eigen voorkeuren Dat laatsre criterium komt wellicht wat vreemd over. De reden is dat de analyses, zoals eerder geschetst, momenteel nog een grote hoeveelheid handmatig werk vergen. De analyse van een roman die door de onderzoeker niet of nauwelijks wordt gewaardeerd gaat een stuk trager en moeizamer dan die van een wel gewaardeerde roman. Dit criterium speelt een praktische rol zolang we nog geen groot digitaal corpus van literaire teksten tot onze beschikking hebben, met de juiste tools om het verzamelen van de data aanzienlijk gemakkelijker te maken. Ongeveer de helft van de twintig gekozen romans representeert mijn eigen voorkeur. In Tabel 4 staan ze alle twintig vermeld, met in de laatste kolom het totaal aantal tokens dat de romans bevatten. Het geanalyseerde corpus van twintig romans bevat samen tokens, meer dan een miljoen woordvormen dus. De kinder- en jeugdboeken zijn gemarkeerd met een asterisk. Auteur Titel Jaar Totaal aantal tokens Abdolah, Kader Spijkerschrift Bakker, Gerbrand Boven is het stil Bernlef, J. Hersenschimmen Boon, Louis Paul Menuet Daems, Geertrui Koud Dorrestein, Renate Verborgen gebreken Dragt, Tonke *De brief voor de koning Ferron, Louis Het stierenoffer Glastra van Loon, Karel Lisa's adem Haasse, Hella S. Fenrir Hermans, Willem Frederik Nooit meer slapen december

8 Aantal naamtokens Loon, Paul van *Dolfje weerwolfje Mulisch, Harry De aanslag Nooteboom, Cees Het volgende verhaal Peper, Rascha Vingers van marsepein Terlouw, Jan *Oorlogswinter Thomése, P.F. Schaduwkind Vlugt, Simone van der *Schuld Wieringa, Tommy Alles over Tristan Wolkers, Jan Een roos van vlees TOTAAL Tabel 4. De twintig geanalyseerde Nederlandse romans In het vervolg van deze bijdrage zal ik een aantal aspecten van het naamgebruik in grafieken visualiseren, steeds aangevend waar Boven is het stil zich in het plaatje bevindt. We starten met een helicopterview: we bekijken het totaal aantal naamtokens en zetten dat uit tegen het totaal aantal tokens van de twintig romans. Dat levert het beeld op in Grafiek 1. Boven is het stil bevindt zich op het snijpunt van tokens totaal tegen 1476 naamtokens. Aan de grafiek is een lineaire trendlijn toegevoegd, zodat we kunnen zien dat een langere tekst globaal genomen ook meer naamtokens bevat dan een kortere tekst. Grafiek Totaal aantal tokens in de tekst Grafiek 1. Het aantal naamtokens afgezet tegen het totaal aantal tokens in de twintig geanalyseerde Nederlandse romans Om een indruk te krijgen van het aandeel dat naamtokens uitmaken van het totaal aantal tokens, presenteren we voor alle twintig romans het percentage van de tokens dat een naam is (Grafiek 2). 17 december

9 Grafiek 2 Loon Vlugt Dragt Terlouw Dorrestein Haasse Wieringa Peper Mulisch Ferron Abdolah Glastra Daems Nooteboom Bernlef Hermans Bakker Wolkers Thomese Boon 0.00% 1.00% 2.00% 3.00% 4.00% 5.00% 6.00% Percentage naamtokens van totaal aantal tokens in de tekst Grafiek 2. Het percentage naamtokens van hoogst naar laagst Het aardige van deze grafiek is dat de vier jeugdboeken uit het corpus de hoogste percentages naamtokens bevatten. Boven is het stil bevindt zich aan de andere kant van het spectrum, met een percentage net onder de 2 procent. Dat lijkt aan de onderste rand te zitten van wat in dit corpus als normaal beschouwd kan worden: een percentage van iets minder dan 2 tot iets meer dan 3 procent. In de getalsmatige overzichten over Boven is het stil en The Twin is al duidelijk geworden dat de twee kwantitatief belangrijkste categorieën de persoonsnamen en de geografische namen zijn. Op die twee categorieën zoomen we nu in. Ook in de negentien andere romans is het aandeel persoonsnamen op token- en mentionniveau meestal aanzienlijk hoger dan het aandeel geografische namen. Maar als we naar het aantal 17 december

10 Abdolah Bakker Bernlef Boon Daems Dorrestein Dragt Ferron Glastra Haasse Hermans Loon Mulisch Nooteboom Peper Terlouw Thomese Vlugt Wieringa Wolkers verschillende IDs en lemma's kijken, is het beeld anders. In Grafiek 3 vergelijken we het aandeel persoonsnamen en geografische namen met elkaar op lemmaniveau. We zien hierin het aantal verschillende geografische namenlemma's (blauw) en het aantal verschillende lemma's van persoonsnamen (rood). Wat nu opvalt, is dat Boven is het stil een van de weinige romans is waarin het aantal verschillende namenlemma's (en ook het aantal IDs) hoger is voor geografische namen dan voor persoonsnamen. De twee andere romans waarvoor dit geldt zijn Fenrir van Hella S. Haasse en Het volgende verhaal van Cees Nooteboom. Dit zou er op kunnen wijzen dat geografische namen in deze romans een extra dan wel een wat andere functie hebben dan in de romans waarin de balans omgekeerd is. Om na te gaan of dat voor Boven is het stil het geval is gaan we nu terug naar de roman zelf. Grafiek Grafiek 3. Het aantal verschillende lemma's van geografische namen (blauw) en persoonsnamen (rood) 6. Geografische namen in Boven is het stil Helmer van Wonderen woont op een boerderij enkele kilometers ten zuiden van Monnickendam. Ooit studeerde hij Nederlands in Amsterdam, maar na de dood van zijn tweelingbroer moest hij zijn studie opgeven en diens werk op de boerderij overnemen. Die gebeurtenis heeft zijn invloed gehad op Helmers 'territorium', het gebied dat hij sindsdien regelmatig doorkruist: Ik weet nog heel precies dat ik op de 19de een college historische taalkunde had omdat moeder toen ik thuiskwam zei dat Henk dood was. Wat voor colleges ik vóór of na die datum had, ben ik straal vergeten. Op de terugweg heb ik weer heel 17 december

11 lang op het hoogste punt van de Schellingwouderbrug gestaan, nu starend over het Buiten-IJ, het moment van weer de trappers rondkrijgen uitstellend. De brug vierde in dat jaar zijn tweede lustrum. Ik voelde dat ik vergeten zou worden, vader en moeder waren de ouders, Riet de bijnavrouw, en ik was slechts de broer. Sinds die dag gaan vrijwel al mijn tochten naar het noorden, zuidelijker dan het dorp kom ik niet langer. (58-59) Alleen als Henks 'bijnavrouw' Riet na dertig jaar op bezoek komt, en later ook haar zoon, maakt Helmer een uitzondering op zijn regel om altijd naar het noorden te gaan (p. 81). Helmer gaat niet heel vaak op pad, maar als hij dat doet, lezen we ook heel precies waar hij heen gaat en welke route hij rijdt: In Monnickendam neem ik de N247 en blijf die volgen tot Edam. Daar rijd ik door het dorp naar de dijk, want als ik dat hier niet doe, kan ik pas bij Oosthuizen van de grote weg af. In de buurt van Warder zet ik de auto even stil om een zwerm vogels die daar vliegt goed te bekijken. (43) Ada wil via een andere weg terugrijden. We rijden door Hem en Blokdijk naar Hoorn. "Laten we door de Beemster gaan," zegt ze. "De Beemster is mooi." Ik steek via Berkhout door naar Avenhorn en Schermerhorn. Ik volg de borden richting Noordbeemster. "De dorpen?"vraag ik. "De dorpen," zegt Ada. (44) Die precieze routebeschrijvingen maken het geografische 'taboe' opvallender, pregnanter. Van zijn buurvrouw Ada hoort Helmer dat een jonge boer uit de omgeving, Jarno Koper, naar Denemarken vertrekt om daar te gaan boeren. Daar heeft hij nog de ruimte (33). Denemarken. Jutland, Sjaelland, Funen, Bornholm, Grote Belt, Kleine Belt, Odense. Ada heeft iets bij me losgemaakt. Glooiend land, ruim land, heidevelden. Jarno Koper is een boerenzoon die het hier wel heeft gezien. Een donkere jongen, hij zal een jaar of vijfentwintig zijn. Als ik hem spreek - wat heel zelden gebeurt - zegt hij altijd dingen als "natte troep hier ". Hij gaat weg, hij durft naar Denemarken te gaan. (34) Het is die durf die Helmer aanspreekt. Denemarken wordt voor hem dan ook het symbool van durf en bevrijding. De eerste stap die Helmer in zijn eigen 'bevrijding' zet is het 'naar boven doen' van zijn zieke vader. Uit de grote slaapkamer op de begane grond verhuist Helmer zijn vader naar zijn eigen slaapkamer op de verdieping. En beneden knapt hij het helemaal op. Hij koopt een nieuw bed, tweepersoons ook al is hij alleen, een dekbed, twee kussens en fris blauw beddengoed. En dan moet er, volgens zijn buurvrouw Ada, 'iets van kunst' komen. Helmer vindt niets in de galeries in Monnickendam, maar bij een antiquair loopt hij tegen een verzameling kaarten aan. Wat ik met een oude kaart moet, weet ik niet, toch neem ik de stapel door. Noord- Holland, de droogmakerijen, iets wat ik niet direct herken, Marken, de Beemster. 17 december

12 Ik laat de kaarten één voor één vallen tot ik weer terug ben bij wat ik niet herkende. Ik trek de kaart uit de stapel. Het is Denemarken, een oud Denemarken in overwegend groen, met drie bijkaarten, IJsland, Bornholm en de Faeröer. IJsland en de Faeröer zijn in bruine tinten. De kaart is gaaf, alleen de rand is wat vergeeld. (64) De kaart komt aan de muur te hangen in zijn slaapkamer. Ik heb gemerkt dat mijn bed steeds meer een plek is geworden waar ik rust vind. Geen slaap, maar rust. Soms doe ik mijn best om niet in slaap te vallen. Omdat er te veel gebeurt overdag. Het bed is een veilige plaats geworden, zoals vaders slaapkamer tot voor kort een veilige plaats was, of een stal vol koeien in de winter. Voor ik in bed stap, kijk ik naar de kaart van Denemarken en noem de namen van een aantal steden of dorpen. Ik heb niet langer de meeste belangstelling voor Jutland, ik vraag me niet meer af waar Jarno Koper neergestreken is. Steeds vaker doe ik 's middags een tukje. (166) Het opnoemen van plaatsnamen op de kaart van Denemarken (o.a. op p. 175, 188, 208) wordt een soort mantra. Helmer doet dat met name wanneer de sociale complicaties op de boerderij, waar de zoon van Riet als knecht is komen werken, hem te machtig worden. Ik doe de deur van mijn slaapkamer dicht en ga voor de kaart van Denemarken staan. "Helsingør," zeg ik. "Stenstrup, Esrum, Blistrup, Tisvildeleje." Vijf langzaam uitgesproken namen zijn niet genoeg vanavond. Ik doe er nog een paar eilanden bij. "Samsø, Aerø, Anholt, Møn." Het grote bed staat voor me klaar. (224) Hier wordt het duidelijkst zichtbaar welke rol de Deense geografische namen voor Helmer spelen, hoe hij ze gebruikt - en dus ook welke stilistische effecten er in een tekst met namen bereikt kunnen worden. Als Helmers vader is overleden, komt de vroegere knecht Jaap bij toeval langs de boerderij. Helmer had een speciale band met hem; Jaap was de enige die behalve hun moeder de tweelingbroers altijd uit elkaar kon houden. Samen gaan Helmer en Jaap op reis. Naar Denemarken. 7. Evaluatie Wat kunnen we nu concluderen over de tegenstrijdige lezersintuïties over het voorkomen van namen in Boven is het stil? Het verrassende is dat ze allemaal in zekere zin kloppen én niet kloppen. In Grafiek 2 in paragraaf 5 bleek dat het percentage tokens in Boven is het stil dat een naam is of deel uitmaakt van een naam iets onder de 2 procent ligt, en dat dat aan de lage kant is vergeleken met de andere 19 geanalyseerde romans. Toen we naar de verhouding tussen persoonsnamen en geografische namen keken, zagen we dat er op het lemmaniveau meer geografische namen dan persoonsnamen voorkwamen en dat dat opvallend is in verglijking met de andere romans uit het corpus. 17 december

13 Grafiek 4 Nooteboom Terlouw Haasse Hermans Abdolah Dragt Mulisch Bakker Wieringa Daems Peper Bernlef Dorrestein Thomese Glastra Ferron Wolkers Vlugt Boon Loon 0.00% 0.10% 0.20% 0.30% 0.40% 0.50% 0.60% 0.70% 0.80% Percentage geografische naamtokens van totaal aantal tokens in de tekst Grafiek 4. Het percentage geografische naamtokens van hoogst naar laagst Als we alleen de Deense plaatsnamen op de kaart aan Helmers slaapkamermuur weglaten uit de berekeningen, wordt het aantal verschillende lemma's voor geografische namen van 115 gereduceerd tot 86, nog steeds aanzienlijk meer dan de 49 lemma's van persoonsnamen. Het zal dus de combinatie van de expliciete rijroutes van Helmer in Noord-Holland en zijn oplezen van Deense plaatsnamen van de kaart aan de muur van zijn slaapkamer die geografische namen in Boven is het stil in vergelijking met de persoonsnamen een zwaarder gewicht geven. Maar als we kijken naar het aandeel tokens in de geografische namen in vergelijking met de andere romans (dus onafhankelijk van de verscheidenheid aan lemma's), dan zien we dat Boven is het stil niet uitzonderlijk scoort, maar ergens in de middenmoot zit (Grafiek 4). De persoonsnamen blijven echter in vergelijking met de andere romans percentueel in de lagere regionen scoren (Grafiek 17 december

14 5). Uit het feit dat Grafiek 5 enkel op details afwijkt van Grafiek 2, met het totale naamtoken percentage, blijkt trouwens hoe belangrijk het aandeel van de persoonsnamen is. Het is daarom ook nog zoeken naar een inzichtelijke manier om het namengebruik op de verschillende niveaus van IDs, lemma's, mentions en tokens goed met elkaar vergelijkbaar te maken. De geschetste verhouding tussen lemma's van geografische namen en persoonsnamen kan een stap in de goede richting zijn. Grafiek 5 Loon Vlugt Dragt Terlouw Dorrestein Wieringa Peper Mulisch Haasse Ferron Glastra Abdolah Daems Hermans Bakker Bernlef Nooteboom Wolkers Thomese Boon 0.00% 1.00% 2.00% 3.00% 4.00% 5.00% 6.00% Percentage tokens persoonsnamen van totaal aantal tokens in de tekst Grafiek 5. Het percentage naamtokens van persoonsnamen van hoogst naar laagst De verschillende intuïties van de Nederlandse lezers tegenover de Amerikaanse lezer kunnen wel degelijk daarnaast ook met twee andere zaken te maken hebben, gerelateerd aan de functie van namen en naamtypen. Ten eerste: zoals ik in paragraaf 2 heb betoogd en ik in het kwantitatieve onderzoek van twintig romans ook kon bevestigen (maar 17 december

15 hierboven niet aan de orde heb kunnen stellen), is het overgrote deel van de geografische namen plot extern. Het zijn namen die verwijzen naar 'echte' landen, steden, straten, etc. Hun basisfunctie kan worden omschreven als werkelijkheidsverhogend. De analyse van Boven is het stil heeft laten zien dat zij soms ook nog andere functies kunnen hebben, zoals het zichtbaarder maken van een 'geografisch taboe' (de Noord-Hollandse plaatsnamen). Ook kunnen namenlijstjes of het opsommen van namen voor personages een kalmerende functie hebben (de Deense plaatsnamen). Het is hier vermoedelijk juist het plot externe van de namen dat geruststelt: zakelijke feiten, in hun opsomming ontbloot van lastige en verwarrende emoties. Ten tweede: de impliciete kennis van (de gemiddelde) Nederlandse en (in dit geval) Amerikaanse lezers. Alhoewel de geografische naamsverscheidenheid groter is dan de verscheidenheid aan persoonsnamen, is het tokenaandeel van geografische namen niet opvallend hoog in de roman. Voor Nederlandse lezers, die gewoonlijk de meeste van de gebruikte namen in in ieder geval Noord-Holland kennen, functioneren de namen concreet ook als werkelijkheidsverhogend. Voor lezers uit andere culturen, die misschien alleen Amsterdam (met enig geluk) zouden weten te lokaliseren, zeggen al die Noordhollandse namen niets. Die namen zullen de lezers meestal onbekend zijn, en daardoor helemaal niet werkelijkheidsverhogend functioneren. Integendeel, ze roepen bij de lezer in feite zijn of haar gebrek aan kennis op en de wens tot een toelichting. Misschien kunnen we wel stellen dat voor dergelijke lezers deze geografische namen dezelfde functie hebben als de plot interne geografische namen in bijvoorbeeld fantasy romans. Het is dan ineens ook begrijpelijk waarom sommige jeugdboeken erg weinig geografische namen bevatten (Grafiek 4), en ook waarom sommige vertalers zo nu en dan geografische namen weglaten. Dat roept sowieso vragen op rond de vertaalproblematiek van namen - vertalers zullen soms danig met de namen in hun brontekst in hun maag zitten. En hiermee zijn verschillende mogelijke vervolgonderzoeken in de kern geschetst. 8. Stellingen Ik sluit af met een aantal stellingen. 1. Er zijn nog lang niet genoeg literaire teksten digitaal beschikbaar. 2. De linguïstische tools voor naamherkenning en classificatie voldoen nog niet voor dit type stilistisch onderzoek. 3. Het is niet gemakkelijk om een goede methode te ontwikkelen voor comparatief stilistisch onderzoek. 4. Namen zijn een geschikt stilistisch element voor een comparatieve benadering. 5. Kwantitatieve data zijn noodzakelijk om intuïties te bevstigen dan wel te nuanceren. 6. Comparatieve stilistiek helpt het inzicht in de werking van literaire teksten vergroten. 7. Stilistiek in deze vorm is letterkunde. 17 december

16 Geanalyseerde romans Kader Abdolah, Spijkerschrift. Notities van Aga Akbar. De Geus, 2000 (16e dr., 1009) Gerbrand Bakker, Boven is het stil. Amsterdam: Cossee, Gerbrand Bakker, The Twin. Translated from the Dutch by David Colmer.London: Vintage Books, J. Bernlef, Hersenschimmen. Amsterdam: Em. Querido's Uitgeverij B.V., 1984 Louis Paul Boon, Menuet. Amsterdam / Antwerpen: De Arbeiderspers, 17r dr., 2004 (1e dr. 1948) Geertrui Daem, Koud. The House of Books, 2001 Renate Dorrestein, Verborgen gebreken. Amsterdam/Antwerpen: Uitgeverij Contact, 2004 Tonke Dragt, De brief voor de koning. Amsterdam: Leopold, c. 1962, Elfde druk, Louis Ferron, Het stierenoffer. Amsterdam: De Bezige Bij, 1975 Karel Glastra van Loon, Lisa's adem. Amsterdam / Antwerpen: L.J. Veen, 2001 (5e dr., 2002) Hella S. Haasse, Fenrir/ Een lang weekend in de Ardennen. Amsterdam: E. Querido's Uitgeverij, 2000 Willem Frederik Hermans, Nooit meer slapen. Amsterdam, Drieëntwintigste, opnieuw gezette druk februari 1993 (1e dr. 1966) Paul van Loon, Dolfje Weerwolfje. Amsterdam: Leopold, c. 1996, 23rd ed., 2006 Harry Mulisch, De aanslag. Amsterdam: Uitgeverij de Bezige Bij, 1982, 6e dr. Cees Nooteboom, Het volgende verhaal. (Boekenweekgeschenk). De Arbeiderspers, 1991 Rascha Peper, Vingers van marsepein. Z.pl.: Nieuw Amsterdam, Jan Terlouw, Oorlogswinter. 57e dr. Rotterdam, Lemniscaat e dr (Van de DBNL geplukt en formaat aangepast; verdwenen regel toegevoegd) P.F. Thomése, Schaduwkind. Amsterdam / Antwerpen: Uitgeverij Contact, 1e dr. 2003, 11e dr Simone van der Vlugt, Schuld. Rotterdam: Lemniscaat, c. 2007, 2e imprint, 2008 Tommy Wieringa, Alles over Tristan. Amsterdam: de Bezige Bij, 2002 Jan Wolkers, Een roos van vlees. Amsterdam: Meulenhoff, Eerste druk 1963, zesendertigste druk 2005 Bibliografie Bogers, T. (2004). Dutch Named entity Recognition: Optimizing Features, Algorithms, and Output. Brendler, A. & Iodice, F. (2004). 'Interview mit Maurizio Maggiani über Namen' In: Namenkundliche Informationen 85/86, p Van Dalen-Oskam, K. & van Zundert, J. (2004). Modeling Features of Characters. Some Digital Ways to Look at Names in Literary Texts. In: Literary and Linguistic Computing 19-3 (2004), p december

17 Van Dalen-Oskam, K. (2002). Lolita s les. Persoonsnamen in Lisa s adem van Karel Glastra van Loon. In: Naamkunde 34 (2002), p Van Dalen-Oskam, K. (2005a). Dutch literary onomastics. Past, present and future. In: Eva Brylla, Mats Wahlberg, in collaboration with Vibeke Dahlberg, W.F.H. Nicolaisen (Eds.). Proceedings of the 21st International Congress of Onomastic Sciences, Uppsala, August Vol. 1, Uppsala, 2005, p Van Dalen-Oskam, K. (2005b). The study of names in Dutch literary works: a bibliographical introduction. In: ONOMA 40 (2005), p Van Dalen-Oskam, K. (2005c). Vergleichende literarische Onomastik. In: Brendler, A. und S. Brendler (Hrsg.). Namenforschung morgen: Ideen, Perspektiven, Visionen. Hamburg: Baar, 2005, p English translation, 'Comparative Literary Onomastics', at pdf Van Dalen-Oskam, K. (2006). Mapping the Onymic Landscape. In: Maria Giovanna Arcamone, Donatella Bremer, Davide de Camilli e Bruno Porcelli (eds.): Il nome nel testo. Rivista internazionale di onomastica letteraria VIII (2006), p Atti del XXII Congresso Internatzionale di Scienze Onomastiche, Pisa, 28 agosto 4 settembre 2005 (Proceedings of the 22nd International Congress of Onomastic Sciences, Pisa 28. Aug. 3. Sept. 2005), vol. III Van Dalen-Oskam, K. (2009). Professor Nummedal is niet alleen. Een analyse van de namen in Willem Frederik Hermans Nooit meer slapen. In: Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde 125 (2009), p (Pdf van 39 pagina's met ' Brongegevens bij Professor Nummedal is niet alleen' op Van Dalen-Oskam, K. (2010). 'Mercedal, Lago, Tomés.Namen en geografische ruimte in Alles over Tristan van Tommy Wieringa.' In: Naamkunde 37 ( ), p. XXX-XXX Van Dalen-Oskam, K. (2012). Who is Hvalbiff? Name and identity in W. F. Hermans Beyond sleep. To be published in: Oslo Studies in Language Debus, F. (2002). Namen in literarischen Werken: (Er-)Findung - Form - Funktion. Mainz: Akademie der Wissenschaften und der Literatur; Stuttgart: Franz Steiner Verlag Kohlheim, R. & Kohlheim, V. (te versch.). 'Publicato nel anno 2000: I nomi nel romanzo Waeldchestag di Andreas Maier' Van Langendonck, W. (2007). Theory and typology of proper names. Berlin / New York: Mouton de Gruyter Palacas, M. (2005). The Importance of Being Ernest in Mary Shelley s Frankenstein: A Study in Literary Onomastics. In: Names 53-3 (September), p Sekine, S. & Ranchod, E. (2009). Named Entities. Recognition, classification and use. Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins Sobanski, I. (1998). The Onymic Landscape of G.K. Chesterton s Detective Stories. In: Proceedings of the XIXth International Congress of Onomastic Sciences, Aberdeen Vols. Aberdeen. Vol. 3, p december