This pdf is a digital offprint of your contribution in

Transcriptie

1 1939 NINO 2014 This pdf is a digital offprint of your contribution in Waar de geschiedenis begon. Nederlandse onderzoekers in de ban van spijkerschrift, hiërogliefen en aardewerk. Uitgave naar aanleiding van het 75-jarig bestaan van het Nederlands Instituut voor het Nabije Oosten, Onder redactie van O.E. Kaper en J.G. Dercksen. ISBN: The copyright on this publication belongs to the publisher, the Netherlands Institute for the Near East (Leiden). As author you are licensed to make up to 50 paper prints from it, or to send the unaltered pdf file to up to 50 relations. Due to the special nature of this publication (Dutch-language jubilee volume), we exceptionally allow posting of this pdf on the World Wide Web including websites such as Academia.edu and openaccess repositories. 1 For any queries about offprints and copyright, please contact the editorial department at the Netherlands Institute for the Near East: NINOpublications@hum.leidenuniv.nl 1 Usual policy: no online publication until three years from appearance.

2 Waar de geschiedenis begon Nederlandse onderzoekers in de ban van spijkerschrift, hiërogliefen en aardewerk Uitgave naar aanleiding van het 75-jarig bestaan van het Nederlands Instituut voor het Nabije Oosten, O.E. Kaper en J.G. Dercksen (red.) 1939 NINO

3 Alle rechten voorbehouden / 2014 Nederlands Instituut voor het Nabije Oosten Witte Singel 25 Postbus RA Leiden NinoPublications@hum.leidenuniv.nl Deze uitgave kwam tot stand mede dankzij financiële steun van Shell Nederland B.V. en Vooraziatisch-Egyptisch Genootschap Ex Oriente Lux. EX ORIENTE LUX Omslag: kalkstenen beeld van een Sumerische priester uit Chafadje, in 1939 gekocht door F.M.Th. Böhl in Irak ( RMO, Inv. Nr. B 1940/5.1). Böhl maakte in de jaren ook de zwartwit-opnames, die hij gebruikte bij lezingen. Op de voorkant de piramide van Cheops in Giza, Egypte; op de achterkant v.l.n.r. reliëf van Sjapur I in Naqsh-e Radjab, Iran, de brug te Pol-e Dokhtar in Luristan, Iran, en de Grote Sfinx in Giza (collectie NINO). Binnenzijde omslag: twee kaarten van het Nabije Oosten. In rood aangegeven zijn de vindplaatsen waar Nederlandse onderzoekers actief zijn of waren, zoals beschreven in dit boek. Voorin: Turkije, Syrië, Egypte, achterin: Syrië, Irak. Ontwerp en opmaak door Martin Hense. Waar de geschiedenis begon: Nederlandse onderzoekers in de ban van spijker schrift, hiërogliefen en aardewerk. Uitgave naar aanleiding van het 75-jarig bestaan van het Nederlands Instituut voor het Nabije Oosten, / onder redactie van O.E. Kaper en J.G. Dercksen. ISBN Opmaak en druk: Peeters Publishers, Leuven.

4 Inhoudsopgave Prof. dr. Jan Peters, Voorwoord... vii Prof. dr. Jesper Eidem, Voorwoord... ix Olaf E. Kaper en Jan Gerrit Dercksen, Inleiding... xi I. Nederlanders in het oude Nabije Oosten en Egypte: Mensen en objecten Carolien van Zoest en Sebastiaan Berntsen, 75 jaar NINO: Geschiedenis van het Instituut in hoofdlijnen... 3 Marten Stol, De assyriologie in Nederland Olaf E. Kaper, De geschiedenis van de egyptologie aan Nederlandse universiteiten Theo van den Hout, Jong, maar... belangrijk : Korte geschiedenis van de Nederlandse Hethitologie Lucas Petit, Oud en verzameld: Nederlandse collecties uit het Nabije Oosten Hans D. Schneider, Egyptische oudheden in Nederlandse musea II. Nederlanders in het oude Nabije Oosten en Egypte: Onderzoek Jan Gerrit Dercksen, Handelaars van vóór de Zijderoute: De Assyrische kooplieden in Anatolië en de studie van het Oudassyrisch in Nederland Diederik Meijer, Modern Nederlands onderzoek in het Nabije Oosten: Selenkahiye en Tell Hammam al-turkman Olivier Nieuwenhuyse, Graven voor het water komt Bleda S. Düring, Over de oorsprong van oorlog in het oude Nabije Oosten Wilfred H. van Soldt, Een nieuw hoofdstuk in de geschiedenis van Noord-Irak: Een dynastie van koningen in Tell Satu Qala Klaas R. Veenhof, Oudbabylonische brieven als bron van recht Gerrit van der Kooij, Palestijnse Oudheidkunde : Archeologisch onderzoek in Jordanië en Palestina-Westbank, Rob Demarée, Leiden Deir el-medina v.v Jacques van der Vliet, De bisschop en de dood: Een middeleeuwse grafkelder in Dongola (Soedan)

5 III. Lopende Nederlandse opgravingen in Egypte en het Nabije Oosten Jesper Eidem, De cirkel gesloten: Het koninkrijk van Sjamsji-Adad Fokke Gerritsen, Klei wordt aardewerk en melk wordt yoghurt: Neolithische innovaties te Barcın Höyük Jacob Roodenberg & Songül Alpaslan Roodenberg, Neolithische bewoning van het oostelijke Marmara-gebied in Noordwest-Anatolië Peter M.M.G. Akkermans en Harmen O. Huigens, De archeologie van de Zwarte Woestijn: Jebel Qurma in Noordoost-Jordanië René T.J. Cappers, Graanteelt in Romeins Egypte: Nieuwe inzichten op basis van onderzoek aan plantenresten uit Karanis (Fajoem; Egypte) Jacobus van Dijk, Het tempeldomein van de Egyptische godin Moet in Karnak Olaf E. Kaper, Tempels, papyri en lemen huizen: Nederlands onderzoek in de oase Dachla Maarten J. Raven, Eenheid in verscheidenheid: Veertig jaar opgraven in het Nieuwerijks grafveld van Sakkara Over de auteurs Nederlands Instituut voor het Nabije Oosten (NINO): Publicaties Index van persoonsnamen Index van plaatsnamen

6 waar de geschiedenis begon Eenheid in verscheidenheid Veertig jaar opgraven in het Nieuwerijks grafveld van Sakkara Maarten J. Raven Het Nieuwerijks grafveld van Sakkara werd aan het begin van de 19 de eeuw geplunderd. De opbrengst kwam in westerse musea terecht, maar zonder de archeologische context was dit materiaal nauwelijks te interpreteren. In 1975 startte het Rijksmuseum van Oudheden daarom opgravingen in dit terrein die tot op heden voortduren. Na veertig jaar graven herkennen we de geografische, sociale, religieuze en esthetische factoren die het uiterlijk van deze graven bepaalden. Een plattegrond met grote gevolgen In 2014 is het 40 jaar geleden dat het Rijksmuseum van Oudheden (RMO) besloot om een nieuw opgravingsproject in Egypte te starten. Eerder had het museum al gegraven in Aboe Roash en in Nubië, maar in 1972 was het neergestreken in Sakkara. Daar kon het RMO deelnemen aan een Engels project van de Egypt Exploration Society in de dierenbegraafplaats dat al enkele jaren liep. Na afsluiting van de werkzaamheden besloten de beide partners gezamenlijk door te gaan in een ander deel van het enorme grafveld van Sakkara. De keus viel op een nog onverkend terrein ten zuiden van de trappenpiramide van farao Djoser. Op 2 januari 1975 ging het eerste seizoen van start en binnen een week was het eerste grafmonument daar geïdentificeerd. Groot was de vreugde toen het bleek toe te behoren aan Horemheb, de aanvoerder van de Egyptische legers ten tijde van farao Toetanchamon ( v.chr.) en later diens tweede opvolger als farao. Voor het RMO, dat sinds 1830 delen van dit graf in de collectie heeft, was dit een buitengewone vondst. Deze vondst kwam niet helemaal onverwacht. De keuze van het nieuwe opgravingsterrein was uiteraard gebaseerd op vooronderzoek. Zo bleek uit de beschikbare literatuur dat vele musea en niet alleen het RMO in Leiden rond

7 326 waar de geschiedenis begon 1825 enorme collecties beeldhouwwerk, inscripties en grafgiften verwierven uit de omgeving van het boerendorp Sakkara, zo n 30 km ten zuiden van Caïro. Al deze vondsten dateren ruwweg uit de periode v.chr., wat in de Egyptische chronologie samenvalt met een belangrijk deel van het Nieuwe Rijk. Pas in 1843 maakte de Duitse geleerde Richard Lepsius een kaart van het woestijnplateau achter het dorp, dat op dat moment al ongeveer twintig jaar door de locale inwoners werd geplunderd. Op die kaart (Afb. 1) staat naast de belangrijkste piramiden ook een terrein met de graven van vijf belangrijke ambtenaren uit het Nieuwe Rijk aangegeven. Daarbij is het graf van Maya, Toetanchamons directeur van het schathuis, van wie het RMO sinds 1829 drie schitterende grafbeelden in 1. K.R. Lepsius, Denkmäler aus Ägypten und Äthiopien, I, pl. 33: kaart van het Nieuwerijks grafveld van Sakkara, met positie van het graf van Maya.

8 eenheid in verscheidenheid 327 de collectie heeft. De kaart van Lepsius maakte voor het eerst duidelijk waar al die museumschatten vandaan kwamen. Het was dan ook deze plattegrond die in 1975 gebruikt werd om het terrein van de opgraving te bepalen. Nu veertig jaar later is het bijna onvoorstelbaar hoe weinig er op dat moment bekend was over de graven in dit terrein. De enige beschikbare plattegrond van zo n graf staat ook in de publicatie van Lepsius (Afb. 2). Deze toont slechts een gedeelte van het graf van Maya, namelijk een rechthoekige binnenhof omzoomd met zuilengalerijen, met een toegangsdeur in het oosten en een doorgang naar achterliggende kapellen in het westen. Deze kapellen werden door Lepsius echter niet onderzocht, net zo min als de midden op de hof gelegen toegang tot de ondergrondse grafkamers. Wel liet hij zijn tekenaars enkele van de uit het zand stekende wandreliëfs tekenen die de binnenmuren bekleedden. Mede op basis van deze schetsen deed een Zwitserse archeoloog in 1965 een poging om ook het graf van Horemheb op papier te reconstrueren, waarvan op dat moment alleen maar wandreliëfs en beelden in de musea bekend waren. De vondst van 1975 maakte in één klap duidelijk hoe zinloos zo n exercitie was. Om informatie over de Nieuwerijks graven van Sakkara te verwerven moet je toch echt ter plekke gaan graven. 2. K.R. Lepsius, Denkmäler aus Ägypten und Äthiopien, I, pl. 42: graf van Maya, plattegrond en doorsnede van de binnenhof. Een verbijsterende verscheidenheid In veertig jaar tijd heeft het RMO aanvankelijk samen met de Egypt Exploration Society onder leiding van Geoffrey T. Martin, vanaf 1999 in partnerschap met de Universiteit Leiden in totaal zeventien grafmonumenten blootgelegd (Afb. 3). Deze bieden ieder een geheel eigen beeld qua plattegrond, bouwwijze, decoratie, en inscripties. Naast deze grotere monumenten waarvan de naam van de eigenaar meestal goed bekend is, zijn er ook de resten van kleinere kapelletjes zonder bewaard gebleven inscripties, eenvoudige schachtgraven, en voor de nog armeren ook oppervlaktegraven in ondiepe putten en greppels. Behalve deze graftypen uit het Nieuwe Rijk zijn er dan nog latere begravingen uit de periode tussen ca v.chr. en 800 n.chr., maar ook eerdere resten uit de Archaïsche Periode van de eerste farao s (ca v.chr.) en het daarop volgende Oude Rijk. En langs de randen van het plateau liggen dan nog rotsgraven, waarvan enkele eveneens uit het Nieuwe Rijk dateren. Het plateau van Sakkara was namelijk één van de belangrijkste begraafplaatsen van de Oudegyptische hoofdstad Memphis, die beneden in het Nijldal lag. Zolang die stad floreerde, bleef ook de westelijke woestijn in gebruik als dodenstad. Op het eerste gezicht vertoont de Nieuwerijks begraafplaats dus een verbijsterende verscheidenheid. Het is niet overdreven om te stellen dat ieder nieuw gevonden graf weer opnieuw een verrassing biedt. Een voorbeeld is het anonieme graf dat gedurende het laatste seizoen (2013) werd ontdekt (Afb. 4-5). Dit heeft

9 328 waar de geschiedenis begon een aantal unieke details, zoals de aanwezigheid van een muur die als een soort portiek de oostelijke ingang afschermt, de asymmetrische plattegrond van de binnenhof, de aanwezigheid van twee offerplatforms tegen de westmuur van de hof, het feit dat er maar een enkele grafkapel aan de westzijde uitsteekt, en de omstandigheid dat de daarover opgetrokken kleistenen piramide grotendeels is weggehakt. Op het eerste gezicht zijn deze details onbegrijpelijk en bizar. Gedurende de eerste jaren heeft de Nederlandse expeditie zijn best gedaan om alle vondsten maar geduldig en nauwgezet te beschrijven en op te meten. Gaandeweg is het zo mogelijk geworden om ook achterliggende patronen te herkennen. Daardoor herkennen we nu direct dat ook dit eigenzinnige nieuwe graf gewoon in een vaste traditie past. De afwijkingen van de regel laten zich verklaren door bijzondere omstandigheden waarmee iedere grafeigenaar weer werd geconfronteerd. Ieder van hen had ongetwijfeld een ideaal beeld voor ogen van een mooi vrijstaand grafmonument, prachtig afgewerkt met schilderingen en kleurige wandreliëfs, met veilig in de onderliggende rots uitgehouwen grafkamers voor de mummie en de grafgiften. In werkelijkheid hadden de meesten te maken met een reeds vol rakende begraafplaats vol lastige buren, met daarin een moeizaam verworven eigen perceeltje dat oudere resten vertoonde die eerst geruimd moesten worden, met een inkomen waarmee niet alle dromen gerealiseerd konden worden, en met een gezondheid die je ineens in de steek kon laten zodat het graf vaak onvoltooid bleef bij de dood van de eigenaar. 3. Plattegrond van het Nieuwerijks grafveld van Sakkara na afloop van de campagne 2013.

10 eenheid in verscheidenheid Anoniem graf gevonden in 2013, overzicht. 5. Anoniem graf gevonden in 2013, plattegrond.

11 330 waar de geschiedenis begon Het is ook een illusie dat een grafeigenaar geheel de vrije hand had bij de locatiekeuze en het ontwerp van het graf, de iconografie van de wandversiering en de tekstkeuze van de inscripties. Naast de bovengenoemde beperkingen waren er namelijk ook nog sociale en religieuze conventies die nageleefd moesten worden: wie werd naast wie begraven, hoe groot mocht je graf zijn om nog te passen bij je sociale status, enzovoort. Halverwege de gebruiksperiode van het grafveld in kwestie was er dan ook nog eens sprake van een godsdienstige revolutie, toen farao Achnaton ( v.chr.) de verering van de gangbare goden verving door de exclusieve cultus van de zonnegod Aton. Ambtenaren die hierin niet mee wilden, werden vervangen door nieuwe mensen die profiteerden van de gelegenheid om zich onder het nieuwe bewind te profileren. Het was dus zaak om de ontwikkelingen nauwlettend te volgen, ook toen na Achnatons dood alles weer bij het oude werd gebracht onder het bewind van Toetanchamon. Een afspiegeling van al deze ontwikkelingen vinden we terug in de grafdecoratie, waar immers de loyaliteit aan de heerser en de verering van de goden vaste thema s zijn. Geografische factoren Bij het zoeken naar de achterliggende patronen in de Nieuwerijks grafvelden van Sakkara helpt het om op een rijtje te zetten welke factoren bepalend waren voor het uiterlijk van de graven in kwestie. Het woestijnplateau van Sakkara ligt westelijk van de voormalige stad Memphis. Omdat de Oudegyptische opvattingen over het hiernamaals nauw verbonden waren met de plaats waar de zon onder gaat, lag het gebruik als grafveld zeer voor de hand. Maar dan moet je er eerst wel kunnen komen: het plateau ligt op geruime afstand van de stad, verheft zich dertig meter boven het Nijldal en heeft een steile rotsachtige oostrand. Het centrale deel is alleen toegankelijk via een wadi aan de zuidkant en een glooiende helling verder noordelijk. Niet toevallig zijn dat precies de plekken waar de farao s van het Oude Rijk hun piramiden construeerden. Voor de aanvoer van bouwmateriaal groeven zij vanaf de Nijl kanalen naar de voet van het woestijnplateau. Vanaf de havenbekkens aan het eind daarvan leidden bestrate hellende opgangen de woestijn in naar het bouwterrein. Farao Oenas ( v.chr.) gebruikte daarvoor het tracé van de bovengenoemde natuurlijke wadi. We weten dat deze opgang nog tijdens het Nieuwe Rijk in gebruik was als gemakkelijke toegang tot het plateau, en mogelijk functioneerden ook de oude kanalen nog. Deze geografische factoren bepaalden dus ongetwijfeld de concentratie Nieuwerijks graven ten zuiden van de opgang van Oenas (waar de Leidse expeditie graaft), en een andere rond de piramide van farao Teti bij de noordelijke toegang (het terrein van Egyptische en Australische opgravingen). In de steile kliffen elders langs de dalrand werden rotsgraven uitgehakt.

12 eenheid in verscheidenheid 331 De rest van het plateau is overwegend vlak (heel anders dan de begraafplaats van Thebe in Opper-Egypte) en leent zich dus beter voor het neerzetten van vrijstaande grafmonumenten (Afb. 6). Eerst werd het bouwterrein ontdaan van puin en stuifzand, tot op de onderliggende rots. Die was zacht en brokkelig, ideaal om snel een schacht en grafkamers uit te hollen maar te slecht van samenstelling om als bouwmateriaal te gebruiken. Meestal construeerde men de ruwbouw van het graf daarom van ongebakken kleisteen; daarvoor moest klei, water en stro vanuit het dal worden aangevoerd. Voor de afwerking van vloeren, daken, deurposten en zuilen gebruikte men mooie witte kalksteen uit de groeven van Tura, aan de overkant van het Nijldal. In dure graven werden hiermee ook de binnenwanden bekleed, en er werden beelden van gemaakt. Latere graven waren zelfs geheel van kalksteen gebouwd. De aanwezigheid van kanalen en sleephellingen was dus onontbeerlijk voor de aanvoer van bouwmateriaal, en later voor de grafstoet, de periodieke dodenoffers en de bezoekers aan het graf. Zulke bezoekers legden steeds een weg af van oost naar west, net zoals de zon zelf zijn baan aan de hemel beschrijft. De graven zelf zijn daarom ook gebouwd langs een hoofdas met de ingang in het oosten en de offerkapellen in het westen. Aldus richtte men zich bij het brengen van de dodenoffers op het dodenrijk achter de westelijke horizon. Vreemd genoeg is de oriëntatie van de Nieuwerijks graven nooit exact, en kan variëren van 67 o tot 98 o, terwijl de Egyptenaren toch goede landmeters waren. Ook al kunnen we speculeren dat men bij de fundering misschien lette op de stand van de zon of andere hemellichamen, het achterliggende systeem ontgaat ons tot op heden. 6. Een voorbeeld van een vrijstaand monument met kleistenen muren en een afwerking in kalksteen is het graf van Ptahemwia. Sociale factoren Voor een graf in engere zin zouden de uit de rots gehakte schacht en de onderaardse grafkamers natuurlijk al voldoende zijn. Maar dan miskennen we de functie van het graf als ontmoetingsplaats tussen de doden en de levenden. Deze algemeen menselijke behoefte is door de Egyptenaren gesacraliseerd als de voor hun cultuur kenmerkende dodencultus, waarbij de nabestaanden (of door hen ingehuurde priesters) op gezette tijden naar het graf trokken om daar eten en drinken voor de overledenen neer te zetten. Zo bleven de doden ook deel uitmaken van de samenleving. Wij komen in de volgende sectie terug op deze religieuze

13 332 waar de geschiedenis begon factoren, en concentreren ons hier liever op de andere sociale overwegingen waarmee een grafeigenaar te maken kreeg. Deze overwegingen draaien vooral om status en decorum. Voor wie erop let, vertoont een Egyptisch grafveld allerlei sociale structuren. Die kunnen zich uiten in het gekozen graftype: alleen de elite kon het zich veroorloven op het grafveld van Sakkara te worden begraven, de eenvoudigsten in een simpel kuilgraf met een onversierde grafsteen, de hoger geplaatste priesters en ambtenaren in diepe grafkamers met daarboven een kapel of graftempel als cultus- en ontmoetingsruimte. Alleen de machtigste mannen zoals Maya en Horemheb hadden tempels met meerdere binnenplaatsen achter elkaar en een lengte van 40 meter of meer (Afb. 7). Het standaardtype schijnt een graf te zijn geweest van ongeveer 10.5 bij 16 m, of in Egyptische maten 20 x 30 el. Dit omvatte dan een poortgebouw (vaak geflankeerd door twee torens als een echte pyloon), een binnenplaats met zuilen, en een drietal kapellen aan de westzijde. De middenkapel was de offerruimte, de zijvertrekken dienden vaak als opslagplaats en wellicht ook als ruimte waar de nabestaanden een dodenmaal hielden waarbij de ziel van de overledene geacht werd aanwezig te zijn. Hierop duidt onder meer de beschildering van deze 7. Graf van Maya zoals gevonden, gezien vanuit het oosten.

14 eenheid in verscheidenheid 333 zijkapellen in het graf van Meryneith, waar zo n maaltijd is voorgesteld (Afb. 8). Lager geplaatsten ontbeerden zulke faciliteiten. Zij hadden alleen een simpele kapel, voorafgegaan door een onversierde binnenplaats. Vermoedelijk speelden sociale conventies daarbij net zo n grote rol als de beschikbare financiën. Het werd vast niet gewaardeerd als je boven je stand leefde. Een andere factor waarin de sociale structuur zich openbaart, is de keuze van de locatie om te bouwen. We hebben geen idee of er een centrale autoriteit was die het bouwterrein toewees, of dat iedereen het maar met zijn buren op de begraafplaats op een akkoordje moest gooien. We kunnen alleen maar constateren dat er soms sprake is van concentraties van grafeigenaren van dezelfde beroepsgroep. Zo liggen er bij voorbeeld nogal wat schatbewaarders (zoals Maya en Tia) en koninklijke butlers op het terrein ten zuiden van Oenas opgang, terwijl het grafveld bij de piramide van Teti meer handwerkslieden (onder meer goudbewerkers) en militairen kent. Sommige ambtenaren liggen naast of dichtbij hun patroon of meerdere (bij voorbeeld Horemhebs secretaris Ramose direct noordelijk van de grote generaal, of de schrijver Iurudef zelfs in een schacht op de voorhof van zijn meester Tia). Zo heeft ook de opzichter van bouwprojecten van Zijne Majesteit Pay vermoedelijk gewerkt onder Maya, en wordt één van Pay s zonen, Nebra, zelfs in het graf van Maya afgebeeld. Een andere zoon, Raia, had carrière gemaakt in het leger, en zijn beslissing om het graf van zijn vader voor eigen gebruik uit te breiden was vast ingegeven door de overweging dat hij zo naast de graftempel voor legerleider Horemheb kwam te rusten. Misschien liggen er daarom ook wel zoveel arme graven in ondiepe greppels rondom Horemhebs buitenmuren: het graf van de generaal die farao werd, later gebruikt voor zijn koningin Moetnodjmet, werkte vast als een magneet. Een dergelijk monument trok natuurlijk veel bezoekers, zoals we ook aan de talrijke graffiti op de muren kunnen zien. Ook tijdens de dodenfeesten in de begraafplaats, wanneer nabestaanden daar offers en bloemen kwamen neerzetten en gebeden spraken voor de overledenen, was zo n monument ongetwijfeld een focus van activiteit. En wie weet stonden sommige bezoekers dan wel stil bij de omliggende graven van de minder bedeelden, om de teksten op de offersteen te lezen en zo de nagedachtenis van de eigenaar in leven te houden. We zien ook dat sommige grafeigenaars de zorg voor hun graf aan dezelfde ingehuurde priester hadden uitbesteed. Zo toont een kalkstenen stèle (die ooit vermoedelijk in een 8. Schildering in het graf van Meryneith met dodenmaaltijd (detail).

15 334 waar de geschiedenis begon kapelletje tegen Maya s buitenmuur stond) een zekere Peraäerneheh (Afb. 9). In het bovenregister wordt hij voorleespriester van de directeur van het schathuis Maya genoemd, terwijl hij daaronder is voorgesteld terwijl hij een offer brengt aan prinses Tia, de vrouw van Maya s buurman in het grafveld. Dat duidt erop dat de dodencultus van de belangrijkste graven (zoals dat van Maya) soms wel een halve eeuw werd voortgezet. Ongetwijfeld hoopte een deel van de buureigenaars dat de offergaven, na aan de hoge heren te zijn aangeboden, daarna werden verdeeld over de altaren van de minvermogenden. Hùn graven werden vermoedelijk binnen een generatie al vergeten en verwaarloosd. Religieuze factoren Hierboven is al betoogd dat het ontwerp van de graven van Sakkara voortvloeit uit de Egyptische opvattingen over het leven na de dood. De Egyptenaren geloofden dat de overledene bestemd was om zich te verenigen met de god Osiris in het hiernamaals. Eén van de toegangen tot die onderwereld werd gesitueerd bij Rosetaoe, ergens tussen Gizeh en Sakkara gelegen in het terrein van de Memphitische begraafplaatsen. Een andere opvatting was dat de dode deel zou gaan uitmaken van de cyclus van de zonnegod Re, die s avonds sterft in het westen maar zich gedurende de nacht in de onderwereld verjongt om s ochtends opnieuw in het oosten geboren te worden. Naast Osiris en Re was ook de Memphitische stadsgod Ptah van belang. Veel notabelen die zich in Sakkara lieten begraven, waren bij leven verbonden geweest aan zijn tempel. Ook de cultus van zijn heilige dier, de Apisstier, was een belangrijk religieus gegeven. Ook de stieren werden immers op het plateau van Sakkara bijgezet in enorme ondergrondse galerijen. Wat merken we daarvan nu in de praktijk van het grafveld? We hebben al vastgesteld dat de oriëntatie van de graven van oost naar west de baan van de zonneschijf symboliseert, en dat de priester voor de altaarsteen zo steevast naar het westen blikte waar de ziel van de overledene aanwezig werd geacht. Op die steen, door archeologen stèle genoemd, staat gewoonlijk een afbeelding van de goden Osiris en Re (Afb. 10), en de wanden van de centrale offerkapel dragen meestal afbeeldingen van de voedseloffers voor de doden en van de verering van de goden van het hiernamaals. In enkele gevallen schijnen de zijkapellen gereserveerd geweest te zijn voor de verering van andere goden, zoals de koegodin Hathor (voor wie een beeld stond in het graf van Pabes) of Apis (in het graf van Tia). Dat 9. Warschau MN , stèle van voorleespriester Peraäerneheh.

16 eenheid in verscheidenheid 335 Meryneith hier alleen maar scènes van dodenmaaltijden in familiekring toont, heeft waarschijnlijk te maken met de tijd van ontstaan van dit graf tijdens de godsdienstige revolutie van Achnaton, toen de verering van andere goden dan Aton verboden was. Trouwens, ook in de centrale kapel van Meryneith zien we geen goden afgebeeld, wel scènes uit het dagelijks leven van de overledene waaraan de ketterkoning onmogelijk aanstoot kon nemen (Afb. 11). Meryneith ging zelfs zo ver tijdelijk zijn naam te veranderen in Meryre, om niet te suggereren dat hij de godin Neith nog erkende. Als er genoeg geld was voor decoraties in de voorliggende zuilenhof van het graf, was dit een meer voor de hand liggende plek voor afbeeldingen van het werkzame leven van de overledene. Zo manifesteerde de overledene daar graag zijn maatschappelijke positie en ambtelijke status; Horemheb bij voorbeeld gebruikte deze wanden voor een verslag van zijn huldiging door de koning als dank voor prestaties op het slagveld. Maar andere wanden van Horemhebs hof dragen toch ook rituele scènes, wat ons eraan herinnert dat ook dit onderdeel van het graf een religieuze functie had. Hier werd de grafstoet opgevangen op de dag van de begrafenis (Afb. 12), en hier werd de mummie rechtop gezet voor de riten van het openen van de mond. Vandaar dat deze twee episoden ook veelvuldig zijn afgebeeld op de hofwanden, waarbij de mondopening bij voorkeur op de noordwand staat omdat de mummie tijdens dit ritueel naar het zuiden moest kijken. Dat versterkt ook onze indruk dat deze afbeeldingen niet zozeer een herinnering aan de uitvaart zijn, als wel magische hulpmiddelen voor de dode om de riten naar believen zelf te herhalen in het hiernamaals. Vandaar dat ook 10. Graf van Pay, centrale stèle. 11. Graf van Meryneith, middenkapel, scène met metaalarbeiders.

17 336 waar de geschiedenis begon 12. Graf van Meryneith, zuidwand binnenhof, klaagvrouwen in de grafstoet. afbeeldingen uit het Egyptische Dodenboek kunnen voorkomen op de wanden van de hof, zoals bij voorbeeld de scène van het ploegen van de akkers in het dodenrijk (spreuk 110) in het graf van Ptahemwia. In de ingang van het graf of op de pijlers in de hof prijken vaak portretfiguren van de dode die een gebed uitspreekt voor de opgaande of ondergaande zon (Afb. 13). Omdat hij daarbij naar het oosten, respectievelijk westen is gewend, illustreert dit thema tevens de standaardwens om het dodenrijk naar believen te mogen betreden en verlaten. Esthetische factoren Er waren ongetwijfeld ook bepaalde esthetische idealen waaraan we verder niet teveel diepere betekenis moeten hechten. Hierboven is al geconstateerd dat veel graven een plattegrond van 20 x 30 el vertonen, en ook in andere onderdelen komen we zulke mooie regelmatige verhoudingen tegen. Het is misschien een religieus concept geweest dat de hele schepping berustte op de basismaat van 1 el, maar de voorliefde voor hele getallen vloeide vermoedelijk toch eerder voort uit het Egyptische gevoel voor schoonheid en ordelijkheid. Ook de afrekeningen op papyrus van de overheidskantoren manifesteren die ordelijke geest en die wil om alles te meten en te tellen. De grafplattegronden lijken ook georganiseerd te zijn op een raster van 6 x 6 el (Afb. 14). Religieuze betekenis lijkt dat alles niet te hebben. Dit zijn zaken die de Egyptenaren waarschijnlijk gewoon mooi vonden, en het maakte de praktische uitvoering van de bouwwerkzaamheden eenvoudiger. Zo werd er ook goed op gelet welke onderdelen van een graf in het volle zicht lagen, en welke in donkere verborgen hoekjes waren gesitueerd. De eerste (bij de

18 eenheid in verscheidenheid 337 ingang van het graf, of tegen de westmuur van hof en kapel) werden zo snel mogelijk gedecoreerd, de andere pas op het laatst of nooit (bij voorbeeld de oostmuur van de hof, die bij Meryneith en Ptahemwia onvoltooid bleef). De interessantste en meest originele scènes zitten altijd op ooghoogte, terwijl daaronder of daarboven meer cliché-achtige voorstellingen zitten. Zo zien we ook kwaliteitsverschillen: in het graf van Maya zitten prachtige scènes ter weerszijden van de hoofdas van het graf, maar de ingangen naar de zijkapellen zijn door een onhandige beeldhouwersleerling gedecoreerd. Dit soort overwegingen zijn zinloos vanuit religieus perspectief, maar uitermate praktisch in het licht van sociale en esthetische afwegingen. De Egyptenaren hielden erg van bonte kleuren en sterke contrasten. Juist op de witte kalksteen komen de natuurlijke of kunstmatige pigmenten zo goed uit. Evident is ook dat de Egyptische kunstenaars de stilistische ontwikkelingen van hun eigen tijd volgden. In de periode v.chr. lag de nadruk op het overtreffen van wat eerder was gemaakt, door het toevoegen van nieuwe thema s en details en het oprekken van de Egyptische conventies inzake de weergave van anatomie, landschap en diepte. Ten tijde van de Amarna-revolutie kwam daar nog een uitgesproken belangstelling voor emotie, expressie en beweging bij. Na 1300 v.chr. wordt alles weer wat strakker en traditioneler, maar ook dan verzinnen kunstenaars soms nieuwe mogelijkheden van uitdrukking. Dankzij deze esthetische fluctuaties kunnen wij, moderne beschouwers, de afbeeldingen (en daarmee de graven als geheel) ook dateren. Toch waren deze mogelijkheden van analyse nog nauwelijks ontwikkeld voordat het grafveld van Sakkara in 1975 werd teruggevonden. In de oudere literatuur staan veel van de losse blokken en beelden in de musea totaal verkeerd gedateerd. Pas de samenhang van inscripties, architectuur en complete wand scènes in het opgegraven materiaal heeft deze stilistische studies naar een hoger plan getild. Ideaal en werkelijkheid En dat brengt ons terug naar het nieuw gevonden graf dat in het seizoen 2013 in de woestijn van Sakkara werd opgegraven. Hoeveel begrijpen we nu van de grillige structuur van dit moment, in het licht van het voorgaande? Op het eerste gezicht is de plattegrond heel onregelmatig. Toch kunnen we vaststellen dat ook dit graf op een raster is ontworpen, omdat de hof 18 x 18 el meet (dus 9 blokken van 6 x 6). De eenzame westkapel ligt niet netjes in de middenas van de binnenhof, maar lijnt wel met één van de rasterlijnen, net als de tegenoverliggende 13. Pilaster uit het graf van Ptahemwia. Bologna Inv

19 338 waar de geschiedenis begon oostdeur tot de hof. Het blok van kapel en piramide heeft in plattegrond de mooie verhoudingen 3 : 4, maar correspondeert niet met een heel aantal ellen. Toch is het duidelijk dat de architect (of de opdrachtgever) bepaalde idealen voor ogen moet hebben gehad. Tijdens de bouw is vervolgens afgeweken van dat ideale plaatje. Mogelijk zat er ouder muurwerk in de weg, waardoor alles wat scheef is uitgevallen. Misschien verklaart dit ook dat er geen drie westkapellen zijn. Verder was het erg verleidelijk om de buitenmuur van de buurman aan de zuidkant te gebruiken als begrenzing van de binnenhof, waardoor het graf onnatuurlijk ver naar het zuiden doorloopt. De armelijke uitvoering van de hof, zonder wandreliëfs en met een vloer van aangestampt puin, zal wel te wijten zijn aan het voortijdig overlijden van de grafeigenaar. Het weghakken van de piramide was een gemene streek van buurman Raia aan de westzijde: deze wilde per se begraven worden bij zijn vader Pay, en voegde daarom een hele voorhof toe aan diens graf. De reeds bestaande piramide van zijn reeds overleden buurman zat danig in de weg: Raia moest zijn eigen ingang naar het noorden verschuiven om er nog langs te kunnen, en besloot het ontsierende obstakel dan maar grotendeels tot het maaiveld te laten egaliseren. En zo voegt ieder nieuw gevonden graf wat informatie toe waardoor we het grote geheel beter kunnen interpreteren. 14. Graf van Meryneith, plattegrond met reconstructie van het gebruikte raster. Literatuursuggesties G.T. Martin, The Hidden Tombs of Memphis: New Discoveries from the Time of Tutankhamun and Ramesses the Great, Londen M.J. Raven, Twenty-five years of work in the New Kingdom necropolis of Saqqara: looking for structure, in: M. Bárta en J. Krejcí (red.), Abusir and Saqqara in the year 2000, Archiv Orientální Supplementa IX, Praag 2000, M.J. Raven, Architectural principles in theory and practice: the New Kingdom necropolis at Saqqara (Egypt), Zeventwintigste Kroon-voordracht, Amsterdam, M.J. Raven, Hakken in het zand: 50 jaar opgraven in Egypte door het Rijksmuseum van Oudheden, Leiden V. Oeters en V. Verschoor, Images of Saqqara, Thirty-Eight Years of (Anglo-)Dutch Excavations, Leiden bevat een compleet overzicht van literatuur over de opgravingen.