De samenhang tussen morele ontwikkeling en psychopathie bij delinquente volwassenen.

Transcriptie

1 De samenhang tussen morele ontwikkeling en psychopathie bij delinquente volwassenen. N.A. Onnink ANR: Eerste beoordelaar: mevr. Dr. M.J. Cima Tweede beoordelaar: mevr. L.J.M. Cornet, PhD Student Derde beoordelaar: mevr. Dr. C.H. de Kogel Forensische Psychologie Tilburg University 1

2 Abstract Moraliteit bestaat uit gevoelens en cognities die het voor mensen mogelijk maken om een onderscheid te maken tussen goed en kwaad, en het zet aan om hier gedragsmatig op te anticiperen. Psychopaten zijn echter in staat immoreel en maatschappelijk onaanvaardbaar gedrag te vertonen zonder enige blijk te geven van schuld of schaamte, wat een aanwijzing zou kunnen zijn voor een gebrekkige morele ontwikkeling. In het huidige onderzoek wordt onderzocht of, en hoe er een verband bestaat tussen de mate van psychopathie en morele ontwikkeling. Naar aanleiding van literatuuronderzoek wordt verwacht dat de delinquenten die hoog op psychopathie scoren zich op een onvolwassen moreel ontwikkelingsniveau zullen bevinden. Om dit te onderzoeken is er bij 98 mannelijke, Nederlandse delinquenten de Triarchic Psychopathy Measurement afgenomen om de mate van psychopathie te meten, en de Sociomoral Reflection Questionnaire om het morele ontwikkelingsniveau vast te stellen. Delinquenten die hoog op psychopathie scoorden, bleken marginaal significant lager te scoren op morele ontwikkeling. Dit werd niet veroorzaakt door variabelen als leeftijd, IQ en delict verleden. De psychopathie-dimensies Gemeenheid en Stoutmoedigheid blijken significante gecorreleerd te zijn aan morele ontwikkeling. Tegen verwachting in blijkt leeftijd niet samen te hangen met morele ontwikkeling. Het hangt echter wel samen met psychopathie, waardoor het mogelijk indirect invloed kan uitoefenen op morele ontwikkeling. Concluderend kan gesteld worden dat er samenhang bestaat tussen psychopathie en morele ontwikkeling, maar mogelijke mediërende factoren zoals leeftijd en biologische ontwikkeling zullen nader onderzocht moeten worden om de relatie tussen beide constructen beter in kaart te kunnen brengen. Inleiding Psychopathie komt naar schatting bij 1% van de algemene bevolking voor. Van delinquenten wordt geschat dat er bij 20% van hen sprake is van psychopathische trekken (Hare, 1998). Toch blijkt deze relatief kleine groep verantwoordelijk te zijn voor minimaal 50% van de gepleegde delicten (Hare, 1993). Daarnaast is de kans op recidive bij delinquenten met psychopathische trekken tot vijfmaal hoger dan bij niet-psychopathische delinquenten, en vervallen zij daarbij vaker in gewelddadige misdaad. Deze cijfers geven aan dat psychopathie onlosmakelijk verbonden lijkt te zijn met ernstige criminaliteit. Mede door berichten uit de media, bestaat er bij het grote publiek een duidelijk beeld van de karakteristieke eigenschappen en gedragingen van de psychopaat. In 2

3 de wetenschap is het concept psychopathie echter lange tijd onderwerp van debat geweest, en nog steeds wordt er veel onderzoek uitgevoerd omtrent dit onderwerp om meer duidelijkheid te verkrijgen over dit sterk tot de verbeelding sprekende concept. Door de jaren heen heeft het begrip verschillende definities toegekend gekregen. Een belangrijke rol bij het definiëren van het concept psychopathie zoals we het nu kennen, was weggelegd voor Cleckley (1976). In zijn boek The Mask of Sanity beschreef hij zestien criteria van psychopathie, die later als basis dienden voor het ontwerp van de Psychopathy Checklist (PCL; Hare, 1980) en Psychopathy Checklist Revised (PCL-R; Hare, 1991), het eerste valide instrument om psychopathische kenmerken mee te meten. Inmiddels wordt er vanuit gegaan dat psychopathie onder andere gekarakteriseerd wordt door een opgeblazen gevoel van eigenwaarde, impulsiviteit, gebrek aan empathie, schuld en schaamte (Cleckley, 1976). Hoewel het begrip beter afgebakend is, bestaat er nog geen eenduidige verklaring voor het ontstaan van psychopathie. Een mogelijke hypothese wordt beschreven door Blair (2003). Blair stelt dat dysfuncties in de orbitofrontale cortex (OFC) en amygdala mogelijk psychopathisch gedrag faciliteren. Deze dysfuncties zorgen ervoor dat een agressief persoon niet geremd wordt in zijn agressie bij het zien van pijn en verdriet van een ander. Hierdoor zijn deze personen in staat moreel ongepast gedrag te blijven vertonen. Daarnaast zijn er enkele risicofactoren voor psychopathie ontdekt. Een genetisch component kan de kans vergroten dat een persoon psychopathie ontwikkeld. Hierbij gaat het om genen die een emotionele dysfuncties faciliteren, met antisociaal gedrag als gevolg (Taylor, Loney, Bobadillo, Iacono & McGue, 2003). Ook geboortecomplicaties, zoals zuurstoftekort, zouden een rol kunnen spelen bij latere psychopathie (Laakso et al., 2001). Een voorspellende factor voor psychopathie kan gevonden worden in criminaliteit gedurende de adolescentie. Jongeren die op jonge leeftijd al in aanraking komen met criminaliteit en zich ook later crimineel blijven gedragen, de zogenoemde persistente groep, blijken vergeleken met jongeren die alleen gedurende de adolescentie crimineel gedrag vertonen een groter risico te hebben om psychopathie te ontwikkelen (Moffitt, 1993). Tot slot zijn er aanwijzingen dat achterstand in de morele ontwikkeling een risico vormt voor antisociaal, gewetenloos gedrag (Barriga, Morrison, Liau & Gibbs, 2001; Gibbs, 2003; Van der Velden, Brugman, Boom & Koops, 2006). Voortgaand op deze laatstgenoemde mogelijke risicofactor, zal in het huidige onderzoek de rol van morele ontwikkeling bij het concept psychopathie onderzocht worden. Moraliteit wordt in de literatuur omschreven als een aspect van het menselijk denken, voelen 3

4 en handelen dat betrekking heeft op het onderscheid tussen goed en kwaad (Bauman, 1993). In de morele ontwikkeling kan onderscheid gemaakt worden tussen twee constructen. Enerzijds bestaat de morele emotie, waaronder gevoelens als schaamte, schuld en empathie vallen. Anderzijds bestaat de morele cognitie, waaronder de vaardigheid van het moreel redeneren valt. Deze constructen tezamen liggen aan de basis van moreel gemotiveerd gedrag (Gibbs, 2003). Volgens de theorie van Gibbs (2003), dat als basis gebruikt zal worden in het huidige onderzoek, verloopt de ontwikkeling van moreel bewustzijn in stappen, waarbij een hoger stadium getuigt van hogere morele oordeelsvorming. De eerste twee niveaus representeren de onvolwassen stadia, waarbij men zich vooral laat leiden door de directe gevolgen van bepaald gedrag en verwachtingen van anderen (Vb. Het is niet aardig om een belofte aan je vriend te verbreken, daarbij zou hij boos kunnen worden ). Bij de twee daaropvolgende niveaus, ook wel aangeduid als de volwassen stadia, wordt er bewuster nagedacht over interpersoonlijk gedrag en maatschappelijke normen en waarden (Vb. De maatschappij is gebaseerd op vertrouwen, en het nakomen van beloften is noodzakelijk voor de orde ). De stadia worden gewoonlijk in deze volgorde doorlopen en in het algemeen functioneren kinderen op onvolwassen niveau en de gemiddelde volwassenen op volwassen niveau (Gibbs, Basinger & Fuller, 1992). De criminaliteit waar volwassen psychopathische delinquenten mee in verband worden gebracht laat vaak weinig blijk van moreel begrip zien, en hebben vaak een instrumenteel, koelbloedig karakter (Woodworth & Porter, 2002; Serin, 1991). Mede daardoor is het interessant om te bekijken in hoeverre psychopathische delinquenten goed gedrag daadwerkelijk van slecht gedrag kunnen onderscheiden. Uit een recentelijk uitgevoerd onderzoek bleek dat subjecten die hoog (>26) scoorden op de PCL-R vergeleken met nietpsychopathische (<26) subjecten even goed een onderscheid kunnen maken tussen goed en kwaad bij morele dilemma s (Cima, Tonnaer & Hauser, 2010). In deze studie werd echter niet gekeken naar morele ontwikkelingsstadia volgens de theorie van Gibbs (2003), maar werden algemene overkoepelende morele dilemma s gebruikt die een beroep doen op de metacognitie van het besef van goed en kwaad (Green et al., 1999). Ondanks dat psychopaten in de studie van Cima en collegae (2010) een besef van goed en kwaad lieten zien, is niet duidelijk of, en hoe dit vervolgens samenhangt met morele ontwikkelingsstadia van psychopathische versus niet-psychopathische daders. Studies die zich wel specifiek richten op de relatie tussen psychopathie en morele ontwikkelingsstadia zijn slechts enkele keren uitgevoerd, maar hierbij leek wel sprake te zijn 4

5 van een negatieve samenhang tussen de constructen (Campagna & Harter, 1975; Stams et al., 2006). Echter, doordat deze onderzoeken zijn uitgevoerd bij jeugdige delinquenten, waarvan wordt aangenomen dat zij zich door hun lagere leeftijd automatisch in lagere stadia bevinden, kan nog niets gezegd worden over het uiteindelijke ontwikkelingsstadium dat zij in de volwassenheid zullen bereiken. Het hoofddoel van de huidige studie is om te onderzoeken hoe morele cognities samenhangen met het concept psychopathie bij volwassen delinquenten. Een belangrijke voorwaarde om de overgang van onvolwassen moreel niveau naar volwassen moreel niveau te maken, is om keuzes af te laten hangen van zelfbewuste, intrinsieke morele emoties. Deze ontwikkeling kan bemoeilijkt worden wanneer al op vroege leeftijd wordt begonnen met criminele activiteiten. De persistente groep delinquenten, die al voor of aan het begin van de adolescentie in aanraking komt met justitie, heeft een grotere kans op het ontwikkelen van antisociale cognities, waardoor de ontwikkeling van moreel adequate cognities meer naar de achtergrond verdwijnt (Moffitt, 1993). Gedurende de volwassenheid zorgen deze antisociale cognities ervoor dat deze groep in staat is tot ernstige delicten. Daarnaast is van psychopaten bekend dat zij lager scoren op empathie, schuld en schaamte (Cleckley, 1976; Jolliffe & Farrington, 2004) wat er voor zorgt dat zij hun morele keuzes mogelijk eerder af zullen laten hangen van persoonlijk gewin en externe motivaties. Zij lijken niet geremd te worden door zowel interne factoren zoals schuldgevoelens, als externe factoren zoals detentie, met als gevolg dat ze immoreel blijven gedrag vertonen en significant vaker recidiveren dan nietpsychopaten (Hare & Neumann, 2009). Om bovenstaande te onderzoeken, zullen in het huidige artikel de volgende onderzoeksvragen behandeld worden: (1) Hoe hangt de mate van psychopathie samen met het morele ontwikkelingsniveau van delinquenten? (2) Hoe hangt het aantal delicten samen met het morele ontwikkelingsniveau en mate van psychopathie? (3) Welke rol speelt leeftijd bij de mate van psychopathie en het morele ontwikkelingsniveau van delinquenten, en meer specifiek: scoort de zogenoemde persistente groep delinquenten, die volgens de literatuur een grotere kans heeft op een antisociale ontwikkeling, anders op psychopathie en moreel redeneren dan de late-onset groep? (4) Welke rol speelt leeftijd bij het indexdelict (gewelddadig versus niet-gewelddadig) waarvoor de delinquenten veroordeeld zijn? Naar aanleiding van deze onderzoeksvragen zijn verschillende hypotheses opgesteld. Allereerst wordt verwacht dat er bij de delinquenten een patroon gevonden zal worden waarbij een hogere score op psychopathie, correspondeert met een lagere score op moreel niveau. Naar verwachting zullen zowel de losse constructen als de totaalscore op de 5

6 psychopathievragenlijst negatief correleren met de score op de morele stadia. Omdat de delinquenten met meerdere veroordelingen blijkbaar niet afgeremd zijn door de ervaring van eerdere veroordelingen en detentie en toch weer moreel onaanvaardbaar gedrag hebben vertoond, luidt de tweede hypothese dat er een positieve samenhang bestaat tussen aantal veroordelingen en de score op de psychopathievragenlijst. Een negatieve samenhang wordt verwacht tussen het aantal veroordelingen en morele stadia. Om de derde onderzoeksvraag te kunnen beantwoorden, zal er in de sample een onderscheid gemaakt worden tussen delinquenten die een leeftijd hebben van 25 jaar of jonger, en delinquenten die ouder dan 25 jaar zijn. Er is voor de leeftijd van 25 jaar als scheidslijn gekozen, omdat dit de leeftijd is die in de literatuur in het algemeen wordt aangenomen als het moment waarop het brein volledig is ontwikkeld (Huizinga, Dolan & Van der Molen, 2006; Nelson, Leibenluft, McClure & Pine, 2005). Als derde hypothese wordt er een positieve correlatie verwacht tussen leeftijd en morele ontwikkeling, omdat volgens de theorie van Gibbs (2003) de morele ontwikkeling met de jaren toeneemt. De verwachting is dat de jongere groep lager zal scoren op morele stadia doordat hun brein nog niet volledig ontwikkeld is. Hierop voortbordurend zal een correlatie van tegenovergestelde richting verwacht worden tussen leeftijd en psychopathie, en wordt verwacht dat de jongeren een hogere score zullen behalen op psychopathie, vergeleken met de oudere groep. Wanneer er een onderscheid gemaakt wordt tussen de persistente groep delinquenten die voor hun 18 e levensjaar al eens in aanraking zijn gekomen met justitie, en de late-onset groep die na hun 18 e levensjaar voor het eerst zijn veroordeeld, wordt verwacht dat delinquenten die al op jeugdige leeftijd zijn begonnen met delinquent gedrag en daar, ondanks eerdere veroordelingen, mee door zijn gegaan op latere leeftijd, lager zullen scoren op morele stadia en hoger op psychopathie vergeleken met de late-onset groep. Uit een onderzoek naar het bepalen van de ernst van een delict, kwam naar voren dat een delict waarbij wapens of andersoortig geweld werd gebruikt door de respondenten als moreel verwerpelijker en ernstiger werd ervaren, dan wanneer hier geen sprake van was (Lynch & Danner, 1993). De vierde hypothese luidt daarom dat de jonge groep vaker veroordeeld zal zijn voor een indexdelict waarbij sprake is van geweld, omdat deze als minder moreel worden ervaren dan de niet-ernstige delicten. Dit sluit aan bij de vorige hypothese, waarbij verwacht werd dat de jongere groep een lager moreel ontwikkelingsniveau heeft dan de oudere leeftijdsgroep, en hierdoor dus mogelijk vaker een gewelddadig indexdelict zal hebben. 6

7 Methode Participanten De sample (N = 98, gemiddelde leeftijd = 28.6 jaar, SD = 8.5) bestaat uit volwassen mannelijke delinquenten. Samplewerving heeft plaatsgevonden in Nederlandse gevangenissen, zowel in gesloten als (half-) open settings. Alle participanten ondergingen gedurende detentie een cognitieve vaardigheidstraining (CoVa). Dit is een gedragsinterventie met als doel om het recidiverisico te laten afnemen door verschillende cognitieve vaardigheden aan te leren, zoals het herkennen en omzetten van irreële gedachten en het adequaat uiten van emoties. De participanten namen deel aan het onderzoek op vrijwillige basis en hebben 25 euro vergoeding ontvangen voor hun deelname, wanneer zij de training volledig hadden afgerond. Onderzoeksprocedure De participanten zijn allen door de reclassering geïndiceerd deel te nemen aan de CoVa. De geselecteerde participanten hadden allen cognitieve tekorten, zodat andere denkpatronen aangeleerd konden worden gedurende de interventie. Overige vereisten voor selectie waren een gemiddeld tot hoog vastgesteld recidiverisico, een IQ van minimaal 90, voldoende kennis van de Nederlandse taal en een minimale detentietijd van 4 maanden voor een zwaarder delict (Reclassering Nederland, 2008). Na de selectie werden de participanten benaderd door de proefleiders. De participanten werden gevraagd deel te nemen aan een onderzoek naar de effectiviteit van de CoVa. Wanneer ze instemden, werden twee vragenlijsten afgenomen. Instrumenten Morele ontwikkeling Om de persoonlijke morele ontwikkeling van de delinquent in kaart te brengen is de Nederlandse versie van de Sociomoral Reflection Questionnaire - Short Form (SMR-SF; Gibbs, Basinger & Fuller, 1992) afgenomen. Deze vragenlijst is betrouwbaar en valide bevonden om het morele beoordelingsvermogen mee te onderzoeken (Basinger, Gibbs & Fuller, 1995). De vragenlijst bestaat uit stellingen, gevolgd door vragen die een beroep doen op de morele vaardigheden van een persoon ( Denk eens terug aan een keer dat je iets beloofde aan een vriend of vriendin. Hoe belangrijk vind jij het dat mensen beloftes nakomen? ). Hierop kiezen de participanten een antwoord (Heel belangrijk/belangrijk/onbelangrijk), waarna hen wordt gevraagd hoe ze hun keuze zouden 7

8 rechtvaardigen ( Waarom vind je dat? ). Deze vragenlijst is door vier onafhankelijke onderzoekers gescoord met behulp van een manual, welke gebaseerd is op de ontwikkelingsstadia van Gibbs (2004). Elk afzonderlijk antwoord kreeg van de onderzoeker een score van 1 tot en met 4 toebedeeld, corresponderend met de verschillende ontwikkelingsstadia. Na afloop van het scoren werden de scores van de vier onafhankelijke onderzoekers vergeleken, om tot een uiteindelijke totaalscore te komen. Psychopathie Om het klinische concept psychopathie bij de participanten te onderzoeken, is de Nederlandse versie van de Triarchic Psychopathy Measurement (TriPM) afgenomen (Patrick, Fowles & Krueger, 2009). De TriPM is een zelfrapportagevragenlijst, bestaande uit 58 items die drie dimensies van psychopathie meten: Impulsiviteit, welke de neiging tot problematische impulscontrole reflecteert (vb. Met mijn impulsieve beslissingen heb ik wel eens problemen veroorzaakt bij mijn geliefden ); Stoutmoedigheid, welke de emotionele veerkracht, sociale dominantie en avontuurlijkheid van een persoon beschrijft (vb. Ik heb een sterke wens om parachute te springen ); en Gemeenheid, welke beschreven wordt als het op agressieve wijze najagen van eigen wensen, zonder daarbij rekening met anderen te houden (vb. Het maakt me niets uit als iemand die ik niet mag pijn lijdt ). De items worden gescoord op een 4-punts Likertschaal (1= Waar, 2= Enigszins waar, 3= Enigszins onwaar, 4 = Onwaar). Een hogere opgetelde score is een indicatie voor de aanwezigheid van psychopathische trekken. Onderzoek van Patrick (2010) laat zien dat de TriPM een betrouwbare en valide test is om het klinische concept psychopathie mee te meten. Dader- en delictskenmerken Met behulp van dossier-onderzoek heeft de hoofdonderzoeker de persoonlijke kenmerken, zoals leeftijd en IQ, van de delinquenten vastgesteld. Ook het soort delict is met behulp van de beschikbare informatie geclassificeerd, in gewelddadig of niet-gewelddadig. Met betrekking tot het aantal delicten voor het 18 e levensjaar heeft elke delinquent een score van 0 (nooit veroordeeld voor een delict voor 18 e levensjaar), 1 (eenmaal veroordeeld voor een delict voor het 18 e levensjaar) of 2 (twee of meerdere malen veroordeeld voor een delict voor het 18 e levensjaar) gekregen. Beschrijving data-analyse De analyses zijn met behulp van SPSS, versie 17.0, uitgevoerd. Om te onderzoeken of er een samenhang bestaat tussen morele stadia en psychopathie worden de correlaties tussen 8

9 de totaalscore op de SMR-SF en de totaalscore van de TriPM berekend. Daarnaast worden de correlaties tussen psychopathie en de drie afzonderlijk berekende constructen van psychopathie, namelijk Impulsiviteit, Stoutmoedigheid en Gemeenheid, berekend. Tot slot worden ook de samenhangen onderzocht tussen de variabelen leeftijd, IQ, indexdelict en aantal veroordelingen enerzijds, en psychopathie en morele stadia anderzijds. Deze laatstgenoemde analyses worden uitgevoerd om een eventuele mediërende rol te detecteren, zodat hier rekening mee te houden tijdens verdere analyses, door voor deze variabelen te controleren. Om alle voorgaande samenhangen te berekenen worden er correlatie-analyses uitgevoerd. Om de derde hypothese te toetsen, waarbij de rol van leeftijd bij morele stadia en psychopathie onderzocht zal worden, wordt een independent t-test uitgevoerd. Daarnaast wordt onderzocht of delinquenten die voor het 18 e levensjaar voor het eerst zijn veroordeeld voor een misdrijf anders scoren op psychopathie en morele stadia, wanneer zij vergeleken worden met delinquenten die na hun 18 e levensjaar voor het eerst zijn veroordeeld. Bij beide analyses zijn het morele ontwikkelingsniveau en de mate van psychopathie de afhankelijke variabelen. Tot slot zal de laatste hypothese getoetst worden door middel van een independent t- test, om zodoende vast te stellen of er een verschil bestaat tussen delinquenten onder de 25 jaar en 25-plussers met betrekking tot index-delict. Het indexdelict (gewelddadig versus nietgewelddadig) is hierbij de afhankelijke variabele. Resultaten Allereerst zijn enkele correlaties berekend, welke staan weergeven in Tabel 1. Zoals verwacht bleek er een marginaal significante negatieve samenhang tussen morele stadia en psychopathie te zijn (r = -.19, n = 98, p =.06). De participanten die hoger gescoord hadden op de TriPM, bleken een lagere score te hebben op de morele stadia vragenlijst. Hoewel alle drie de dimensies gemeten door de TriPM deze negatieve samenhang met morele stadia lieten zien, was de samenhang tussen het domein Impulsiviteit en morele stadia niet significant (r = -.03, n = 98, p>.05). De samenhang tussen morele stadia en het domein Stoutmoedigheid was wel significant (r = -.23, n = 98, p <.05), net als de samenhang tussen morele stadia en Gemeenheid (r = -.23, n = 98, p<.05). Het totaal aantal veroordelingen van een delinquent bleek niet significant te correleren met zowel de score op psychopathie (r =.01, n = 98, p>.05), als de score op morele stadia (r = -.19, n = 98, p>.05). Een hoger aantal veroordelingen gedurende het leven hangt dus niet 9

10 significant samen met de verwachte hogere psychopathiescore en verwachte lagere morele stadia van een delinquent. Om te onderzoeken of er bij de volgende analyses gecorrigeerd moet worden voor de variabelen leeftijd, IQ en soort delict, is er onderzocht wat de samenhang tussen deze variabelen en morele stadia is. Zoals te zien is in Tabel 1, is er hierbij geen sprake van een significante samenhangen met morele stadia. Tabel 1 Correlaties voor voorspellende variabelen met Morele stadia Criterium Morele Stadia r TriPM totaal score -.19 TriPM Stoutmoedigheid -.23* TriPM Gemeenheid -.23* TriPM Impulsiviteit -.03 Leeftijd -.09 IQ.03 Soort delict Totaal aantal veroordelingen * Geeft significantieniveau van p <.05 aan. Hierna is bekeken hoe de delinquenten hebben gescoord op de morele stadia vragenlijst. Geen enkele participant scoorde op volwassen niveau 4. Slechts één van de participanten bleek op volwassen moreel niveau te functioneren, met een berekende score van Wanneer het onvolwassen niveau bekeken werd, bleek het merendeel van de participanten op niveau 2 te functioneren (N = 69). De overige participanten scoorden op het laagste niveau, namelijk onvolwassen niveau 1 (N = 28). Omdat volgens de theorie van Gibbs (2003) leeftijd invloed kan hebben op de ontwikkeling van moraliteit, is er met behulp van een independent t-test onderzocht of er een verschil bestond tussen de scores van de jongere delinquenten (<25 jaar) en oudere delinquenten (>25 jaar). De resultaten laten geen significant verschil zien in morele stadia tussen de jonge groep (M = 2.18, SD =.43) en de oudere groep (M = 2.15, SD =.39), t(96) =.34, p =.74. Er bleek echter wel een significant verschil te zijn in de TriPM-score tussen de jonge groep (M = 73.27, SD = 21.88) en de oudere groep (M = 61.85, SD = 18.04), t(96) = 2.83, p =.01, waarbij de delinquenten onder de 25 jaar significant hoger scoorden op de TriPM dan de delinquenten boven de 25 jaar. Daarnaast bleek er een significant verschil te bestaan tussen het soort delict waarvoor de twee leeftijdsgroepen zijn opgepakt. 93.2% van de leeftijdsgroep onder de 25 jaar was opgepakt voor een gewelddadig delict (M =.93, SD =.25), tegenover 68,5% van de leeftijdsgroep boven de 25 jaar (M =.70, SD =.46), t(83) = 3.14, p 10

11 =.00. Hierna is met behulp van een independent t-test onderzocht of de score op morele stadia en psychopathie verschilden tussen de delinquenten die vóór het 18 e levensjaar minimaal eenmaal zijn veroordeeld voor een delict, de zogenoemde persistente groep, en de delinquenten die na het 18 e levensjaar voor het eerst zijn veroordeeld voor een delict, de zogenoemde late-onset groep. De resultaten laten geen significant verschil zien in de score op morele stadia tussen groep die voor het 18 e levensjaar al minimaal één keer waren veroordeeld (M = 2.13, SD =.44) en de groep die na het 18 e levensjaar voor het eerst was veroordeeld (M = 2.20, SD =.37), t(96) =-.87, p =.39. Eenzelfde score werd gevonden bij psychopathie. De delinquenten die in hun jeugd al eens waren veroordeeld (M = 67.45, SD = 20.41) scoorden niet significant anders dan de delinquenten die na hun 18 e levensjaar voor het eerst werden veroordeeld (M = 66.49, SD = 20.90), t(96) = -.87, p =.39. Discussie Dat morele ontwikkeling een belangrijke rol speelt bij het maken van keuzes tussen goed en kwaad, is een bewezen assumptie (Bauman, 1993). Het is echter nog onduidelijk hoe de morele ontwikkeling bijdraagt aan de mate van psychopathie van een persoon en hoe psychopathie weer samenhangt met de immorele daden die gepleegd worden door psychopaten. Het huidige onderzoek had als doel om deze mogelijke relatie tussen morele stadia en mate van psychopathie te onderzoeken bij 98 mannelijke delinquenten in Nederlandse gevangenissen. Uit eerder onderzoek is gebleken dat psychopaten, ondanks dat ze het verschil tussen goed en kwaad kennen, hier maar weinig om geven (Cima et al., 2010); daarnaast blijken ze gemiddeld lager te scoren op eigenschappen die moreel gedrag ondersteunen, zoals empathie en schaamte (Cleckley, 1976; Jolliffe & Farrington, 2004). Om deze redenen werd er voorafgaande aan het onderzoek als hypothese gesteld dat er een negatieve relatie zou bestaan tussen morele stadia en psychopathie. Met andere woorden, hoe hoger iemand scoort op psychopathie, hoe lager zijn score op morele stadia zal zijn. De resultaten van het huidige onderzoek bevestigen deze hypothese deels. De hypothese dat er sprake is van een negatieve samenhang tussen morele stadia en psychopathie werd bevestigd. De delinquenten die een hogere score behaalden op de TriPM bleken significant lager te scoren op de morele stadia vragenlijst. Gebrekkige impulscontrole lijkt als enige dimensie van psychopathie geen relatie te hebben met de ontwikkeling van morele cognities, wat blijkt uit de niet-significante samenhang. Uit verschillende 11

12 factoranalyses is naar voren gekomen dat gebrekkige impulscontrole geen factor is dat uiteindelijk de diagnose psychopathie zal bepalen (Hare, 2003). Daarnaast is gebleken dat agressie als gevolg van inhibitieproblemen niet onlosmakelijk verbonden is aan gebrekkige morele ontwikkeling. Het is mogelijk dat gewelddadige delinquenten goed op de hoogte zijn van wat gepast gedrag is in een bepaalde situatie, maar dat zij door inhibitieproblemen verkeerde keuzes maken (Cima et al., 2010). Gebrekkige impulscontrole lijkt niet direct gerelateerd te zijn aan psychopathie en dit zou een mogelijke verklaring kunnen zijn voor de niet-significante relatie met morele ontwikkeling. Hoewel er in de onderzoeken van Gibbs naar morele ontwikkeling gesproken wordt van een positieve samenhang tussen leeftijd en morele ontwikkeling, werd deze relatie in het huidige onderzoek niet gevonden. Er bleek geen significante relatie tussen leeftijd en morele ontwikkeling te bestaan. De jongere groep met de leeftijd van 25 jaar of jonger scoorde niet significant lager op de morele dilemma s dan de 25-plus groep. Eenzelfde uitkomst werd gevonden bij de hypothese dat daders die in hun jeugd al eens veroordeeld waren gemiddeld hoger op psychopathie en lager op morele stadia zouden scoren, vergeleken met de groep die na hun 18 e levensjaar een eerste veroordeling kregen. Er bleek geen significant verschil tussen de groepen te bestaan. Uit de data was echter niet op te maken op welke leeftijd de delinquenten daadwerkelijk met criminele activiteiten zijn begonnen, wat het lastig maakt om deze uitkomst correct te interpreteren. Mogelijk was de oudere groep ook al tijdens de jeugd crimineel actief, maar zijn zij toen niet in aanraking gekomen met justitie. Een deel van de tweede hypothese, waarin gesteld wordt dat leeftijd een rol speelt bij morele ontwikkeling, wordt daarmee deels verworpen. Opmerkelijk was echter dat er wel een significant verschil bestond in de score op de TriPM tussen de jongere en oudere groep. Leeftijd lijkt dus wel een rol te spelen bij de mate van psychopathie. De jongeren scoorden hierbij significant hoger op psychopathie. Daarnaast bleken de jongere delinquenten significant vaker een gewelddadig delict gepleegd te hebben, vergeleken met de oudere delinquenten. Het lijkt er op dat morele ontwikkeling stabiel blijft over de jaren, terwijl psychopathische trekken afnemen. Deze afname van psychopathie is ook in andere onderzoeken aangetoond. Er wordt dan met name veranderingen waargenomen in het antisociale facet en de problematische levensstijl van de delinquent. Het moment van afname ligt rond het veertigste levensjaar, waarna de antisociale trekken en daarmee samengaande strafbare feiten drastisch afnemen bij delinquenten met psychopathische trekken (Harpur & Hare, 1994; Hare, McPherson & Forth, 1988). Omdat er bij de huidige sample echter geen sprake is van een longitudinaal onderzoek waarbij de delinquenten over langere 12

13 tijd worden onderzocht, kan dit niet worden aangetoond in het huidige onderzoek. Een grote kanttekening die bij het huidige onderzoek gemaakt moet worden, is dat er sprake was van een zeer homogene sample als gevolg van de inclusie-voorwaarden. De gevonden verschillen tussen groepen bleken, als ze al significant waren, zeer klein te zijn. Zo scoorde ruim 98% van de participanten op onvolwassen moreel niveau, ongeacht hun score op psychopathie. Ondanks de negatieve samenhang tussen psychopathie en morele stadia, bleek dus ook een groot deel van de delinquenten die laag op psychopathie scoorden op onvolwassen moreel niveau te scoren. Een mogelijke verklaring voor dit gevonden resultaat zou kunnen zijn dat er tijdens het huidige onderzoek alleen niet-succesvolle delinquenten zijn meegenomen. In de literatuur over psychopathie wordt echter regelmatig een onderscheid gemaakt tussen de succesvolle en niet-succesvolle psychopaten, waarbij de succesvolle psychopaten juist gekarakteriseerd worden door hun goede inschattingsvermogen gedurende sociale situaties en hun listigheid om uit de handen van justitie te blijven (Baird, 2001; Hall, 2006; Wells, 1988). Daarnaast hebben niet-succesvolle psychopaten in het algemeen gemiddeld een lager IQ, wat als mogelijke verklaring wordt gegeven voor het terugvallen op fysiek geweld bij frustraties, in tegenstelling tot de psychopaten met hogere intelligentie. Laatstgenoemden richten zich doorgaans op het manipuleren van mensen, en maken zich schuldig aan delicten die voor justitie lastiger aan te tonen zijn (Porter & Porter, 2007; Lykken, 1995). Hoewel de inclusievoorwaarden van het huidige onderzoek ervoor gezorgd hebben dat de intelligentie-range beperkt bleef en IQ in de huidige sample geen significante samenhang bleek te hebben met ofwel psychopathie, ofwel morele ontwikkeling, kan intelligentie een mediërende rol hebben gespeeld bij de samenhang tussen beiden constructen. Ondanks de ogenschijnlijke overeenkomst tussen de succesvolle en niet-succesvolle groep, namelijk het hebben van psychopathische trekken, zouden deze groepen sterk van elkaar kunnen verschillen en mogelijk behalen de succesvolle psychopaten wel een hogere score op morele stadia. Een aanbeveling voor vervolgonderzoek zou daarom zijn om ook participanten zonder delict geschiedenis, maar met hoge score op psychopathie, te includeren. Concluderend kan gesteld worden dat er een relatie bestaat tussen de morele ontwikkeling en de mate van psychopathie. Een interessant mogelijkheid voor vervolgonderzoek zou zijn om te bekijken of de CoVa de morele cognities van de delinquenten in de huidige sample enigszins heeft beïnvloed, en op die manier ook invloed heeft uitgeoefend op de mate van psychopathie. Het lijkt er echter op dat er sprake is van modererende factoren bij psychopathie, morele ontwikkeling en de relatie tussen deze variabelen. Het al dan niet hebben van psychopathische trekken verklaart niet volledig het 13

14 uiteindelijke morele niveau dat een cliënt ontwikkelt, net zoals het morele niveau niet onlosmakelijk verbonden is aan de mate van psychopathie. Er zullen meer variabelen zijn die een beschermende of uitlokkende rol spelen bij het ontwikkelen van zowel moraliteit en psychopathie. Hierbij kan gedacht worden aan de eerdergenoemde ontwikkeling van het brein gedurende de adolescentie of het intelligentieniveau van de gedetineerde, maar bijvoorbeeld ook het sociale netwerk van een delinquent dat crimineel gedrag kan faciliteren of juist kan afremmen (Martens, 2000; Martens, 2002). De uitkomsten van het huidige onderzoek geven wel het belang aan van aandacht voor de morele ontwikkeling bij jongeren, met name de groep die in aanraking komt met justitie. Juist deze jongere criminelen lijken vaker gewelddadige delicten te plegen en ook in de volwassenheid door te gaan met criminele activiteiten. Deze jongeren zijn echter nog volop in ontwikkeling, waardoor dit een goed moment is om andere morele cognities aan te leren. Hoewel het huidige onderzoek iets meer inzicht geeft in de relatie tussen psychopathie en morele ontwikkeling, zullen de beschermende en uitlokkende factoren nader onderzocht moeten worden. 14

15 Referenties Baird, S. A. (2001). The links between primary and secondary psychopathy and social adaptation. Colgate University Journal of the Sciences, 34, Barriga, A.Q., Morrison, E.M., Liau, A.K., & Gibbs, J.C. (2001). Moral Cognition: Explaining the Gender Difference in Antisocial Behavior. Merrill-Palmer Quarterly, 47, Basinger, K. S., Gibbs, J. C., & Fuller, D. (1995). Context and the measurement of moral judgement. International Journal of Behavioral Development, 18, Bauman, Z. (1993). Postmodernist ethics. Oxford: Blackwell. Blair, R.J. (2003). Neurobiological basis of Psychopathy, British Journal of Psychiatry, 18, 5-7. Campagna, A. F. & Harter, S. (1975). Moral judgment in sociopathic and normal children. Journal of Personality and Social Psychology, 31, Cima, M., Tonnaer, F., & Hauser, M. (2010). Psychopaths know right from wrong, but just don t care. SCAN, 5, Cleckley, H. (1941 [1976]).The Mask of Sanity. St. Louis, MO: Mosby Gibbs, J. C. (2003). Moral development and reality: Beyond the theories of Kohlberg and Hoffman. Thousand Oaks, CA: Sage Publications. Gibbs, J. C., Basinger, K. S., & Fuller, D. (1992). Moral Maturity: Measuring the Development of Sociomoral Reflection. Hillsdale, NJ: Erlbaum. Hall, J. R. & Benning, S. D. (2006). The successful psychopath. In Patrick, C. J. (Eds). Handbook of psychopathy. The Guilford Press, New York London. Hare, R. D. (1980). A research scale for the assessment of psychopathy in criminal populations. Personality and Individual Differences,1, Hare, R. D. (1991). Manual for the Hare Psychopathy Checklist Revised. Toronto, Canada: Multi-Health Systems. Hare, R. D, McPherson, L. M., & Forth, A. E. (1988). Male psychopaths and their criminal careers. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 56, Hare, R. D. & Neumann, C. S. (2009). Psychopathy: assessment and forensic implications. The Canadian Journal of Psychiatry, 11, Harpur, T.J. & Hare, R.D. (1994). Assessment of Psychopathy as a function of age. Journal of Abnormal Psychology, 4, Hart, S.D. & Hare, R.D. (1989). Discriminant validity of the Psychopathy Checklist in a 15

16 forensic psychiatric population. Psychological Assessment: A Journal of Consulting and Clinical Psychology, 1, Huizinga, M., Dolan, C.V., & van der Molen, M.W. (2006). Age-related change in executive function: Developmental trends and a latent variable analysis. Neuropsychologia, 44, Jolliffe, D. & Farrington, D.P. (2004). Empathy and offending. A systematic review and meta-analysis. Aggression and Violent Behavior, 9, Laakso, M.P., Vaurio, O., Koivisto, E., Savolainen, L., Eronen, M., & Aronen, H.J. (2001). Psychopathy and the posterior hippocampus. Behavioural Brain Research, 118, Lykken, D. T. (1995). The Antisocial Personalities. Mahwah, NJ: Lawrence Erlbaum. Lynch, J.P. & Danner, M.J.E. (1993). Offense seriousness scaling: an alternative to scenario methods. Journal of Quantitative Criminology, 9, Martens, W.H.J. (2000). Antisocial and psychopathic personality disorders: causes, course and remission - a review article. International Journal of Offender Therapy and Comparative Criminology, 44, Martens, W. H. (2002). The hidden suffering of the psychopath. Psychiatric Times, 19, 1-7. Moffitt, T.E. (1993). Adolescence-Limited and Life-Course-Persistent Antisocial Behavior: A Developmental Taxonomy. Psychological Review, 100, Nelson, E.E., Leibenluft, E., McClure, E.B., & Pine, D.S. (2005). The social re-orientation of adolescence: A neuroscience perspective on the process and its relation to psychopathology. Psychological Medicine, 35, Patrick, C. J. (2010). Operationalizing the triarchic conceptualization of psychopathy: Preliminary description of brief scales for assessment of boldness, meanness, and disinhibition. Unpublished manual, Department of Psychology, Florida State University. Patrick, C.J., Fowles, D.C., & Krueger, R.F. (2009). Triarchic conceptualization of psychopathy: Developmental origins of disinhibition, boldness, and meanness. Development and Psychopathology, 21, Porter, S. & Porter, S. (2007). Psychopathy and violent crime. In Hervé, H. & Yuille, J.C. (Eds.) The Psychopath: Theory, research and practice. Mahwah, NJ: Lawrence Erlbaum. Reclassering Nederland. (juli 2008). COVA training voor cognitieve vaardigheden; Informatie voor OM/ZM. [Fact sheet] Verkregen van 16

17 /documents/factsheets/factsheet_cova_ pdf Serin, R.C. (1991). Psychopathy and Violence in Criminals. Journal of Interpersonal Violence, 6, Stams, G.J., Brugman, D., Dekovic, M., Rosmalen, L. van, Laan, P. van der, & Gibbs, J. (2006). The Moral Judgment of Juvenile Delinquents: A Meta-Analysis. Journal of Abnormal Child Psychology, 34, Taylor, J., Loney, B.R., Bobadillo, L., Iacono, W.G., & McGue, M. (2003). Genetic and environmental influence on psychopathy trait dimensions in a community sample of male twins. Journal of Abnormal Child Psychology. 31, Van der Velden, F., Brugman, D., Boom, J., & Koops, W. (2006). Explaining antisocial behavior using moral cognitive processes. International Journal of Behavioral Development, 34, Wells, R. (1988). A fresh look at the muddy waters of psychopathy. Psychological Reports, 63, Woodworth, M. & Porter, S. (2002). In cold blood: Characteristics of criminal homicides as a function of psychopathy. Journal of Abnormal Psychology, 111,