Brecht Demasure. Eindrapport Agrarische erfgoedcollecties in West-Vlaanderen ( )

Transcriptie

1 Brecht Demasure Eindrapport Agrarische erfgoedcollecties in West-Vlaanderen ( )

2 Eindrapport Agrarische erfgoedcollecties in West-Vlaanderen ( ) Brecht Demasure

3 COLOFON Eindrapport Agrarische erfgoedcollecties in West-Vlaanderen ( ) Dit rapport is gemaakt door het Centrum Agrarische Geschiedenis in opdracht van de Provincie West- Vlaanderen. Het project werd uitgevoerd door Brecht Demasure onder leiding van prof. dr. Yves Segers, Interfacultair Centrum voor Agrarische Geschiedenis (ICAG), KU Leuven en vzw Centrum Agrarische Geschiedenis (CAG). Leuven, 2016 Voor meer informatie: Brecht Demasure, Centrum Agrarische Geschiedenis vzw Atrechtcollege, Naamsestraat 63, 3000 Leuven Omslagillustratie: fotografie-opstelling in het Goed ten Nieuwenhove, tijdens de registratie van de landbouwcollectie Waregem in de zomer van 2015.

4

5 INHOUDSTAFEL Inleiding Collecties Landbouwmuseum Heuvelland Landbouwmuseum Leiedal Kortrijk Provinciale collectie Bulskampveld Beernem Landbouwcollectie Waregem Openluchtmuseum Bachten de Kupe Izenberge... 9 Evaluatie Registreren Fysieke registratie Digitale registratie Evaluatie Waarderen Aanleiding Criteria Betrokkenen/belanghebbenden Motivatie Evaluatie Herbestemmen Evaluatie Eindproducten Inventarissen landbouwcollecties Handleiding: De hand aan de ploeg Thesaurus Referentiecollectie Studiedag Conclusie Selectieve bibliografie Erfgoeddatabanken Registratie en waardering Roerend agrarisch erfgoed

6 Eindrapport Agrarische Erfgoedcollecties in West-Vlaanderen 5

7 Inleiding Context Vlaanderen evolueerde de afgelopen 150 jaar van een overwegend rurale maatschappij naar een sterk verstedelijkte samenleving, waarin de klemtoon ligt op industrie en diensten. Ook de landbouwsector kende een doorgedreven modernisering en tevens mechanisering. Die evolutie liet heel wat ruraal erfgoed na: van boeken, archieven, documentatie en foto s tot landbouwmateriaal, keukengerief en ambachtelijk alaam. Ook tradities en gebruiken uit de landbouw zijn vormen van agrarisch erfgoed. In Vlaanderen en Brussel vertellen talrijke grote en kleine collecties het verhaal van het platteland, en dat van de boer in het bijzonder. Dit agrarisch erfgoed, de bijbehorende (vak)kennis en de verhalen zijn waardevol. Ze maken een wezenlijk deel uit van onze geschiedenis en daarom moeten we ze bewaren en doorgeven aan jongere generaties. West-Vlaanderen staat bekend als een agrarische provincie. Ondanks de industrialisering is de landbouwsector in de kustprovincie nog heel zichtbaar aanwezig in regio s als de Westhoek, Midden- West-Vlaanderen en het Brugse Ommeland. Het agrarisch erfgoed behoort tot het DNA van West- Vlaanderen, zoals het maritiem erfgoed aan de kust, het vlaserfgoed in het zuiden van de provincie en het oorlogserfgoed in de Westhoek. Het hoeft dan ook niet te verbazen dat West-Vlaanderen de meeste en misschien ook wel de meest representatieve objectencollecties bewaart. Het agrarische verleden (en heden) maakt immers nog steeds deel uit van de West-Vlaamse identiteit. Het verwijst naar de roots, de wortels van de meeste West-Vlamingen van vandaag. Van de 57 publiek toegankelijke collecties in Vlaanderen die in hoofdzaak gericht zijn op agrarische werktuigen en machines (de landbouwcollecties ), zijn er bijvoorbeeld 18 ofwel meer dan 30% op West-Vlaams grondgebied gevestigd. Voor de publiek toegankelijke collecties die hoofdzakelijk rond het thema voeding (rurale huishoudens, productie, ambachten) verzamelen, is de verhouding iets lager: in totaal 51 collecties waarvan er zich 13 ofwel 25% in de kustprovincie bevinden. Er zijn in West-Vlaanderen ook een tiental tractorenclubs - meer dan in eender welke andere provincie - actief die vanuit een eerder technische invalshoek het agrarisch erfgoed in het algemeen een warm hart toedragen. Samen met musea, heemkringen, erfgoedcellen en Landelijke Gilden vormen zij een erfgoedgemeenschap: een groep mensen die begaan is het bewaren of borgen van het agrarisch erfgoed. Probleemstelling Hoewel het agrarisch erfgoed een enorm (cultureel, maatschappelijk, economisch en toeristisch) potentieel in zich draagt, sloten in West-Vlaanderen het voorbije decennium talrijke landbouwmusea hun deuren: het Museum 1000 Stoomwielen Wingene, het Landbouwmuseum Torhout, het Landbouwmuseum Heuvelland, het Landbouwmuseum Waregem, het Landbouwmuseum Leiedal (Bissegem) en ook het Provinciaal Museum Bulskampveld Beernem, dat onder impuls van gouverneur Van Outryve d Ydewalle werd opgericht in Andere musea, zoals bijvoorbeeld Sincfala (Knokke-Heist) of Texture (Kortrijk), heroriënteerden hun collectieprofiel. Deze evolutie was ook in andere provincies het geval. Deze musea hadden de eerste decennia van hun bestaan een relatief succes, maar kampten met een tanende publieke belangstelling, vooral door hun oubollige imago en de weinig dynamische presentatie. Vaak gaat het immers om omvangrijke collecties met grote, moeilijk te herbergen objecten. Het vraagt veel onderhoud, kennis van zaken en ruimte om de werktuigen tot hun recht te laten komen. Voor de collectiebeheerders is het geen sinecure om de grote diversiteit aan objecten op een gedegen manier te bewaren en te presenteren. Het is zowel de kracht als de achillespees van veel collecties. 6

8 Bij het grote publiek, en vooral bij de jonge generaties, is er evenwel sprake van een zekere vervreemding tegenover het agrarische en rurale verleden. Was tot één of twee generaties geleden iedereen wel betrokken bij het boerderij- en plattelandsleven, dan is dat vandaag de dag veel minder het geval. De techniciteit van bepaalde landbouwwerktuigen ligt steeds verder af van de dagelijkse beleving. Goed onderbouwde en ingrijpende keuzes dringen zich op. Om dit te verwezenlijken is in de eerste plaats een inhoudelijke ondersteuning vereist die het fundament legt voor verdere initiatieven. Vanuit erfgoedstandpunt betekent dit terugvallen op de basis: wat is er aanwezig in de collecties, wat is de toestand van de stukken en objecten, welke contextinformatie is er beschikbaar? Belangrijk daarbij is om door te dringen tot op het niveau van het object. Nu vele landbouwcollecties versnipperd dreigen te raken en de kennis in verband met de gebruikscontext en de technieken snel verdwijnt, was het hoog tijd om daar iets aan te doen. Doel is een overzicht maken en inzicht verwerven om die informatie vast te leggen voor het nageslacht. Samenwerking De Provincie West-Vlaanderen nam de afgelopen jaren al diverse initiatieven wat betreft agrarisch erfgoed, maar in het kader van haar regierol op het vlak van het depotbeleid, verhoogde ze haar dynamiek. In 2013 sloot de Provincie West-Vlaanderen een samenwerkingsovereenkomst af voor drie jaar ( ) met het Centrum Agrarische Geschiedenis vzw (CAG) voor het project Agrarische erfgoedcollecties in West-Vlaanderen, met als doel om de agrarische erfgoedcollecties in West-Vlaanderen in kaart te brengen en te waarderen. Spil van het project was de Provinciale collectie Bulskampveld, zowel op het vlak van registratie als op het vlak van ontsluiting. Op die manier wenste de Provinciale dienst Cultuur samen met CAG de basis te leggen voor het toekomstig beheer van deze collecties. Opbouw rapport Dit eindrapport bevat de voornaamste realisaties binnen het project Agrarische erfgoedcollecties in West-Vlaanderen. De inleiding schetst de context en de probleemstelling van het project. Daarna wordt achtereenvolgens stilgestaan bij de volgende aspecten: collectie, registreren, waarderen en herbestemmen. Elk deeltje wordt afgerond met een korte evaluatie. In het vijfde deel komen de concrete eindproducten aan bod. Een conclusie en selectieve bibliografie ronden het eindrapport af. Eindrapport Agrarische Erfgoedcollecties in West-Vlaanderen 7

9 1 Collecties Het project Agrarische erfgoedcollecties in West-Vlaanderen focuste op de basisregistratie van vijf representatieve en complementaire collecties: het Landbouwmuseum Heuvelland, het Landbouwmuseum Leiedal (Kortrijk), de Provinciale collectie Bulskampveld met focus op de deelcollecties landbouw en voeding, het Openluchtmuseum Bachten de Kupe (Izenberge) en de landbouwcollectie van de Stad Waregem. Een selectie van de objecten is publiek toegankelijk via en Ze vormen een staalkaart van de werktuigen in (West-)Vlaanderen. De registratie maakte een vergelijkend onderzoek mogelijk en een traject van waardering, selectie en eventueel herbestemming werd opgestart. Van alle collecties, uitgezonderd voor de collectie Heuvelland, is een gedetailleerd rapport beschikbaar. Deze zijn raadpleegbaar via Landbouwmuseum Heuvelland Als voortraject op het project was er de registratie van het Landbouwmuseum Heuvelland. Deze waardevolle collectie bood een mooi overzicht van de evolutie in de akkerbouw met het accent op de graanteelt en bezat tegelijk ook een aantal unieke stukken. Het is niet toevallig dat twee stukken uit de collectie in het najaar van 2012 werden erkend binnen het kader van het Topstukkendecreet van de Vlaamse Overheid. De collectie Heuvelland werd in de loop van volledig geïnventariseerd en beschreven. Dat bood perfect mogelijkheden voor vergelijking met de collecties die later werden geregistreerd. De opgedane praktijkervaring werkte zeker tijdsbesparend voor het verdere project. De inventarisatie werd uitgevoerd door CAG, grotendeels zelf gefinancierd, met steun van de gemeente Heuvelland, erfgoedcel CO 7 en de Provincie West-Vlaanderen. In de periode werd de collectie gewaardeerd en herbestemd. geregistreerde objecten: 507 geïdentificeerde deelcollecties: 13 (Adlib volgens Cometa) timing: (registreren), 2015 (waarderen, herbestemmen) 1.2 Landbouwmuseum Leiedal Kortrijk In samenwerking met de Stad Kortrijk, projectvereniging Zuidwest, de Provincie West-Vlaanderen en de beherende vzw tekende CAG een traject uit voor de registratie van de collectie van het Landbouwmuseum Leiedal. Na de sluiting van het museum in 2006 werd de collectie overgebracht naar enkele loodsen op een boerderij in Heule. Ze was voortaan niet meer toegankelijk voor het publiek. De krappe opslagsituatie bracht de integriteit van de objecten duidelijk in het gedrang. Bij de collectiebeheerders was weinig expertise voorhanden. En ook hier was de conclusie dat eerst moest worden beschreven vooraleer verdere initiatieven konden worden genomen. Deze bijzonder homogene, goed opgebouwde collectie met focus op de regionale landbouw in de eerste helft van de twintigste eeuw, werd verhuisd naar een locatie waar vlot geregistreerd kon worden. De collectie, die ook heel wat ambachtelijk en volkskundig erfgoed bevatte, werd volledig geregistreerd. Op basis van de registratie vond een waardering en herbestemming plaats. geregistreerde objecten: 969 geïdentificeerde deelcollecties: 13 (Adlib volgens Cometa) timing: (registreren, waarderen, herbestemmen) 8

10 1.3 Provinciale collectie Bulskampveld Beernem De collectie die in grote mate centraal stond in het project was de Provinciale collectie Bulskampveld. Het doel was om de inventarisatie van de collectie die gestart was door provinciale medewerkers aan te vullen en te vervolledigen. De registratie door CAG omvatte hoofdzakelijk de objecten die een duidelijke link met landbouw en voeding hadden. De collectie Bulskampveld bevat immers ook een ruime verzameling ambachtelijk materiaal (ca stuks, voornamelijk handwerktuigen). 1 De focus lag aldus op de agrarische deelcollectie (ongeveer objecten) die behalve een uitgebreide verzameling landbouwwerktuigen en machines ook en vooral de wagen- en karrenverzameling omvat. Zonder overdrijven mag worden gesteld dat het hier de mooiste landbouwwagens- en karrencollectie van Vlaanderen of zelfs België betreft. De verzameling bevat enkele uitzonderlijke stukken en heeft een West-Vlaamse focus. Bovendien is het grootste deel van de objecten vrij goed bewaard en is er achtergrondinformatie beschikbaar. Met de expertise van de collectiebeheerder en de reeds beschikbare, soms heel gedetailleerde gegevens werd werk gemaakt van een diepgaande digitale registratie. De collectie als geheel heeft daardoor een vrij hoge erfgoedwaarde. geregistreerde objecten: 1415 (exclusief herbestemmingen Heuvelland en Leiedal) geïdentificeerde deelcollecties: 13 (Adlib volgens Cometa) timing: (registreren), 2016 (waarderen) 1.4 Landbouwcollectie Waregem Binnen het kader van het project Agrarische erfgoedcollecties kwam de vraag van de Stad Waregem om hun landbouwcollectie in het traject op te nemen. Er is weinig achtergrond over de collectie bekend en er zijn geen echte unieke stukken aanwezig. Onder andere omwille van de goede bewaaromstandigheden werd beslist om de collectie integraal te registreren. Veel aandacht werd besteed aan de toestandsbeschrijving van elk stuk. Op vraag van het stadsbestuur werd de hele collectie na waardering herbestemd. geregistreerde objecten: 119 geïdentificeerde deelcollecties: 12 (Adlib volgens Cometa) timing: 2015 (registreren), 2016 (waarderen, herbestemmen) 1.5 Openluchtmuseum Bachten de Kupe Izenberge De collectie van Bachten de Kupe is een heel rijke, heterogene en omvangrijke collectie met een belangrijk aandeel agrarisch erfgoed. Daarnaast is er ook heel veel ambachtelijk en huishoudelijk erfgoed, nauw verbonden met het leven op het platteland. Zowat letterlijk alles wat het platteland in de regio betreft voor de periode van 1850 tot 1970 is er aanwezig. Meer dan objecten maken naar schatting deel uit van het museum. De objecten worden gepresenteerd in een openluchtmuseum dat een heropgebouwd en samengesteld plattelandsdorp is. Door onder meer financiële beslommeringen en een ontbrekend collectiebeleid heeft het museum het moeilijk. CAG voerde gezien de inhoud, staat en omvang van de collectie eerst een grondige deelcollectieregistratie uit. Voor het identificeren en waarderen van deelcollecties waar CAG minder mee vertrouwd is, zoals onderwijs, religie of volkskunde, werd externe expertise ingeschakeld. Op 1 De objectregistratie van de ambachtelijke collectie gebeurde door een medewerker van de Provincie. Het Museum voor Oudere Technieken (MOT) uit Grimbergen was verantwoordelijk voor de identificatie en inhoudelijke verrijking van de records. Dit project liep in de periode Eindrapport Agrarische Erfgoedcollecties in West-Vlaanderen 9

11 basis van die bevindingen werd een beperkte objectregistratie uitgevoerd. De focus bleef landbouw en voeding. geregistreerde objecten: 265 geïdentificeerde deelcollecties: 38 (thematisch) 14 (Adlib volgens Cometa) timing: 2015 (registreren, waarderen) Evaluatie - Het merendeel van de geregistreerde objecten bevindt zich in een redelijke tot goede staat. Toch is waakzaamheid geboden. Houten voorwerpen vertonen sporen van houtborende insecten (al dan niet actief). Indien de tuigen niet behandeld worden, kan verval snel intreden. Metalen voorwerpen vertonen sporen van roest, maar doorgaans valt de schade mee. Tot slot zijn er ook tuigen met sporen van slijtage en materiaalverlies. Voor de collecties van Leiedal, Bulskampveld en Waregem samen is dit de verdeling volgens toestand 2 : o Goed: 32% o Redelijk: 32% o Matig: 29% o Slecht: 7% - Ook wat betreft volledigheid (compleetheid) zijn de stukken goed bewaard. Ongeveer 78% van de geregistreerde objecten is compleet. 3 De belangrijkste onderdelen zijn aanwezig. Adequaat onderhoud en kennis van de collectie blijft evenwel noodzakelijk. - Een actieve lokale erfgoedgemeenschap rond de landbouwcollecties was er amper, uitgezonderd voor de collectie Bulskampveld. - Voor het specifiek collectieprofiel verwijzen we naar de deelrapporten. 2 De toestand van de objecten van Heuvelland is ingedeeld in goed (58%), matig (30%) en slecht (12%). Omdat voor Bachten de Kupe slechts een klein gedeelte van de beschikbare objecten werd geregistreerd, zijn de gegevens hiervan niet opgenomen. 3 Zie vorige voetnoot. 10

12 Een blik op de huisvesting van de collecties Leiedal en Bachten de Kupe. Eindrapport Agrarische Erfgoedcollecties in West-Vlaanderen 11

13 2 Registreren 2.1 Fysieke registratie De fysieke registratie van de verschillende landbouwcollecties werd telkens goed voorbereid. 4 We namen de relevante literatuur door en stelden een plan van aanpak op. We namen veel werkfoto s van de objecten zoals we die aantroffen bij het begin van de registratie. Op die manier konden geregistreerde voorwerpen op de juiste plaats worden teruggezet. De leidraad voor de fysieke registratie was meestal een blanco veldwerkfiche (invulformulier). 5 Enkel tijdens de registratie van de collectie Bulskampveld werden deels ingevulde veldwerkfiches gebruikt. Die formulieren specifiek door de Provincie West-Vlaanderen uitgewerkt vermeldden de info die reeds in het registratieprogramma Adlib stond. De veldwerkfiche is gebaseerd op de velden die ingevuld worden in Adlib bij een basisregistratie. Volgende elementen werden steeds ingevuld: - Objectnummer: indien beschikbaar of teruggevonden; - Objectnaam; - Vervaardiger; - Datering van/tot: meestal een tijdsperiode, is een voorzichtige schatting; - Compleetheid; - Toestand: algemene conditie (goed, redelijk, matig of slecht), specifieke schadebeelden; - Huidige standplaats; - Fysieke beschrijving: de uiterlijke beschrijving van het voorwerp; - Materiaal: per onderdelengroep; - Afmetingen: de specifieke en maximale afmetingen (eenheid in centimeter); - Opschriften: positie op object, soort opschrift en inhoud van het opschrift; - Opmerkingen. Voor landbouwvoorwerpen en werktuigen zijn heel wat afmetingen redelijk specifiek. Een korte opsomming: omtrek en lengte van stelen en handvatten, diameter en breedte van houten wielen, afstand tussen de handvatten, spoorbreedte voor- en achteraan, wielbasis (afstand as voor- en achterwiel), pootbasis (afstand tussen poten van een draagstel), bodemhoogte bij wagens en karren (afstand grond tot bodem bak). Andere essentiële afmetingen zijn: bij ploegen de lengte van de ploegboom, bij mesbladen de lengte van de messnede, bij een zaaimachine de breedte van de zaaibak Wat betreft de toestand van het object is er de keuze uit goed, redelijk, matig en slecht. De handleiding De hand aan de ploeg gaat gedetailleerd in op dit aspect van de registratie van roerend landbouwerfgoed. Tijdens de registratie werden de stukken gefotografeerd met een digitale reflexcamera. Er werden ten minste twee foto s genomen: één basisfoto en één documentatiefoto met schaallat. Markante details of speciale kenmerken werden afzonderlijk gefotografeerd. Logo s, fabrikantennamen en andere opschriften fotografeerden we steeds apart. Objecten en machines werden meestal vanuit dezelfde hoek gefotografeerd. De foto s zijn niet frontaal maar enigszins van opzij genomen. Zo is er een beter diepte- en breedtezicht van het tuig en ook meer info in één beeld. Bij de registratie ter plekke lag de focus op de fysieke details. Naargelang de collectie, de beschikbare locatie en de te registreren objecten werd telkens een nieuwe fotografieachtergrond opgebouwd. In Bulskampveld bouwden we bijvoorbeeld twee 4 Voor een uitgebreide handleiding zie: Demasure B. (red.), De hand aan de ploeg. Handleiding voor het registreren, waarderen en herbestemmen van agrarische erfgoedcollecties, Brugge, In de bijlage van De hand aan de ploeg is dergelijk registratieformulier terug te vinden. 12

14 fotografieopstellingen voor de registratie van de wagens, karren en grote landbouwwerktuigen. Als fotografieachtergrond gebruikten we daar een dikke, beigekleurige (stoffen) schilderdoek. Op de grond legden we witte platen. De ondergrond op de foto s van de tuigen bleef zo wit. Voor handwerktuigen werd in één van de ruimtes van de dienst Cultuur in het bezoekerscentrum Bulskampveld een fotostudio ingericht met een papieren, witte achtergrond. Voor de registratie van de landbouwcollectie in Waregem werd dan weer in een hoek van de loods wit papier aan de muren bevestigd met tape. In Bachten de Kupe kozen we tot slot voor de constructie van drie fotografie-opstellingen: één voor kleine voorwerpen, één voor middelgrote, vervoerbare tuigen en één voor moeilijk verplaatsbare tuigen. Voor deze laatste categorie maakten we een mobiele fotografieachtergrond. Deze werd eenvoudig aan elkaar gemonteerd door enkele witte plastic zeilen te bevestigen aan dwarslatten. De constructie werd opgehangen aan het plafond of aan de goten van het gebouw. Voor de noodzakelijke belichting deden we bij elke collectieregistratie beroep op fotografielampen. 2.2 Digitale registratie Digitaal registreren is de verwerking van de fysieke registratie op computer. De digitale registratie van de verschillende collecties gebeurde via het programma Adlib. Dat is een collectiebeheerssysteem dat internationaal en ook in Vlaanderen door tal van bibliotheken, musea en archieven gebruikt wordt. In opdracht van de Provincies Oost- en West-Vlaanderen ontwikkelde Picturae met Adlib Information Systems als onderaannemer een centrale erfgoeddatabank en publiekswebsite die gehost worden in Nederland. De registratiesoftware was toegankelijk via een extern bureaublad (remote desktop via internet). Met andere woorden: de gegevens werden in Leuven ingevoerd, met de expertise dicht bij de hand. De gegevens van de collectie werden ingevuld volgens het Invulboek van Erfgoedinzicht (het vroegere MovE - Musea Oost-Vlaanderen in Evolutie). 6 Die handleiding voor digitale collectie- en objectregistratie is gebaseerd op internationale standaarden. Het biedt richtlijnen voor een vierhonderdtal velden in Adlib. Voor elk veld voorziet het Invulboek een uitgebreide toelichting. Het Invulboek maakt het onderscheid tussen een minimale, een basis- of een uitgebreide registratie. Zelf gingen we uit van de basisregistratie. Wat betreft uniforme naamgeving van de stukken en de materialen gebruikten we de Art&Architecture Thesaurus van Getty Research Institute, die ook in het Nederlands beschikbaar wordt gesteld door de Rijksdienst voor Kunsthistorische Documentatie (RKD) in Den Haag ( Heel wat objectnamen vooral landbouwgerelateerd zijn echter nog niet in de thesaurus opgenomen. De verrijking van de AAT is één van de doelstellingen van het project Agrarische erfgoedcollecties (zie verder). Alle informatie beschikbaar via de fysieke registratie werd nauwgezet ingevoerd in de databank, verspreid over verschillende tabbladen. De foto s werden geselecteerd en aan de juiste objectfiche gekoppeld. Aanvullende info werd mee in de fiches opgenomen. Het voor CAG belangrijkste veld is dat van de beschrijving. In dit veld wordt de werking van het voorwerp beschreven alsook zijn historische ontwikkelingscontext. Het aantal beschrijvingen in de databank per dag varieerde naargelang er meer of minder kon worden overgenomen van andere gelijkaardige beschrijvingen. Gemiddeld werden er per dag 20 nieuwe records aan de databank toegevoegd. 6 Het invulboek en de verwante documenten op deze site zijn, hoewel in grote lijnen nog bruikbaar, deels verouderd. De documenten worden in 2016 herwerkt. De nieuwe, uitgebreide versie, zal ter beschikking gesteld worden in 2017 via de cultureelerfgoedstandaardentoolbox (CEST - Eindrapport Agrarische Erfgoedcollecties in West-Vlaanderen 13

15 Een gevolg van digitaal registreren is de mogelijkheid om objecten in te delen in deelcollecties. Die deelcollecties waren er oorspronkelijk niet. Voor elke beschreven collectie maakte CAG deze oefening. Door deelcollecties te identificeren, kan voor bepaalde onderdelen van de collectie een specifiek beleid uitgestippeld worden op het vlak van conservering, ontsluiting of herbestemming. Voor het maken van gestructureerde beschrijvingen op het niveau van de deelcollectie werd gebruik gemaakt van het Cometamodel. 7 CAG werkte op basis daarvan een deelcollectiestructuur uit specifiek voor het roerend erfgoed van landbouw en voeding. De geregistreerde collecties kunnen mutatis mutandis telkens op die manier ingedeeld worden. Deze structuur is in Adlib terug te vinden via objectcategorieën (zoektoegang objecten ). Evaluatie - Een goede voorbereiding is veel waard. Door de locaties op voorhand goed te bestuderen en een gedetailleerd plan van aanpak uit te werken, werd veel tijd bespaard. - Inherent aan de registratie van landbouwcollecties is dat men soms in moeilijke omstandigheden moet werken: omgaan met grote en soms gevaarlijke stukken, werken in een onverwarmde loods... Door het nemen van gepaste (veiligheids)maatregelen verliep dit toch vlot. - Voldoende bewegingsruimte voor het registreren en fotograferen van grote collectiestukken of machines is absoluut noodzakelijk. Tijdens het project was dat op de verschillende locaties meestal geen probleem. Goed transport is evenwel cruciaal om de stukken te verplaatsen. - Wat betreft het aanbrengen van labels was er een evolutie merkbaar van handgeschreven kaartjes tot voorgedrukte en geplastificeerde labels. Voor de verhuis van de collectie Bulskampveld werd gebruik gemaakt van barcodelabels (cf. verhuismodule Adlib). - Tijdens het registratieproces is duidelijk vooruitgang geboekt op het vlak van fotografie. Een goede witte fotografieachtergrond en voldoende belichting zijn heel belangrijk. De werktuigen zijn gedocumenteerd met goede foto s. - Voor de meeste stukken bestonden geen herkomstgegevens, uitgezonderd voor de collectie Bulskampveld. - Digitaal beheer van een collectie is flexibeler en gebruiksvriendelijker dan een papieren inventaris. Aanpassingen zijn snel gebeurd. - Collecties beschrijven is en blijft een arbeidsintensieve taak. Precies inschatten hoe snel een registratieopdracht zal lopen, blijft moeilijk omdat er vaak onverwachte obstakels opduiken. - Samenwerking is een must om dergelijke omvangrijke collecties te registreren. Dankzij de goede samenwerking met de Provincie West-Vlaanderen en andere diensten verliep het project vrij vlot. - Een oproep voor vrijwilligers leverde helaas weinig tot niets op. De vrijwilligers konden eventueel ingezet worden voor het afstoffen en verplaatsen van de collectiestukken, naast het helpen met fysiek nummeren en fotograferen. Het zware, veelal vuile werk schrikt potentiële vrijwilligers evenwel af. 7 Coppoolse D., De Nil B. en Verstappen H., Cometa. De elementen van het model, Brussel, Zie 14

16 Enkele fotografieopstellingen van Bulskampveld en Waregem. Eindrapport Agrarische Erfgoedcollecties in West-Vlaanderen 15

17 3 Waarderen In het oorspronkelijke projectplan ging de meeste aandacht naar de registratie van de verschillende landbouwcollecties. Door de veranderde beleidscontext en de huisvestingsproblemen van bepaalde collecties kreeg de waardering van de agrarische collecties een groter belang dan initieel bedoeld. Waardering in een erfgoedcontext is het doen van beargumenteerde uitspraken over de waarde van een object of deelcollectie. Het gaat daarbij uiteraard niet om een financiële waardering. Het is een logisch vervolg op registreren en tegelijk ook een noodzakelijke basis voor verdere acties zoals selectie. In de loop van het project zette CAG grote stappen richting een gedegen en onderbouwde waardering van landbouwerfgoed. In Nederland werden inspirerende initiatieven ontplooid om het waarderen van objecten en (deel)collecties beter te doen aansluiten op de veranderende maatschappij en de kijk op erfgoed. Dat resulteerde onder meer in de publicatie Op de museale weegschaal. Collectiewaardering in zes stappen die een nieuwe systematiek van waardering beoogt, weliswaar voortbordurend op bestaande waarderingsmethodes en -criteria. 8 Ook op het vlak van waarderen van religieus erfgoed zijn zowel in Nederland als België zinvolle acties gebeurd. 9 Belangrijk is het referentiekader waarbinnen wordt gewaardeerd. Voor het agrarisch erfgoed werd geprobeerd om de objecten te kaderen in enerzijds het West-Vlaamse en anderzijds het Vlaamse erfgoedveld. 3.1 Aanleiding De specifieke aanleiding voor een waardering was niet voor elke collectie hetzelfde. Voor de landbouwcollecties van Heuvelland, Leiedal en Waregem was dat bijvoorbeeld het feit dat de collecties huisden in een voorlopig onderkomen en herbestemming noodzakelijk was. Voor deze collecties was er ook geen collectieverantwoordelijke meer. De collectie Bulskampveld werd daarentegen gewaardeerd in het kader van toekomstige beheerskeuzes. 3.2 Criteria De betrokken landbouwcollecties werden op een aantal criteria gewaardeerd. De nadruk lag niet zozeer op een volledige kwalitatieve waardering met een beschrijving van betekenis als wel op een eerder kwantitatieve benadering met een rangorde van 1 tot en met 4. De 1 staat dan voor de laagste waardering en de 4 voor de hoogste. Het is evenwel niet de bedoeling om de cijfers op te tellen. De toekenning van de cijfers is om een zekere structuur en eenvormigheid in de waardering te stoppen. De beschrijving van betekenis werd wel toegepast voor het identificeren en waarderen van deelcollecties. Binnen het criterium kenmerken/kwaliteiten werd voor elk object de toestand/conditie, compleetheid, ensemblewaarde, materiële/historische authenticiteit, herkomst, zeldzaamheid in Vlaanderen, representativiteit Vlaanderen en representativiteit West-Vlaanderen onderzocht. Per verschillend aspect is een verantwoording voor de rangorde gegeven. De benaming en de 8 Versloot A., Op de museale weegschaal: collectiewaardering in zes stappen, Amersfoort (Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed), Verhoeven P., De Beyer M., Schriemer I. en Van Der Lans S., Handreiking Roerend Religieus Erfgoed: praktisch hulpmiddel bij het waarderen en herbestemmen van religieuze voorwerpen, Den Haag, Stappenplan voor waarderen, selecteren en herbestemmen van roerend religieus erfgoed in parochiekerken, 2016 ( 16

18 beschrijving bepalen mee de mate van compleetheid. Een dorsvlegel zonder steel is incompleet, een dorsvlegelknuppel is wel compleet. Wel werd dan bij ensemblewaarde aangegeven dat die dorsvlegelknuppel duidelijk een deel was van een groter geheel (dorsvlegel). Belangrijk is ook de biografie van het object: is er omringende informatie beschikbaar? Het aspect representativiteit kan in een Vlaamse context hoog scoren terwijl het binnen de West-Vlaamse landbouw laag scoort. Een tweede groep zijn de cultuurhistorische criteria. Elementen die daarin aan bod komen zijn: techniekhistorisch, historisch, artistiek, informatief en documentair. De techniciteit van het object wordt gewaardeerd, net zoals de historische betekenis van het stuk. Een object fungeert ook als container van informatie. Is er inherent aan het stuk informatie aanwezig? Even valabel is de vraag of er reeds onderzoek naar het voorwerp of gelijkaardige objecten is verricht. Voor de waardering van de wagen- en karrencollectie van Bulskampveld kroop veel energie in het opstellen van een typologie. Sociaal-maatschappelijke criteria vormen de derde groep van criteria binnen het waarderingskader. Het belang van het object binnen de samenleving staat hierin centraal. Beschouwde elementen zijn de actuele/sociale betekenis, belevingswaarde en educatieve waarde. Bij deze deelwaardering worden doorgaans belanghebbenden betrokken (zie verder). Het laatste criterium is het gebruikscriterium. Er wordt gepeild naar de operationele waarde. Kan het object nog gebruikt worden voor zijn oorspronkelijke doel? Niet alle criteria hoeven van toepassing te zijn. Het artistieke element bijvoorbeeld dat valt onder het cultuurhistorische aspect is in landbouwcollecties doorgaans van ondergeschikt belang en kan dus veelal worden weggelaten. Ook op de notie ontwikkelpotentieel - welke toekomst heeft een object na een bepaalde ingreep? werd niet verder ingegaan. 3.3 Betrokkenen/belanghebbenden De waardering van de bestudeerde landbouwcollecties gebeurde door CAG en specifiek door stafmedewerker roerend erfgoed Bert Woestenborghs. Vanuit zijn expertise is hij goed geplaatst om beargumenteerde uitspraken te doen over het roerend agrarisch erfgoed. Voor de belangrijke collectie Bulskampveld werden ook de zogenaamde belanghebbenden bevraagd. Heemkundigen, gemeentepersoneel, omwonenden, experts en provinciepersoneel, werd gevraagd welke betrokkenheid/bekommernis zij bij de collectie hebben. Doel was om te peilen naar wat iedereen belangrijk vindt voor de collectie Bulskampveld. Werktuigen met een hoge graad van uitvoering of prestige zoals wagens en karren worden hoger gewaardeerd dan eenvoudige tuigen zoals bijvoorbeeld een eg of zwenghout. Bij deze laatste is een zekere vervreemding vast te stellen. Het plaatsgebonden (lokaal/regionaal) aspect wordt eveneens als heel belangrijk ervaren. Bij de collecties van Heuvelland, Leiedal en Waregem werd geen dergelijke bevraging georganiseerd. 3.4 Motivatie Per object werden alle relevante criteria overlopen. Op die manier werd een inzicht verkregen in de erfgoedwaarde van de verschillende objecten. De zwaartepunten van de collectie kwamen zo naar voor. Niet voor elk object werd een kritische motivering uitgeschreven. Alleen voor de absolute kerncollectie van Bulskampveld (wagens en karren) is er wel dergelijke statement of significance gemaakt. De motivering van de wagens en karren gebeurde vanuit de experteninvalshoek. Voor de hele collectie was het binnen de contouren van het project niet haalbaar om dergelijke motivering te maken. Bovendien ging de waardering per object al vrij ver. Dergelijke motivatie werd wel op Eindrapport Agrarische Erfgoedcollecties in West-Vlaanderen 17

19 deelcollectieniveau gemaakt. Voor de collectie Bulskampveld verliep dat met belanghebbenden, voor de collectie Bachten de Kupe gebeurde dat met experten. Vanuit de waardering werd verder gewerkt richting selectie en eventueel herbestemming. Ook een indeling in kerncollectie of perifere collectie was hierdoor mogelijk. Evaluatie - De waarderingsmethodiek van Op de museale weegschaal bleek vlot toepasbaar op een landbouwcollectie, mits het gericht selecteren van de criteria. Ook de voorkennis van CAG met betrekking tot de waarderingscontext, m.n. de (West-)Vlaamse agrarische collecties, was hierbij belangrijk. - Doorheen het project boekte CAG duidelijk vooruitgang om te komen tot een kritische en onderbouwde waardering van landbouwerfgoed. De manier van werken werd sterk verbeterd. - Er is een stap gezet in de opmaak van een (West-)Vlaamse referentiecollectie, na de registratie en waardering van Heuvelland, Leiedal, Bulskampveld, Bachten de Kupe en Waregem. 18

20 Bij de waardering van de collectie Bulskampveld werden belanghebbenden betrokken. Eindrapport Agrarische Erfgoedcollecties in West-Vlaanderen 19

21 4 Herbestemmen De collecties van Heuvelland, Leiedal en Waregem werden herbestemd. CAG nam dit in handen en verzorgde de contacten tussen de afstotende en de ontvangende instelling. CAG contacteerde eerst publiek toegankelijke landbouw- en voedingsmusea met de vraag welke objecten hen interesseerden. De scope werd niet beperkt tot de regio maar opengetrokken naar heel Vlaanderen. In tweede instantie werden de private collectiebeheerders bevraagd. Er werd ook contact opgenomen met niet-erkende musea, heemkringen en cultuurverenigingen uit de regio. Als derde fase werd een kijkdag georganiseerd die openstond voor het brede publiek. Evaluatie - Bedenk dat een goede inventaris onontbeerlijk is voor het slagen van een herbestemmingstraject: de daarin geïnvesteerde tijd wordt later in veelvoud terug gewonnen. - Het inzetten van Erfgoedinzicht als herbestemmingsinstrument bleek erg handig. Zo bleven alle gegevens centraal bewaard, collecties virtueel samen gehouden, konden gegevens vlot uitgewisseld worden met potentieel geïnteresseerden en circuleerden er geen verschillende versies van documenten. Ook de nieuwe eigenaars maakten er actief gebruik van. - De organisatie van kijkdagen blijkt succesvol. Quasi de ganse collecties van Heuvelland en Leiedal werden uiteindelijk herbestemd, een resultaat dat boven de verwachtingen van het projectteam uitsteeg. - Open communicatie werkt. Betrek de pers tijdig bij een herbestemmingstraject en zorg voor een positieve boodschap: collectie krijgt nieuw leven/wordt virtueel samen bewaard/blijft als geheel toegankelijk. 20

22 De objecten van de collecties van Heuvelland en Leiedal kregen een nieuwe bestemming. Eindrapport Agrarische Erfgoedcollecties in West-Vlaanderen 21

23 5 Eindproducten 5.1 Inventarissen landbouwcollecties Het voornaamste eindproduct zijn de inventarissen van de verschillende landbouwcollecties. Meer dan objecten agrarisch erfgoed zijn door het project beschreven. Dit betreft landbouwwerktuigen, ambachtelijk materiaal en huishoudelijke voorwerpen. Allemaal zijn ze wetenschappelijk beschreven en voorzien van minstens één, maar meestal meerdere kwaliteitsvolle foto s. In totaal zijn foto s genomen. Daarnaast zijn bijna afmetingen gemaakt. De kennis over het agrarisch erfgoed kreeg zo wat betreft objecten een stevige stimulans. Dergelijke inventaris is onmisbaar om inzicht te krijgen in de samenstelling en de waarde van een collectie. Om goed voor de collectie te zorgen, is het nodig te weten wat er in huis is. Door gegevens te registreren in een (online) databank, wordt de informatie op een uniforme wijze verwerkt. De gegevens zijn gemakkelijk doorzoekbaar en nieuwe verbanden kunnen worden gelegd. Op die manier wordt ook het wetenschappelijk onderzoek gestimuleerd, net zoals de ontsluiting voor het brede publiek. Kennis en waardering zijn immers cruciaal voor de toekomst van het soms kwetsbare agrarische erfgoed. De meeste van de geregistreerde voorwerpen zijn bovendien ook digitaal ontsloten. Via en zijn de objecten terug te vinden, vergezeld van de voornaamste basisinfo. Informatie die online getoond wordt, zijn de titel, de bewaarinstelling, de objectnaam, het objectnummer, de beschrijving, de materiaalbeschrijving, de datering, het materiaal en de afmetingen. Hoewel sommige collecties zoals het Landbouwmuseum Heuvelland en het Landbouwmuseum Leiedal fysiek niet meer samen gepresenteerd worden, is dat digitaal dus wel mogelijk. Op die manier krijgen versnipperde collecties een nieuw leven. 5.2 Handleiding: De hand aan de ploeg Op 1 december 2016 presenteerden de Provincie West-Vlaanderen en CAG De hand aan de ploeg. Handleiding voor het registreren, waarderen en herbestemmen van agrarische erfgoedcollecties op een studiedag in Roeselare. De handleiding is een werkinstrument voor de registratie, waardering en selectie van agrarisch erfgoed. Ze wil op een heel toegankelijke manier collectiebeheerders op weg zetten om hun collectie te registreren, in kaart te brengen, weloverwogen keuzes te maken en goed te beheren. De publicatie is stap voor stap opgebouwd en gebruikt praktijkvoorbeelden uit heel Vlaanderen. Het gebruik van de handleiding helpt collectiebeheerders onder meer om inzicht in hun eigen collectie te verwerven, om hiaten en dubbels in hun collectie of in vergelijking met andere collecties te ontdekken en dus om doordacht te ver- of ontzamelen, om schade aan landbouwerfgoed te herkennen en vermijden en om hun collectie toegankelijk te maken. De ontwikkelde methodiek is ook toepasbaar voor andere types van erfgoed zoals bijvoorbeeld ambachtelijk erfgoed (klompenmaker, tonnenmaker, smid ) of het erfgoed van voeding (keukengerei, verpakkingen ). De handleiding bestaat uit 3 delen: - in deel 1 wordt duiding en achtergrond gegeven: het registreren, waarderen en herbestemmen van agrarisch erfgoed, wat is dat?; - in deel 2 staat de concrete aanpak centraal. Aan de hand van illustraties en praktijkvoorbeelden stellen we de methode stap voor stap voor; - deel 3 brengt een ABC van het agrarisch erfgoed. Volgens de letters van het alfabet worden 26 objecten uit het ruime agrarisch erfgoedveld gepresenteerd. De tekstjes dienen als 22

24 voorbeeldbeschrijvingen. Zo wordt aangegeven hoe een bepaald object bij voorkeur geregistreerd wordt. Voor de registratie, beschrijving en waardering van voorwerpen in verband met ambachten en voeding geldt in veel gevallen dezelfde werkwijze. De Grafische dienst van de Provincie West-Vlaanderen stond in voor de vormgeving van de handleiding. Het boekje is vrij beschikbaar en te downloaden op de websites en Thesaurus CAG plande in samenwerking met de Provincie West-Vlaanderen al langer de uitwerking van een thesaurus voor landbouwwerktuigen. Het project Agrarische erfgoedcollecties in West-Vlaanderen bood de ideale gelegenheid om daar werk van te maken. Het vergelijkend onderzoek van de geregistreerde agrarische collecties draagt immers bij tot de verfijning van de beschikbare terminologie rond het agrarisch erfgoed. In het voorjaar van 2015 werden de voorbereidingen gestart. Dat resulteerde in een werklijst met termen die eerst voor verdere vergelijking en controle moest worden onderzocht. In de loop van december 2015-januari 2016 werd door de Provincie een werkkracht vrijgesteld die de vergelijking tussen de uitgezuiverde lijst en de AAT (Art & Architecture Thesaurus, de internationale standaardthesaurus) op zich nam. In 2016 kwam een werkgroep van CAG bijeen die per deelthema de termen in detail bekeek. Op wekelijkse basis werden alle geselecteerde termen overlopen. Telkens werd een correcte naam gesuggereerd, alternatieve namen voorgesteld en uitgezocht waar de term hiërarchisch (in de AAT) past. Tot slot werd telkens een korte definitie van het woord opgesteld. Dit proces werd tegen eind 2016 grotendeels afgerond. 10 In 2017 staat vooral terugkoppeling met het erfgoedveld centraal, telkens in nauw overleg met de dienst Cultuur van de Provincie West-Vlaanderen. Actoren worden uitgenodigd om voor een bepaald domein (bakkerij, tabak, handwerktuigen ) de voorstellen van CAG te bespreken en aan te vullen. Daarna worden de relevante termen voorgesteld aan de AAT-Ned. Wanneer de termen van de landbouwthesaurus goedgekeurd zijn voor de AAT, worden alle ingevoerde records in Adlib nogmaals overlopen en wordt de correcte naam toegekend. Het is belangrijk dat dit uniform gebeurt, zodat alle gelijkaardige objecten ook dezelfde naam hebben. 5.4 Referentiecollectie Binnen het project werd ook nagedacht over een referentiecollectie voor het roerend agrarisch erfgoed. Dit is opgevat als een uitgebreid overzicht van de verschillende modellen en types van werktuigen die voor de diverse teelten en bewerkingen na 1850 tot ca werden gebruikt. Gezien de gewijzigde beleidskeuzes de overheveling van de bevoegdheden m.b.t. cultuur naar de Vlaamse overheid wordt een virtuele referentiecollectie nagestreefd. De overweging wordt gemaakt of er vertrokken wordt vanuit de bestaande collecties of vanuit het West-Vlaamse landbouwverhaal. 10 Er werd een projectaanvraag gedaan om het project in 2017 verder te zetten. Eindrapport Agrarische Erfgoedcollecties in West-Vlaanderen 23

25 5.5 Studiedag De voornaamste resultaten van het project werden voorgesteld op de studiedag De hand aan de ploeg, die doorging op 1 december in Roeselare (Huis van de Voeding). De Provincie West- Vlaanderen en CAG wensten immers hun ervaringen binnen dit project graag te delen met andere collectiebeheerders, organisaties of particulieren die agrarische collecties beheren of in hun hart dragen. Na de verwelkoming door gedeputeerde voor Cultuur Myriam Vanlerberghe stelde CAGstafmedewerker Bert Woestenborghs het project Agrarische erfgoedcollecties in West-Vlaanderen voor. Aan de hand van het doorlopen traject schetste hij de voornaamste onderzoeksresultaten. Brecht Demasure, als projectmedewerker eveneens verbonden aan CAG, stelde aansluitend de handleiding De hand aan de ploeg voor (zie hoger). Daarna kwam Livia Snauwaert, depotconsulent bij de Provincie West-Vlaanderen, aan de beurt. Zij had het over de Provinciale collectie Bulskampveld en belichtte de verhuis van de collectie van het provinciedomein in Beernem naar een loods in Zwevezele. Vervolgens kwam Henk Dijkstra van het Fries Landbouwmuseum aan bod. Hij lichtte toe hoe onze noorderburen met agrarisch erfgoed omgaan. Hij stond stil bij de collectieopbouw van zijn museum, de mogelijkheden van het nieuwe depot en het gewijzigde verzamelbeleid. Als afsluiter van de voormiddag tekende Katrijn Van Kerchove, in opdracht van Marina Laureys, van de Afdeling Cultureel Erfgoed van de Vlaamse Overheid de toekomstige beleidslijnen van het agrarisch erfgoed in Vlaanderen uit. Na de middaglunch in brouwerij Rodenbach gingen er vier parallelle workshops door. De deelnemers mochten kiezen uit twee van vier sessies. Deze handelden respectievelijk over registreren, waarderen en herbestemmen, (deel)collectieregistratie en behoud en beheer. De workshops stonden telkens onder begeleiding van experten ter zake. De theorie werd zo in de praktijk omgezet. Yves Segers, coördinator van CAG, sloot de studiedag af. Hij bracht een boodschap vol inspiratie en goesting om met agrarische collecties aan de slag te gaan en zo mee het landbouwverleden van West-Vlaanderen verder te laten leven. Als afsluiter van de rijk gevulde dag stond een gegidst bezoek aan brouwerij Rodenbach met degustatie gepland. 24

26 Enkele producten van het project: de ontsluiting via en de cover van de handleiding De hand aan de ploeg. Eindrapport Agrarische Erfgoedcollecties in West-Vlaanderen 25

27 6 Conclusie Na de registratie, waardering en valorisatie van meer dan 3200 landbouwobjecten zou men kunnen denken dat de klus geklaard is. Dit is echter niet het geval! Vele landbouwobjecten zijn nog niet geregistreerd, zowel in West-Vlaanderen als in de overige provincies. Registreren is en blijft immers een basistaak voor collectiebeheerders. Een goed gedocumenteerde collectie behoort tot de basiswerking van elke instelling of museum. Het project Agrarische erfgoedcollecties zorgde ervoor dat de kennis van landbouwwerktuigen werd verruimd en verdiept. Registratie en waardering betekenen immers niet alleen kennisopbouw van de eigen collectie, maar ook van het agrarisch erfgoed in het algemeen. Het was een unieke kans om inzicht te verwerven in een materie die anders onderbelicht zou blijven. De ervaringen die bij het project opgedaan werden, laten toe om die expertise met andere collectiebeheerders te delen. Het project zorgde ongetwijfeld voor een hechtere band binnen de gemeenschap van het agrarisch erfgoed. Er is een netwerk opgebouwd tussen verschillende collectiebeheerders. Vanuit hun eigen expertise droegen ze onder meer een steentje bij op het vlak van identificatie. Ook door de verschillende herbestemmingen, kwam de gemeenschap als één geheel naar voor. Kennis en expertise werden onderling uitgewisseld. Toch blijft veel agrarisch erfgoed bedreigd. Omwille van financiële redenen, een veranderde collectiefocus of omwille van plaatsgebrek komen landbouwcollecties in moeilijk vaarwater terecht. Soms gaat het om een deelcollectie van een groter geheel, soms over een agrarische collectie als geheel. Steeds vaker worden initiatieven ingericht om de collectie te registreren en te waarderen. Een aantal daarvan leiden tot de herbestemming van de landbouwwerktuigen. Maar ook dat proces is eindig; het is niet mogelijk om te blijven herbestemmen. De ontvangende publieke instellingen zitten op een bepaald moment ook aan hun limiet. Voor privéverzamelaars is het moeilijk uitspraken te doen, maar voor hen geldt dat evenzeer. Inhoudelijk beschouwd, zijn de meeste werktuigen wel gekend. Nieuwe of onbekende tuigen worden bijna niet meer gevonden, maar natuurlijk zijn er wel nog talloze varianten met bijzondere eigenschappen die op zich uniek zijn. Ook deze verdienen geregistreerd te worden. Bovendien zijn veel constructeurs of machinefabrikanten nog niet bekend. Daarnaast moet zeker ook de technische en functionele kennis worden vastgelegd. Hoe een werktuig functioneerde is niet altijd even evident meer. Dat er zeker nog een maatschappelijk draagvlak bestaat voor landbouwcollecties, bewees het (tijdelijke) publieke verdwijnen van de collectie Bulskampveld. Die werd niet alleen door veel experten als referentiecollectie beschouwd, ook de erfgoedgemeenschap betreurde het verdwijnen van de collectie. Die wil hier graag nog acties zien rond gebeuren. Dit project moet dan ook eerder als gangmaker beschouwd worden dan als een volledig afgerond project. Het doel moet zijn om de maatschappij blijvend warm voor te maken voor het agrarisch erfgoed. Landbouw speelde immers een belangrijke rol in de ontstaansgeschiedenis van Vlaanderen en België. 26

28 De jeugd enthousiasmeren over landbouwwerktuigen is de uitdaging voor de toekomst! Eindrapport Agrarische Erfgoedcollecties in West-Vlaanderen 27

29 7 Selectieve bibliografie Doorheen het project werd beroep gedaan op diverse hulpmiddelen. Een summiere oplijsting vind je hieronder. Voor de duidelijkheid zijn deze opgesplitst in databanken, studies over registratie en waardering en literatuur over roerend agrarisch erfgoed. Het spreekt voor zich dat dit slechts een selectie betreft. Een uitgebreide bibliografie is terug te vinden in de handleiding. 7.1 Erfgoeddatabanken Erfgoedbank Het Virtuele Land, Centrum Agrarische Geschiedenis, 2016 ( Erfgoedbank Erfgoedinzicht, Provincie West- en Oost-Vlaanderen, 2016 ( Erfgoedbank Erfgoedplus, Provincie Limburg en Vlaams-Brabant, 2016 ( ID-DOC, Identificatie Documenten, MOT, 2016 ( 7.2 Registratie en waardering Coppoolse D., De Nil B. en Verstappen H., Cometa. De elementen van het model, Brussel, Demasure B. (red.), De hand aan de ploeg. Handleiding voor het registreren, waarderen en herbestemmen van agrarische erfgoedcollecties, Brugge, Demasure B. en Woestenborghs B., Registratie en waardering van de Provinciale Collecties Bulskampveld Beernem deelcollectie landbouw en voeding, Leuven (Centrum Agrarische Geschiedenis), Demasure B., Registratie en collectie-evaluatie van het Openluchtmuseum Bachten de Kupe (Izenberge), Leuven (Centrum Agrarische Geschiedenis), Demasure B., Registratie en evaluatie van de landbouwcollectie Waregem, Leuven (Centrum Agrarische Geschiedenis), Demasure B. en Woestenborghs B., Terug in handen. Collectieregistratie en evaluatie van het Landbouwmuseum Leiedal (Kortrijk), Leuven (Centrum Agrarische Geschiedenis), Handleiding voor het opstellen van een kerkinventaris, Leuven (Centrum voor Religieuze Kunst en Cultuur), 4 de uitgave, Invulboek Erfgoedinzicht, 2016; vanaf 2017: Luger T., Doe alleen wat daadwerkelijk nodig is. Praktische advies bij de waardering van collecties, in:, Museumpeil. Vakblad voor museummedewerkers in Vlaanderen en Nederland, Themanummer Waardering van collecties, 21 (2014), nr. 41, p Luyten S., Traject Voeding. Het erfgoed van eten en drinken in Vlaanderen en Brussel. Stand van zaken en analyse, Leuven (Centrum Agrarische Geschiedenis),