BOUWSTENEN VOOR EEN PEDAGOGISCH KWALITEITSKADER KINDEROPVANG

Transcriptie

1 BOUWSTENEN VOOR EEN PEDAGOGISCH KWALITEITSKADER KINDEROPVANG Landelijk Pedagogenplatform Kindercentra Voorjaar Landelijk Pedagogenplatform Kindercentra

2 2 Verantwoording en doel bouwstenen Het Landelijk Pedagogenplatform Kindercentra (LPK) wil een bijdrage leveren aan een zorgvuldig onderbouwde visie op kinderopvang in Nederland en daarmee de positie van de kinderopvang bij de ontwikkeling van kinderen van 0 tot 13 jaar versterken. Het LPK benoemt de bouwstenen die nodig zijn voor een landelijk kwaliteitskader. Omdat positieve effecten voor alle kinderen alleen bereikt kunnen worden door goede kwaliteit, is het LPK voorstander van een verplichtend landelijk kwaliteitskader. Kinderopvang 1 van goede kwaliteit heeft een toegevoegde waarde voor de ontwikkeling van kinderen, waarbij met name de proceskwaliteit een grote invloed heeft. Naast deze meerwaarde voor kinderen (en ouders) heeft de kinderopvang een maatschappelijke waarde. Kinderen leren mee te doen in een gemeenschap en bij te dragen aan een democratische leefomgeving. De kinderopvang biedt en onderhoudt een partnerschap met ouders rond het opvoeden en helpen opgroeien van hun kind. De Bouwstenen voor een pedagogisch kwaliteitskader beschrijft de essentie van de pedagogische kwaliteit van kinderopvang en verbindt daarbij bestaande kwaliteitsomschrijvingen die als belangrijk worden gezien in het werkveld (zie literatuurlijst). De Bouwstenen worden regelmatig bijgewerkt op grond van nieuwe informatie/ontwikkelingen uit beleid, wetenschap en praktijk. Het LPK gaat de bouwstenen gebruiken als een meetlat bij landelijke ontwikkelingen van beleid, wetenschap en praktijk. Doel en functie van kinderopvang Kinderen hebben recht op de best mogelijke start in het leven: opvoeding en ondersteuning die ervoor zorgt dat zij hun mogelijkheden en talenten optimaal kunnen ontwikkelen. Een veilige, gelukkige kindertijd is belangrijk. Ouders 2 zijn de eerste en belangrijkste opvoeders om daarvoor te zorgen. Goed ouderschap is de natuurlijke basis voor het opvoeden en helpen opgroeien van kinderen. Goede kinderopvang levert in aanvulling op die thuissituatie een belangrijke bijdrage, door het bieden van een liefdevolle, sociale, veilige en gezonde leefomgeving met optimale ontwikkelingsmogelijkheden en leermomenten. We willen dat elk kind opgroeit tot een zelfstandige, actieve, competente volwassene, die verantwoordelijkheid kan en wil dragen voor zichzelf en zijn of haar omgeving en naar vermogen een positieve bijdrage levert aan de samenleving 3. Alle gezinnen kunnen zich welkom voelen en vertrouwen hebben in de voorziening. Er wordt actief gewerkt aan diversiteit en sociale inclusie. Kinderopvang is toegankelijk voor alle kinderen en hun ouders, dat wil zeggen beschikbaar, betaalbaar, bereikbaar, bruikbaar en begrijpelijk 4. 1 Waarbij de term kinderopvang staat voor kinderdagverblijven, peuterspeelzalen, buitenschoolse opvang en gastouderopvang. 2 Waarbij de term ouders staat voor ouder(s)/verzorger(s). 3 NJi, Een solide basis voor jeugdbeleid. 4 Proposal for key principles of a Quality Framework for Early Childhood Education en Care

3 De kernwaarden voor pedagogische kwaliteit Er zijn vijf kernwaarden die de kwaliteit van kinderopvang bepalen: 1. Het bieden van veiligheid (emotioneel en fysiek) 2. Gelegenheid bieden tot het ontwikkelen van persoonlijke competenties 3. Gelegenheid bieden tot het ontwikkelen van sociale competenties 4. Gelegenheid bieden om zich normen en waarden, de cultuur van een samenleving eigen te maken 5. Een opvoedingspartnerschap met ouders aangaan De eerste vier kernwaarden zijn een nuancering en nadere uitwerking van de vier doelen uit de Wet kinderopvang (2005). Opvoedingspartnerschap met ouders is daaraan toegevoegd. De vijf kernwaarden zijn als volgt met elkaar verbonden. De kinderopvang werkt aan het versterken van persoonlijke en sociale competentie en aan de overdracht van normen en waarden, de cultuur. Voorwaarde daarvoor is dat de kinderopvang een omgeving schept die emotionele veiligheid, welbevinden, gezondheid en fysieke veiligheid voor kinderen waarborgt. Door uitwisseling en samenwerking met ouders ontstaat een sterk pedagogisch, ontwikkeling ondersteunend partnerschap, waarbij kinderopvang en ouders elkaars rol versterken. Samen vormen deze kernwaarden de basis onder de pedagogisch-didactische kwaliteit van kinderopvang. In de bijlage beschrijven we kort deze kernwaarden. De vijf kernwaarden zijn te beschouwen als het programma van eisen voor een pedagogisch kwaliteitskader. Om aan die eisen tegemoet te komen zijn bouwstenen nodig. Deze worden hieronder beschreven. De eerste bouwstenen gelden voor alle vijf de kernwaarden. Daarna volgen de bouwstenen die horen bij één of twee kernwaarden. De bouwstenen hebben in samenhang met elkaar effect op de structurele-, proces- en uitkomstkwaliteit. Bouwstenen die gelden voor alle vijf kernwaarden Een verplicht nationaal kwaliteitskader voor elke kinderopvangorganisatie is een belangrijke voorwaarde om te waarborgen dat kinderopvang in Nederland voldoet aan alle factoren van pedagogische ontwikkelingsgerichte kwaliteit. Het Internationaal Verdrag inzake de rechten van het Kind ligt ten grondslag aan alle omgang met kinderen. Het pedagogisch beleidsplan gaat uit van een holistische ontwikkeling van het jonge kind en is de verbindende factor voor alle overige beleidsterreinen van een kinderopvangorganisatie: Ouderbeleid, Veiligheid en Gezondheid, Accommodatiebeleid, Personeelsbeleid, Organisatiebeleid, Samenwerkingsbeleid. De kinderopvang is beschikbaar, betaalbaar, bereikbaar, bruikbaar en begrijpelijk voor alle ouders. De kinderopvangorganisatie streeft naar kwaliteit op alle fronten: de individuele werknemer, het team, het management, het bestuur, het beleid, de organisatie. Er is gekwalificeerd en geschikt personeel en leiderschap met de juiste kennis en vaardigheden en de juiste attitude om alle bouwstenen in de praktijk vorm te geven, ook voor kwetsbare kinderen en/of ouders. 3

4 Er is sprake van ondersteunende werkomstandigheden (bijvoorbeeld voorbereidingstijd, juiste salariëring, tijd voor overleg en uitwisseling, passende werkomgeving). Er is sprake van een lerende organisatie en permanent leren. Dit vereist continue aandacht voor scholing, coaching, reflectie, praktijkgericht onderzoek, verdieping van het curriculum en input vanuit de wetenschap. Er is sprake van externe samenwerking met de lokale overheid, het onderwijs, de gezondheidszorg en andere voorzieningen voor gezinnen met kinderen. Er is sprake van monitoren en evalueren op verschillende aspecten en niveaus (kind, personeel, ouders, beleid om visie en doelen te controleren en bij te stellen. Continuïteit en stabiliteit zorgen voor een voorspelbare en vertrouwde situatie voor kinderen, waarin zij medewerkers en de andere kinderen goed leren kennen. Dat betekent een stabiele groep, vaste pedagogisch medewerkers, een bekend dagritme met vaste rituelen in een bekende speel-leefomgeving, zodat geboden ontwikkelingskansen optimaal benut worden. Dit vraagt om eenduidige normen en het gebruiken van een stabiliteitsmeter. Het LPK is voorstander van minimaal 4 dagdelen opvang per week voor 2-4 jarigen en minimaal 2 dagen buitenschoolse opvang voor 4-8 jarigen. Bouwstenen die gelden voor kernwaarde 1. Het bieden van veiligheid (emotioneel en fysiek) Kinderen kunnen zich welbevinden in de kinderopvang. Zij voelen zich fysiek en emotioneel veilig. Daarvoor is nodig: De kinderopvang zorgt voor een veilige gezonde omgeving met een goede balans tussen veiligheid en passende uitdaging. De kinderopvang zorgt voor een sensitief-responsieve omgeving voor ieder kind in de vorm van het effectief inzetten van de zes NCKO-interactievaardigheden voor basale en ontwikkelingsgerichte interactie dor pedagogisch medewerkers, aansluitend op niveau, interesse en behoefte van kinderen Kinderopvangorganisaties hanteren een plaatsingsbeleid dat deze sensitief-responsieve omgeving faciliteert en ondersteunt (zie ook onder bouwsteen stabiliteit en continuïteit). Aandacht voor gezondheid, hygiëne en een veilige omgeving heeft hoge prioriteit in de kinderopvang. In dit document wordt dit niet verder uitgewerkt. We richten ons als LPK op de pedagogische ontwikkelingsgerichte kwaliteit. Bouwstenen die gelden voor kernwaarden 2. en 3. Gelegenheid bieden tot het ontwikkelen van persoonlijke en sociale competenties De kinderopvang zorgt dat kinderen zich persoonlijk en sociaal kunnen ontwikkelen door hen met aandacht en betrokkenheid te laten spelen, hen vooral mogelijkheden te bieden voor Doen-Ervaren-Beleven, in de groep en individueel, in een klimaat dat uitnodigt tot denken en doen. De kinderopvang biedt kinderen de kans hun eigen ontwikkelings- en leerstijl te vinden en te volgen. De kinderopvang biedt kinderen een betekenisvol en breed ontwikkelingsaanbod op de ontwikkelings- en interessegebieden, zoals die zijn beschreven in de Pedagogisch kaders en de NCKO kwaliteitsmonitoren. 4

5 De kinderopvang zorgt voor een liefdevolle, ontwikkelingsgerichte interactie met de kinderen. Dat betekent: een positieve groepssfeer en positieve contacten tussen kinderen onderling, voldoende goed verlopende communicatiecirkels (contactinitiatief, signaleren, bevestigen, uitwisselen, beurten maken, verdiepen, afsluiten) tussen kinderen en pedagogisch medewerkers, het effectief inzetten van de zes NCKO-interactievaardigheden 5 voor basale en ontwikkelingsgerichte interactie (sociale attentie en oriëntatie op de omgeving) door pedagogisch medewerkers, aansluitend op niveau, interesse en behoefte van kinderen. De kinderopvang zorgt voor een voldoende uitnodigende en uitdagende speelleeromgeving, zowel binnen als buiten met een indeling in voldoende hoeken en speelplekken voor verschillende soorten spel, waarbij in elke speelhoek of speelplek maximaal 3 tot 4 kinderen bezig kunnen zijn. met een inrichting afgestemd op de verschillende ontwikkelingsgebieden en ontwikkelingslijnen, met open en gesloten materialen, (bijna) levensecht materiaal, multiculturele materialen, materialen om met verschillende rollen te oefenen, met een vriendelijk, rustige, uitnodigende sfeer, geordend en overzichtelijk, met een evenwichtig aanbod van bekende en onbekende materialen, met buitenruimte voor seizoensbeleving en specifieke sensorische en motorische ervaringen, met minimaal 4 m2 binnenspeelruimte en minimaal 7 m2 buitenspeelruimte per kind 6. De kinderopvang zorgt voor een gevarieerde dagindeling, met aandacht en voldoende tijd voor: het grijpen en creëren van kansen, d.w.z. een gepland, beredeneerd aanbod afgewisseld met flexibel werken en spontaan ontwikkelen, het creëren van ruimte voor enerzijds vrij spel op initiatief van de kinderen en anderzijds voor rust en ontspanning, begeleid spel waarbij de pedagogisch medewerker meespeelt en aansluit bij het initiatief van de kinderen, begeleid spel op initiatief van de pedagogisch medewerker, in kleine groepjes, waarbij de aard en de duur van het spel is afgestemd op het ontwikkelingsniveau, de behoefte en interesse van kinderen, herhaling van doen-ervaren-beleven om verbreding en verdieping van ervaringen te stimuleren, gedifferentieerd werken met voldoende aandacht en ondersteuning voor de uniciteit van kinderen, afgestemd op ontwikkelingsniveau, de behoefte en interesse van elk kind gedurende alle onderdelen van de dag inclusief overgangen. voldoende buitenspeeltijd. De kinderopvang observeert en volgt de kinderen en let daarbij op het welbevinden, de betrokkenheid en de brede ontwikkeling(slijnen). Het accent ligt hierbij op het kijken naar wat kinderen kunnen en waar hun interesse naar uitgaat; 5 De zes interactievaardigheden zijn; 1.Geven van emotionele ondersteuning (oprechte aandacht en waardering); 2. Tonen van respect voor autonomie (tegemoet komen aan 5 uniciteit en zelfstandigheid); 3 Bewaken van structuur en grenzen (duidelijkheid en voorspelbaarheid); 4.Geven van informatie en uitleg; 5. Bieden van ontwikkelingsondersteuning en stimulering; 6.Begeleiding en stimuleren van interacties tussen kinderen onderling. 6 Gegevens afkomstig van Bureau Akta

6 Kinderen worden dagelijks bewust gezien / zijn in beeld; Er wordt gewerkt met een systematisch kindvolgsysteem Gedrags- of ontwikkelingsproblemen worden gesignaleerd; De bevindingen uit de het dagelijks kijken en het systematische kindvolgsysteem worden gebruikt voor het beredeneerde en vrije aanbod aan kinderen, het bijstellen van het pedagogisch ontwikkelingsgericht handelen en pedagogisch beleid. De kinderopvang bevordert zoveel mogelijk de doorgaande lijn in de ontwikkeling van kinderen, zowel horizontaal als verticaal. De horizontale lijn komt tot stand door samenwerking, uitwisseling en afstemming met ouders en andere (maatschappelijke) partners rond de opvoeding van het kind binnen een bepaalde leeftijdsfase en opvang setting. De verticale lijn betreft uitwisseling en overdracht van informatie naar opvang en / of onderwijs in een volgende leeftijdsfase, bijvoorbeeld van KDV naar BSO en van KDV naar basisschool. Bouwstenen die gelden voor kernwaarde 4. Gelegenheid bieden om zich normen en waarden, de cultuur van een samenleving eigen te maken De kinderopvang zorgt voor een sensitief-responsieve omgeving voor ieder kind in de vorm van het effectief inzetten van de zes NCKO-interactievaardigheden voor basale en ontwikkelingsgerichte interactie door pedagogisch medewerkers, aansluitend op niveau, interesse en behoefte van kinderen De kinderopvang heeft actieve en positieve belangstelling voor verschillen tussen mensen en diversiteit. De kinderopvang staat open voor eigen inbreng van kinderen en moedigt hen aan om zich te uiten en hun mening te geven. De kinderopvang stimuleert kinderen om anderen te horen, te zien en te begrijpen. De kinderopvang leert kinderen sociale en morele regels en oplossingen zoeken bij conflictsituaties. De medewerkers zijn een voorbeeld voor kinderen en hebben een (democratische) oplossingsgerichte houding. De kinderopvang stimuleert kinderen om zelfstandig na te denken over hoe de wereld in elkaar zit en om te leren zelf hun mening te vormen over wat goed en niet goed is, op een manier die anderen in hun waarde laat. Bouwstenen die gelden voor kernwaarde 5. Opvoedingspartner van ouders De kinderopvang biedt en onderhoudt een partnerschap met ouders rond het opvoeden en helpen opgroeien van hun kind door: Belangstelling en respect tonen voor de wijze waarop ouders hun ouderschap vorm geven. Positieve interacties met ouders, ruimte voor gesprek en overleg zonder (voor)oordeel. Wederzijdse uitwisseling en afstemming van informatie over het kind en ideeën over opvoeding, opgroeien en ontwikkeling. Tijdig melden aan en bespreken van signalen van opvallend gedrag of situaties waar zorg om is met ouders Informatie over de pedagogische praktijk delen met alle ouders. Betrokkenheid van ouders bij welbevinden en ontwikkeling van een kind thuis en in de kinderopvang actief ruimte geven Zeggenschap en invloed van ouders regelen via democratische beslissingsstructuren. 6

7 BIJLAGE. Beschrijving van de vijf kernwaarden Kernwaarde 1. Het bieden van veiligheid (emotioneel en fysiek) Kinderen ontwikkelen zich optimaal in hechte, warme relaties met volwassenen en andere kinderen. Daarom is het van groot belang dat zij zich veilig en geborgen voelen bij de pedagogisch medewerkers. Een kind dat zich veilig voelt, durft te experimenteren, te onderzoeken en te ontdekken; het heeft (zelf)vertrouwen en het durft en kan keuzes maken. Minstens zo belangrijk zijn positieve relaties met andere kinderen in de groep. De ervaring van het erbij horen heeft een kind nodig voor zijn gevoel van welbevinden en veiligheid. Kinderen worden sterk en zelfstandig als zij veel ervaring opdoen met positieve relaties met andere kinderen. Zelfvertrouwen en een gevoel van welbevinden kunnen alleen ontstaan als kinderen zich fysiek en emotioneel veilig voelen. Daarvoor is nodig: oprechte aandacht en waardering, tegemoetkomen aan de unieke behoeften van elk kind, die samenhangen met tempo, temperament en andere persoonskenmerken, tegemoetkomen aan de context waarin het kind leeft en opgroeit, duidelijkheid en voorspelbaarheid. Kinderen die zich welbevinden zijn nieuwsgierig, tevreden, levenslustig, ontspannen en evenwichtig en treden de wereld met zelfvertrouwen tegemoet. Dat maakt welbevinden een cruciale voorwaarde voor ontwikkeling van kinderen. Tegelijkertijd is welbevinden ook het gevolg van een positieve ontwikkeling. Een kind dat de kans krijgt om leerervaringen op te doen die aansluiten bij zijn ontwikkeling, temperament en tempo, zal tevredenheid en plezier tonen. Een opvoedomgeving die in alle facetten bij het kind past, ondersteunt de ontwikkeling die nodig is om welbevinden op te bouwen en te behouden in volgende nieuwe en verschillende situaties. Het bieden van zo n passend aanbod voor ieder kind is de belangrijkste pedagogische, ontwikkelingsgerichte opdracht voor een kinderopvangorganisatie. Het waarborgen van gezondheid en fysieke veiligheid, afgestemd op behoeftes van individuele kinderen, is de basis van kinderopvang van goede kwaliteit. Door kinderen te beschermen tegen gevaarvolle risico s en tegelijkertijd te leren om veilig met risico s om te gaan, krijgen zij letterlijk de ruimte voor spel en ontdekking. Kernwaarde 2. en 3. Gelegenheid bieden tot het ontwikkelen van persoonlijke en sociale competenties Jonge kinderen ontwikkelen zich en leren door spelenderwijs te Doen, te Ervaren en te Beleven. Ze moeten zelfstandig en samen met anderen kunnen handelen, onderzoeken en (oplossingen) ontdekken; zij moeten ook over al deze ervaringen met anderen (en met zichzelf) communiceren. Andere veelgebruikte termen voor Doen-Ervaren-Beleven zijn: actief leren, zelfontdekkend spelen, co-creator van eigen ontwikkeling, anders weten, spelend leren en rijk, betekenisvol spel. Kinderen leren met en van elkaar. Zij begrijpen elkaars gedrag en lezen elkaars behoeften. Omdat zij een ontwikkelingsstadium delen of bij elkaar herkennen ( ik kan dit al! ), sluiten zij in gezamenlijk spel precies aan op wat het andere kind nodig heeft. Door samen te spelen, prikkelen kinderen elkaar om stapjes in hun ontwikkeling te zetten. Bovendien levert samen spelen veel extra plezier op. Dit plezier zorgt voor een gevoel van welbevinden en het motiveert en stimuleert de betrokkenheid waardoor het kind meer leerervaringen zal opdoen. Doen-Ervaren-Beleven begint bij baby s willekeurig, maar vanuit de zelf opgedane kennis en vaardigheden komt daar in tweede instantie doelgerichtheid en later ook resultaatgerichtheid bij. Kinderopvang biedt zo de kans om in een spelrijke omgeving al doende wijs en 7

8 vaardig te worden. De nieuwe kennis en vaardigheden worden door jonge kinderen vooral vanuit eigen perspectief ervaren. Als kinderen ouder worden breiden de manieren van ontwikkelen en leren zich uit. De verbale vermogens en hersenstructuren veranderen. Peuters en kleuters begrijpen en kennen steeds meer woorden en kunnen steeds meer vragen stellen. Ze leren ook via mondelinge, schriftelijke en visuele informatie. Hun toenemend denkvermogen zorgt er voor dat ze niet alles meer hoeven uit te vinden door het zelf te doen. Het denken wordt logischer en er worden meer verbanden gelegd. Het leren gaat nu verder dan wat toevallig op hun pad komt. Ze zoeken steeds meer gericht naar bepaalde kennis en vaardigheden. Daarbij zijn ze steeds beter in staat om zaken vanuit verschillende perspectieven te bekijken. Kinderen ontwikkelen hun kennis en vaardigheden in een min of meer voorspelbare volgorde. Die kennis- en vaardigheidsgebieden (bijv. lopen, praten, bouwen) komen voort uit de reeks van ontwikkelingstaken die ieder kind zichzelf van nature oplegt. Tegelijkertijd ontwikkelt ieder kind zich op zijn eigen wijze. Het maakt zich bepaalde kennis en vaardigheden eigen in zijn eigen tempo en tot op zijn eigen niveau. Ieder kind ontdekt en ontwikkelt zijn eigen unieke leerstijl, onder invloed van karakter, temperament, aanleg en omgeving. De kinderopvang ondersteunt, helpt en bemoedigt ieder kind in deze eigenheid. Kinderen ontwikkelen zich op verschillende ontwikkelingsgebieden tegelijkertijd. Elk ontwikkelingsgebied is in zichzelf belangrijk voor kinderen, maar alle ontwikkelingsgebieden samen zijn dat ook in hun onderlinge samenhang. Kinderen die de kans krijgen regelmatig met aandacht en betrokkenheid te spelen en activiteiten te ondernemen, ontwikkelen zich optimaal. Kinderen zijn vooral betrokken bij spel dat past bij hun interesse, niveau en tempo en dat net een haalbaar stapje verder is. Dit is de zone van naaste ontwikkeling. Naast al dat ontdekken hebben kinderen behoefte aan voldoende tijd en mogelijkheden voor rust en ontspanning. Rust is nodig om de opgedane indrukken te verwerken maar ook gewoon voor gezelligheid, saamhorigheid of om even lekker niets te hoeven. Een goede balans tussen actief zijn en rust is belangrijk. Kernwaarde 4. Gelegenheid bieden om zich normen en waarden, de cultuur van een samenleving eigen te maken Kinderen zijn medespelers in de maatschappij; zij ontwikkelen zich om daar naar vermogen aan mee te kunnen doen. Zij leren om bij te dragen aan een democratische en sociaal prettige leefomgeving door het inzetten van eigen talenten en door hun functioneren als burger, vriend, buurman, enz. Kinderen zijn volop in ontwikkeling op weg naar de toekomst maar zijn op elk moment ook gewoon baby, dreumes, peuter, kleuter, of tiener. In contact met anderen en door voorleven van opvoeders maken kinderen zich waarden en normen en de regels van de samenleving eigen. Door te kijken naar voorbeeldgedrag van anderen (modelling), uitleg en instructie leren kinderen hoe mensen met elkaar omgaan en hoe de verkeersregels van het menselijk contact werken. Kinderparticipatie betekent dat kinderen in levensechte situaties in de kinderopvang mee mogen doen en kunnen oefenen. Als ze fouten mogen maken en (samen) oplossingen kunnen zoeken, leren ze om verantwoordelijkheid te nemen. Het vergroot hun betrokkenheid bij en respect voor zichzelf, de ander en de leefomgeving. Alle kinderen en hun ouders hebben recht op gelijke kansen, in een omgeving waar iedereen elkaar respecteert. Kinderopvang biedt daarvoor een waardevolle sociale omgeving. 8

9 9 Kernwaarde 5 Opvoedingspartner van ouders De kinderopvang is een evenwaardige partner van ouders in de opvoeding en ontwikkeling van kinderen en bouwt aan een vertrouwensband met ouders. Ouders en medewerkers wisselen ideeën uit over hun pedagogische en ontwikkelingsgerichte aanpak en informeren elkaar over de belevenissen en groei van het kind. Op deze manier ondersteunen zij elkaar en vullen elkaar aan in hun opvoedingstaak. Door deze samenwerking, in de vorm van uitwisseling en wederzijdse ondersteuning, ontstaat er een verbinding tussen het opvoedingsklimaat thuis en in het kindercentrum. Deze verbinding versterkt als het ware de horizontale lijn in de opvoeding en bij de ontwikkeling als geheel.

10 Geraadpleegde literatuur Aarssen, J.van der Bolt, L., Leseman, P., Davidse, N.J., de Jong, M.T., Bus, A.G., Mesman, J. (2010). Zelfsturing als basis voor de ontwikkeling van het kind. Sardes speciale editie. Nr 9. September Aarts, M.C. (2017). Group Functioning in Child Care Centers. Nijmegen: Behavioural Science Institute. Aartsen, J. (2014). Tink. Training taal- en interactievaardigheden. Utrecht: Sardes. Balledux, M. (2005). Werken aan welbevinden. Evalueren door observeren, 3e druk. Amsterdam: SWP. Boogaard, M., Daalen-Kapteijn, M. van & Gevers Deynoot-Schaub, M. (2012). De Kwaliteitsmonitor BSO. Amsterdam: SWP. Boogaard, M., Hoex, J., Daalen-Kapteijns, M. van & Gevers Deynoot-Schaub, M. (2013). Pedagogisch kader gastouderopvang. Amsterdam: Reed Business Education. Boonstra, M., Jepma, IJ. (2014). Lerenderwijs, samenwerken aan kwaliteit in de kinderopvang. Reed Business Education. Convenant Kwaliteit Kinderopvang (2012). Brancheorganisatie Kinderopvang & BOinK. Diamond, A. (2013). Executive Functions. Annual Review of Psychology, 64, Fukkink, R., Gevers Deynoot-Schaub, M.J.J.M., Helmerhorst, K.O.W., Bollen, I., & Riksen- Walraven, J.M.A. (2013). Pedagogische kwaliteit van de opvang voor 0- tot 4-jarigen in Nederlandse kinderdagverblijven. Amsterdam/Nijmegen: NCKO. Gevers Deynoot-Schaub, M., Fukkink, R., Riksen-Walraven, M., Kruif, R. de, Helmerhorst, K. & Tavecchio, L. (2009). De NCKO-Kwaliteitsmonitor. Amsterdam: SWP. Haan, A. de, P. Leseman, E. Elbers (2011). Onderzoeksrapportage Pilot gemengde groepen, Universiteit Utrecht. Henrichs, Lotte F., & Leseman, Paul P. M. (2014). Early Science Instruction and Academic Language Development Can Go Hand in Hand. The Promising Effects of a Low- Intensity Teacher-Focused Intervention. International Journal of Science Education, 36(17), ISSA, VBJK, MUTANT (2016). EUROPEES KADER VOOR KWALITEIT (Nederlandse samenvatting) European Quality Framework ECEC / EQF. Jilink, L., & Fukkink, R. (2016). Effecten van kinderopvang op het welbevinden en de ontwikkeling van kinderen: Een overzicht van Nederlands onderzoek. Amsterdam: Universiteit van Amsterdam, Research Institute of Child Development and Education & Hogeschool van Amsterdam, Centre for Applied Research in Education. 10

11 Jong, L. de & Kleerekoper, L. (2010). Training Communicatie is meer dan samen praten en spelen. Lucie de Jong training & Advies. Keulen, van, A. & Singer, E. (2012). Samen verschillend. Pedagogisch kader diversiteit in kindercentra 0 13 jaar. Amsterdam: Reed Business. Kwok, S. & Meij, H. (2009). Training Laten Spelen is een Vak 4 12 jaar. Utrecht: Nederlands Jeugdinstituut. Laevers,F & Sanden, P. (1992). Basisboek voor een ervaringsgerichte kleuterpraktijk. CEGO, Leuven. Laevers, F. & Silkens, K., Buyse, E., De Bruyckere, G., Daems, M. & Declercq, B. (2013). Ervaringsgericht werken in de voorschoolse kinderopvang. Basisboek. Leuven: Cego Publishers. Laevers, F., Jackers, I., Menu, E. & Moons, J. (2014). Ervaringsgericht werken met kleuters in het basisonderwijs. Herziene editie. Leuven: Cego Publishers. Laevers, F., Buyse, E., Daems, M. & Declercq, B. (2016). Welbevinden en betrokkenheid als toetsstenen voor kwaliteit in de kinderopvang (Uitgave Kennisdossier kinderopvang BKK). Utrecht: BKK. Download via LR_DEF.pdf Leseman, P., & Slot, P. (2013). Kwaliteit en curriculum van voorschoolse opvang en educatie in Nederland; Relaties met structurele kenmerken, organisatiekenmerken en gebruik van educatieve programma s. Universiteit Utrecht, Onderzoeksprogramma Education & Learning - Centrum voor Cognitieve en Motorische Ontwikkelingsproblemen. Meij, H. (2011). De basis van opvoeding en ontwikkeling. Utrecht: NJi. Meij, H. (2011). Training Laten Spelen is een Vak 0 4 jaar. Utrecht: Nederlands Jeugdinstituut. Melhuish, E. (2013). Early Childhood Education and Care: Long-term effects, Den Haag. Oenen, van, S. & Westering, Y. van. (2010). Een solide basis voor positief jeugdbeleid. Utrecht: Nederlands Jeugdinstituut. Piaget, J. (1954). The construction of reality in the child. New York. Riksen-Walraven, J.M.A. (2000). Tijd voor kwaliteit in de kinderopvang (Oratie Universiteit van Amsterdam). Amsterdam: Vossiuspers AUP. Riksen-Walraven, M. (2004). Pedagogische kwaliteit in de kinderopvang: doelstellingen en kwaliteitscriteria. In: R. IJzendoorn, L. Tavecchio en M. Riksen-Walraven (red.). De kwaliteit van de Nederlandse kinderopvang. Amsterdam: Boom. (p ). 11

12 Schreuder, L., Boogaard, M., Fukkink, R. & Hoex, J. (2011). Pedagogisch kader kindercentra 4 13 jaar. Maarssen: Elsevier gezondheidszorg. Schoemaker, J., Strik, A., Hoex, J. (2015) Oog voor interactie. Training taal- en interactievaardigheden. Alkmaar: Buro Extern. Singer, E. & Kleerekoper, L. (2009). Pedagogisch kader kindercentra 0-4 jaar. Maarssen: Elsevier gezondheidszorg. Singer, E., & D. de Haan. (2013). Speels, liefdevol en vakkundig. Theorie over ontwikkeling, opvoeding en educatie van jonge kinderen. Amsterdam: SWP. Slot, P. (2016). Curriculum voor het jonge kind [Kennisdossier BKK]. Utrecht: BKK. Strik, A. & Schoemaker, J. (2014) Interactievaardigheden. Een kindvolgende benadering. Amsterdam: Reed Busines. Unicef. Verdrag inzake de Rechten van het Kind. Aangenomen door de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties op 20 november Vandenbroeck, M., Peeters, J., Van Laere, K., Urban, M. & Lazzari, A. (2011). Core Final Rapport. Gent/Londen: Universiteit Gent, VBJK, University of East London. Vygotsky, L. S., (1978). Mind in society: the development of higher mental processes. Cambridge, MA: Harvard University Press. Vygotsky, L.S. (1986). Thought and Language. MIT Press, Cambridge, MA. VVE programma s Piramide (O &O) ), Kaleidoscoop (NJi), Startblokken (De Activiteit), Ko totaal (CED Groep). Winter, M. de (2011) Verbeter de wereld, begin bij de opvoeding. Vanachter de voordeur naar democratie en verbinding. Amsterdam: SWP 12

13