Door schrijven verlichten

Transcriptie

1 Door schrijven verlichten Interview met Anne Margreet As-Vijvers Door Annemiek Rens Anne Margreet W. As-Vijvers (1969) studeerde unstgeschiedenis aan de UvA en promoveerde cum laude aan dezelfde universiteit in 2002 op een onderzoek naar randversiering in Zuid-ederlandse manuscripten, dat in 2013 in het Engels verscheen als Re-Making the Margin. The Master of the David Scenes and Flemish Manuscript Painting around 1500 in de Ars ova serie van Brepols. Ze is werkzaam als zelfstandig onderzoeker en specialist op het terrein van de middeleeuwse boekverluchting. Ze publiceerde o.a. over de werkverdeling tussen verluchters, de betekenis van margedecoratie, de iconografie van de rozenkrans en maakte een aantal catalogi van handschriftencollecties. Ze geeft lezingen en is betrokken bij diverse wetenschappelijke projecten en tentoonstellingen op het vakgebied. Hoe is jouw passie voor het kunsthistorische vak ontstaan? Eigenlijk pas tijdens de propedeuse. Ik ging naar de UvA omdat ik lassieke Archeologie wilde studeren, maar daarvoor was een propedeuse in een ander vak nodig. Dat werd dus unstgeschiedenis. In het derde trimester moest je zelfstandig een onderzoekje doen en aangezien ik dacht, nu verdwijn ik straks naar Archeologie en heb ik nooit iets over de middeleeuwen geleerd, koos ik daarvoor een middeleeuws onderwerp. Dat bleek zo boeiend, dat ik aan het eind van de propedeuse besloot om Middeleeuwse unstgeschiedenis te gaan studeren, de onderzoeksvariant. Later ging ik er Culturele Studies naast doen, omdat ik het museum in wilde. In dat kader volgde ik bij Boekwetenschap een inleidend college over o.a. middeleeuwse manuscripten en toen was duidelijk waar mijn echte belangstelling Anne Margreet As-Vijvers 9

2 Je werkt als freelance kunsthistoricus. un je iets meer vertellen over je werkzaamheden? Met mijn bureau Illuminare scribendo. unsthistorische projecten wil ik de resultaten van wetenschappelijk onderzoek overbrengen naar het publiek, of het nu vakgenoten zijn of culnaar uitging. Ik ben toen één dag per week in Leiden de colleges Handschriftenkunde van prof. dr. Peter Gumbert gaan volgen. Daar heb ik ongelooflijk veel geleerd over Codicologie en Paleografie. Tijdens de ochtendcolleges werden de nieuwste inzichten behandeld, dat werkte heel inspirerend. s Middags gingen we originele handschriften bestuderen in de UB. Onderwijl werkte ik aan mijn afstudeerscriptie over een rijkverlucht Zuid-ederlands handschrift. adat ik korte tijd in de oninklijke Bibliotheek had gewerkt voor het A.W. Byvanckgenootschap (een onderzoeksgroep oord-ederlandse handschriften, o.l.v. dr. Anne orteweg, ook van haar kon je heel veel leren), werd ik de eerste aio van de nieuwe Amsterdamse hoogleraar Claudine Chavannes- Mazel, die begin dit jaar met emeritaat is gegaan. Zij is eveneens een handschriftenspecialist, dat was heel prettig. Zoals dat toen ging, was mijn proefschrift nog niet klaar na afloop van de aanstelling, en heb ik er (onderwijl kinderen gekregen) nog een paar jaar over gedaan om het te voltooien. In maart 2002 ben ik Links: Re-Making the Margin (2013) Onder: Madonna met ind, miniatuur door Simon Bening in een getijdenboek, Brugge(?), ca Rouen, Bibliothèque municipale, Ms. 3028, f. 217r, detail (foto: J. Marrow) cum laude gepromoveerd, sprak ik op een internationaal congres in Antwerpen en organiseerde ik een deel van de Groningse Codicologendagen. En zo ging het door: ik kreeg altijd wel de vraag of ik ergens aan mee wilde werken: een congres, lezing, artikel of tentoonstelling. Het onderzoek naar de Zuid-ederlandse boekverluchting is heel internationaal, dat heeft me altijd aangesproken. Al die projecten waren meestal niet betaald, maar ik was al blij dat ik naast mijn gezin in het vak actief kon blijven. Ik wil de resultaten van onderzoek overbrengen naar het publiek. 10

3 Drôlerie in de marge van een getijdenboek-met-psalter, Brugge(?), ca openhagen, oninklijke Bibliotheek, Ms. GS 1605/4, f. 185r, detail (foto: B openhagen) tuurhistorisch geïnteresseerden. Dat zit in de naam door schrijven verlichten besloten. Daarnaast verwijst die naam natuurlijk naar de middeleeuwse boekverluchting, het vakgebied waarin ik gespecialiseerd ben, maar andere onderwerpen hebben zeker ook mijn belangstelling. Mijn werkzaamheden zijn samen te vatten in de woorden onderzoek, schrijven, redigeren en vertalen. Collega s vragen mij vaak om hun artikelen-in-wording door te lezen en het blijkt dat ik heel goed ben in het aanbrengen van structuur in een betoog. Een verhaal moet helder zijn: je wil van A naar B en hoe komen we daar? En dan op zo n manier dat de lezer met je doen. Ik had de arbeidsmarkt op kunnen gaan, maar dan was ik nu waarschijnlijk buiten het vakgebied werkzaam geweest. Ik heb enkele malen een postdocaanvraag geschreven. Op een gegeven moment had ik de laatste ronde bereikt van een Europese subsidieronde (ERC). Uiteindelijk toch nog buiten de boot gevallen, dus opnieuw een aanvraag ingediend bij WO in de eerstvolgende Vidi-ronde. Vrijwel hetzelfde onderzoeksproject ging er toen in de voorselectie al uit. Toen had ik het een beetje gezien. Je werkt maanden aan een onderzoeksvoorstel, overlegt erover met de mensen die er op je vakgebied toe doen, en vervolgens wordt het door niet-specialisten naar de prullenbak verwezen, tenminste zo voelt het. En stel dat het lukt, dan kun je na een paar jaar weer opnieuw beginnen. Het probleem is natuurlijk dat er te weinig goede voorstellen gehonoreerd kunnen worden. Andere banen zijn minstens zo schaars. Tweede-keus banen heb ik niet geprobeerd. Dan heb je een baan en een gezin, maar daarnaast geen onderzoek meer. Dankzij en internet is het natuurmee blijft gaan. Schrijven kan ik zowel in het ederlands als het Engels. Daaruit voortvloeiend ben ik ook begonnen met vertalen, in eerste instantie vanuit het Engels, maar Duits en Frans zou ook kunnen. Voor een auteur is het ontzettend belangrijk dat de vertaler inhoudelijk begrijpt waar het stuk over gaat. Dat heb ik zelf vaak genoeg ervaren. De uitdaging is niet alleen het omzetten van de betekenis van de tekst naar het ederlands; het gaat erom ook de schrijfstijl van de auteur te behouden. Afhankelijk van de wensen van de opdrachtgever, bijvoorbeeld een museum, bibliotheek, verzamelaar of antiquaar, kan ik dus (een deel van) het onderzoek doen, teksten schrijven voor een boek, tijdschrift, tentoonstelling, website, andere auteurs aanzoeken, de redactie voeren over een catalogus of andere publicatie, en alles wat daar verder bij komt kijken. Is het een bewuste keuze om als zelfstandige te werken? Ja en nee. Het is een bewuste keuze geweest om mijn proefschrift af te maken. Ook daarna wilde ik per se onderzoek blijven 11

4 lijk veel gemakkelijker geworden om vanuit huis te werken. Mijn directe vakgenoten wonen en werken voor een belangrijk deel in het buitenland. Die zou ik op de werkvloer toch niet dagelijks zien. Een van mijn beste vrienden is een Amerikaanse vakgenote, met wie ik veel mail en app. Om de paar jaar zien we elkaar bij een congres of bij elkaar thuis. Is het de laatste jaren moeilijker om aan opdrachten te komen vanwege de situatie in de culturele sector of misschien juist eenvoudiger? Hoe ervaar jij dit? Bij tentoonstellingsprojecten merk je wel dat er niet vanzelfsprekend budget is om een externe specialist aan te stellen. En ik ben weliswaar gastonderzoeker bij de Universiteit van Amsterdam, maar daar staat geen financiële vergoeding tegenover, dus het komt bij de meeste projecten toch op fondsenwerving aan. adat in 2013 de gedrukte (geheel herschreven en in het Engels vertaalde) uitgave van mijn dissertatie was verschenen, is het voor mij wel makkelijker geworden om nieuwe wegen in te slaan. Re-Making the Margin is een mooi en kloek boek geworden van bijna 800 pagina s. u het is afgerond, heb ik eindelijk de handen vrij voor grotere projecten. De afgelopen twee jaar heb ik grotendeels gewerkt aan de catalogus van een onderwijl nog groeiende privécollectie. Als zelfstandige ben ik flexibel en meestal op korte termijn beschikbaar, dat is een voordeel voor potentiële opdrachtgevers. Je corebusiness is het maken van catalogi van privécollecties. Hoe is dat zo gekomen? Boeken maken, een auteursgroep aansturen en het overzicht behouden, dat zou ik eerder mijn kernactiviteit willen noemen. Zoals het publieksboek bij de tentoonstelling over het Getijdenboek van atherina van leef in ijmegen en ew York (De hand van de meester, 2010). Inderdaad heb ik een aantal malen een catalogus van een privécollectie gemaakt, de laatste keer kwam al ter sprake. Voor die catalogi ben ik steeds via mijn netwerk gevraagd. Het is ontzettend leuk om te doen. Zo n collectie bevat vaak minder bekende manuscripten, dus is er kans op nieuwe ontdek12 V Opdrachtgever met beschermengel, knielend voor een altaar met crucifix, miniatuur door de Meester van de Davidscènes in een getijdenboek-metpsalter, Brugge(?), ca openhagen, oninklijke Bibliotheek, Ms. GS 1605/4, f. 46r (foto: B openhagen)

5 kingen. Een verzamelaar houdt zijn of haar eigen handschriften zelf in handen een uitgelezen kans om laten zien wat de wetenschap allemaal kan vertellen over de voorwerpen in de collectie. In mijn catalogus heb ik daarom ruimschoots aandacht besteed aan zaken die je op een tentoonstelling moeilijk kunt visualiseren, bijvoorbeeld dat er een paar katernen ooit vervangen zijn om het handschrift aan te passen voor een latere eigenaar en hoe je dat kunt zien. Verder wordt bij elk catalogusnummer de boekband afgebeeld: daaraan herken je de handschriften in je eigen collectie immers het eerst. Je bent immers gevraagd vanwege je expertise. In welk opzicht verschilt dit wereldje van particuliere verzamelaars met dat van de publieke collecties? Je werkt voor een bepaalde opdrachtgever, dus het contact is alenderblad voor de maand december in een getijdenboek, Brugge(?), ca Rouen, Bibliothèque municipale, Ms. 3028, f. 12v (foto: J. Marrow) 13 persoonlijk. De bedoeling is dat je realiseert wat hem of haar voor ogen staat. Veel gaat in overleg; je bent immers gevraagd vanwege je expertise, dus er is een grote eigen inbreng mogelijk. Vaak is er veel ruimte voor eigen ideeën, je kunt heel zelfstandig werken. De omgang met de objecten is minder aan regels gebonden dan bij een instelling. Er komt een stukje advies bij kijken, bijvoorbeeld wat betreft nieuwe aankopen. Past dit in de collectie, hoe is de kwaliteit, ben ik het eens met hoe het object door de antiquaar wordt gepresenteerd? Bij particuliere opdrachtgevers is er soms (niet altijd) meer geld beschikbaar en men erkent dat expertise niet altijd gratis kan zijn. Bij sommige verzamelaars is geheimhouding vereist. Daarnaast is je publicatielijst enorm en organiseer je tentoonstellingen. Hoe combineer je al deze werkzaamheden met een gezinsleven (vier kinderen)? De kunst is prioriteiten te stellen. In mijn werk ben ik heel precies en perfectionistisch. Als je het overzicht over een project wilt behouden, moet je georganiseerd V

6 Op dit moment werk je aan een grote handschriftententoonstelling, zou je daar iets meer over willen vertellen? Samen met Anne orteweg (emerita conservator handschriften van de B) organiseer ik een tentoonstelling over Zuid- ederlandse handschriften in ederlands bezit, Luister uit de Bourgondische ederlanden. aast een aantal bekende handschriften, zoals het Getijdenboek van Philips de Goede in de B, zijn er in diverse collecties in heel ederland handschriften te vinden die zijn gemaakt in de Zuidewerken. Dat is per saldo sneller en het resultaat is beter. Verder moet je realistisch blijven: ik zou dolgraag vaker naar concerten gaan, maar dat komt er nu meestal niet van. Die tijd komt later wel. De verleiding is groot om s avonds toch nog even iets na te kijken of op te zoeken. Hoe ziet jouw dag er doorgaans uit? Als iedereen de deur uit is, loop ik de trap af naar het souterrain van mijn huis in IJsselstein, waar ik een ruime, lichte kamer in gebruik heb als kantoor. De belangrijkste literatuur op mijn vakgebied heb ik zelf in de boekenkast staan. Via de oninklijke Bibliotheek e.d. heb ik toegang tot allerlei digitale bestanden. Uiteraard heb ik in de loop der jaren veel beeldmateriaal verzameld en er komt dankzij digitaliseringsprojecten ook steeds meer online beschikbaar. Afhankelijk van het project dat ik omhanden heb, reis ik per trein of auto naar een opdrachtgever, bibliotheek of andere instelling. Vroeger ging ik s avonds, als de kinderen in bed lagen, altijd nog aan het werk, maar nu ze groter zijn, is dat eigenlijk de moeite niet meer. Dus probeer ik dat niet te doen, al is de verleiding groot om nog even iets na te kijken of op te zoeken. Eén avond in de week heb ik zangles. Met dat talent zou ik eigenlijk wel meer willen doen, maar nu zie ik het vooral als ontspanning. 14 Aan het werk bij een instelling

7 De drie torens van IJsselstein (foto: A.M.W. As-Vijvers, 2010) lijke ederlanden. Vele daarvan zijn niet of nauwelijks bekend. We willen die handschriften aan een groter publiek tonen, niet alleen in ederland maar liefst ook in België, daar waar ze zijn vervaardigd. Bij de tentoonstelling zal een boek in twee talen verschijnen, waarvoor we naast onszelf de internationale specialisten op het vakgebied hebben weten aan te trekken. De handschriften hebben we thematisch geordend, zodat er niet alleen een chronologisch overzicht, maar ook een cultuurhistorisch verhaal ontstaat. Het is een groot project, met bijna honderd handschriften en een internationale auteursgroep, dus een hele uitdaging om daarover de redactie te voeren. Ik verheug me erop. Tot slot, wat zijn je plannen voor de toekomst? Momenteel ben ik een artikel aan het afronden over de weergave en betekenis van bloeiende planten in Zuid-ederlandse handschriften rond 1500, voor het boek De Groene Middeleeuwen over het gebruik van planten tussen 600 en 1600 (onder redactie van Claudine Chavannes-Mazel en Linda IJpelaar). Daarna wil ik het tentoonstellingsproject over Zuid-ederlandse handschriften daadwerkelijk in gang gaan zetten en verder heb ik het oninklijk Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen een lezingenreeks beloofd voor maart Er zullen ongetwijfeld nieuwe verzoeken binnenkomen voor onderzoek, beschrijvingen van handschriften, publicaties, tentoonstellingen en vertaalwerk. Bovendien heb ik zelf nog een aantal projecten die ik wil uitwerken. Daarnaast wil ik mijn werkzaamheden uitbreiden naar andere terreinen dan middeleeuwse handschriften. Die eigen website moet er nu eindelijk eens van komen. ortom, het in de afgelopen twee decennia opgebouwde kapitaal verzilveren door mijn werk als freelancer te professionaliseren en uit te bouwen. Annemiek Rens is redacteur bij de V en werkzaam bij het RD en het Drents Museum. 15