VNG HANDREIKING. De openbare bibliotheek in het digitale tijdperk

Transcriptie

1 VNG HANDREIKING De openbare bibliotheek in het digitale tijdperk

2

3 VNG Handreiking De openbare bibliotheek in het digitale tijdperk

4 Colofon Samenstelling Uitgebracht in opdracht van de Vereniging van Nederlandse Gemeenten Tekst J. Jawad (VNG) en B. van Mil (Kwink Groep) Eindredactie J. Jawad (VNG) Vormgeving en opmaak Chris Koning (VNG) April 2012 Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) Postbus GK Den Haag Vereniging van Nederlandse Gemeenten, Den Haag, 2012

5 Inhoud Samenvatting 7 1. Aanleiding Leeswijzer De digitalisering van de bibliotheek: de aanpak van de branche en de overheden Digitalisering en de gevolgen voor de openbare bibliotheek Waarom nog een bibliotheek in het digitale tijdperk? De strategie van de bibliotheekbranche Bibliotheek.nl: uitvoeringsorganisatie van én voor lokale bibliotheken Vigerende wetgeving en bestuurlijke afspraken Bestaande wetgeving, richtlijnen en normen Bibliotheekcharter De voorgenomen actualisering van de bibliotheekwetgeving De hoofdlijnenbrief van OCW Planning en uitwerking van de wetgeving 28

6 3. De digitale bibliotheek: inhoud, invoering en voordelen Inleiding De digitale infrastructuur en de aansluiting van bibliotheken in Het wenkende perspectief voor bibliotheekleden en andere gebruikers Het wenkende perspectief voor lokale bibliotheken Het wenkende perspectief voor gemeenten De verhouding tussen de digitale bibliotheek en de fysieke, lokale bibliotheek Inleiding Naar een geïntegreerd bibliotheekstelsel Verlegging van accenten op de invulling van de 5 functies De bibliotheek als organisatie De huisvesting van de bibliotheek Conclusie De opdracht van de gemeente aan de bibliotheek en fasering daarin Lokaal nu keuzes maken Bredere context: lokale transformatiestrategieën Sturen op aansluiting op Bibliotheek.nl Sturen op optimalisering van de digitalisering Dialoog en draagvlak Financiële kwesties 71 Bijlage 1. De digitale transformatie 76 Bijlage 2. Inzet & Kosten Implementatie Landelijke Digitale Infrastructuur van Bibliotheek.nl 83

7 Samenvatting De openbare bibliotheek blijft relevant in het digitale tijdperk Er voltrekt zich momenteel een transformatie van het lezen en werken met papier naar het gebruik van het beeldscherm als het primaire leesen schrijfmedium. Op het internet is een grote hoeveelheid informatie en literatuur te vinden. Het gebruik van de op de uitleen en raadpleging van papieren boeken gebaseerde bibliotheek daalt onder invloed van de digitale ontwikkeling. Toch blijft de bibliotheek als maatschappelijke organisatie in het digitale tijdperk relevant. Veel online informatie is gekleurd door commerciële doelstellingen of alleen tegen betaling van commerciële tarieven toegankelijk. Voor de bibliotheek blijft een rol weggelegd als onafhankelijke en betrouwbare intermediair, die informatie en literatuur toegankelijk maakt voor álle burgers. Om relevant te blijven in de toekomst moet de bibliotheek zich vernieuwen, aanwezig zijn in het digitale domein en aansluiting vinden bij de digitale media. Door beschikbaarstelling van een digitale collectie tegen een gering bedrag wordt de bibliotheek niet alleen aantrekkelijker voor bestaande leden, maar ook interessant voor diegenen die geen 7

8 lid (meer) meer zijn. Sinds 2009 werkt de bibliotheekbranche aan totstandkoming van een digitale bibliotheek. In 2012 worden alle bibliotheken aangesloten op de digitale infrastructuur In opdracht van het ministerie van OCW (via het Sectorinstituut Openbare Bibliotheken) en de Vereniging van Openbare Bibliotheken (VOB) bouwt en onderhoudt de Stichting Bibliotheek.nl een infrastructuur voor de digitale bibliotheek. Eind 2012 zullen alle bibliotheken hierop aangesloten zijn. Onderdelen van de digitale infrastructuur zijn onder meer een gezamenlijke website-infrastructuur, een Nationale Bibliotheek Catalogus die toegang verschaft tot Collectie Nederland en een Datawarehouse waarin gegevens zullen worden opgenomen ten behoeve van aansturing, marketing, onderzoek en benchmarking. Deze innovaties brengen voordelen met zich mee voor de gebruiker, de bibliotheek en de gemeente. De dienstverlening aan scholen zal worden verbeterd. Door de krachtenbundeling is de aanpak efficiënt en kostenbesparend. Door de aansluiting op de infrastructuur wordt het mogelijk om e-books aan leden van de bibliotheek uit te lenen. Onlangs hebben de uitgevers en de bibliotheekbranche overeenstemming kunnen bereiken over de beschikbaarstelling van e-books aan bibliotheken voor uitlening. Het is de bedoeling dat een flink aanbod aan algemene literatuur op de korte termijn beschikbaar komt (gefinancierd vanuit het bestaande VOB inkoopbudget van 3 miljoen). Naar verwachting zullen vanaf medio 2012 e-books uitgeleend kunnen worden. Het Rijk wordt verantwoordelijk voor de digitale bibliotheek De bibliotheekwetgeving zal naar aanleiding van de digitale bibliotheek worden geactualiseerd. De staatssecretaris van OCW heeft in een brief van 7 december 2011 aan de Tweede Kamer zijn visie op het bibliotheekbestel uiteengezet. Daarin wordt een fysieke en een digitale component van de openbare bibliotheek onderscheiden. De verdeling van de verantwoordelijkheden over de bestuurslagen wordt de volgende: De gemeenten blijven verantwoordelijk voor de lokale, fysieke bibliotheek. Er zal geen verandering komen in het bevorderingskarakter van deze taak, zoals thans vastgelegd in de Wet op het specifieke cultuurbeleid. 8

9 De provincies zullen geen rol spelen in de digitale bibliotheek. Zij blijven verantwoordelijk voor de ondersteuning van de fysieke bibliotheek. Het Rijk wordt verantwoordelijk voor de digitale bibliotheek, waarin naast de openbare bibliotheken o.a. de Koninklijke Bibliotheek betrokken zal worden. Het Rijk wordt verantwoordelijk voor de subsidiëring van de infrastructuur van de digitale bibliotheek (inclusief de servicekosten) én de inkoop van digitale content (e-books, digitale muziek, dagbladen, tijdschriften, audiovisuele dragers). De subsidiëring van de inkoop is nu nog een lokale verantwoordelijkheid die gefinancierd wordt door omslaggelden van de VOB over de lokale bibliotheken. De centralisering maakt een efficiënte inkoop mogelijk. TNO verwacht dat de media-uitgaven in 2016 zullen dalen met circa 5-7%. Uitname gemeentefonds in verband met de centrale subsidiering van inkoop van e-content per Tegen de achtergrond van de centralisatie zijn VNG, OCW en BZK overeengekomen dat een uitname uit het gemeentefonds zal plaatsvinden. Over de hoogte van dit bedrag en het groeipad daar naartoe in de tijd moeten nog afspraken worden gemaakt. De uitname zal rekening houden met de verschuiving van fysieke naar digitale content. De uitname zal niet eerder dan in aan de orde zijn, de datum waarop de nieuwe wetgeving volgens planning van kracht zal worden. De uitname kan te zijner tijd door de gemeente worden doorberekend in de subsidie aan de lokale bibliotheek. Landelijke digitale en lokale fysieke bibliotheek geïntegreerd Een belangrijke vraag is hoe de digitale bibliotheek en de lokale, fysieke bibliotheek zich tot elkaar gaan verhouden. Zij vullen elkaar aan en versterken elkaar. De gebruiker zal op verschillende manieren toegang tot de bibliotheek zoeken en daarbij geen onderscheid willen maken tussen de digitale en de fysieke bibliotheek. Nodig is de landelijk digitale en de lokale fysieke bibliotheken nauw met elkaar te verbinden in een samenhangend stelsel. Voor de herkenbaarheid is nodig dat de bibliotheken zich als één maatschappelijke organisatie naar buiten toe presenteren. Door de branche is geïnvesteerd in één beeldmerk voor alle bibliotheken. De backofficesamenwerking zal geïntensiveerd worden. 9

10 De samenwerking op landelijk niveau gaat hand in hand met lokaal maatwerk. Fysieke bibliotheek als centrum voor (persoonlijke) ontwikkeling Door de digitale ontwikkeling treedt een verschuiving op in de invulling van de functies van de lokale fysieke bibliotheek. De bibliotheek zal in de toekomst een organisatie zijn die sterker leunt op een advies- en gidstaak dan op de uitleentaak. De bibliotheek ondersteunt (persoonlijke) ontwikkeling en educatie door studiefaciliteiten te bieden. Ze fungeert als lokaal kenniscentrum voor leesbevordering, bestrijding van laaggeletterdheid en mediawijsheid. Hoewel de uitleen in toenemende mate digitaal zal plaatsvinden en de bibliotheek daarop ondersteuning biedt, blijft de uitlening en raadpleging van de fysieke collectie voorlopig nog van belang. In de toekomst zal het bibliotheekwerk steeds vaker decentraal gestalte krijgen, dichtbij onderwijsinstellingen en andere partners, als onderdeel van de reguliere dienstverlening. Het gebouw wordt belangrijker als plek om te leren en studeren, te ontmoeten en (cultureel) geïnspireerd te worden. Met name in middelgrote en grote gemeenten zal de bibliotheek haar aantrekkingskracht moeten ontlenen aan een boeiende interactieve presentatie en een cultureel aanbod. Aansturing door de gemeente en fasering Op de korte termijn ( ) is van belang dat de gemeente de lokale bibliotheek aanstuurt op aansluiting op Bibliotheek.nl. De kosten van de aansluiting hebben betrekking op de koppeling van het bibliotheeksysteem aan de digitale infrastructuur. De bibliotheken hebben van OCW een tegemoetkoming in de kosten ten bedrage van ontvangen. Het vervangen van bestaande applicaties door de landelijke diensten zal kosten besparen. Hoe groot de kosten en besparingen zijn is afhankelijk van de uitgangssituatie. Het verdient aanbeveling een projectplan voor de aansluiting te maken als dat nog niet is gebeurd. Als de bibliotheek een grote papieren collectie blijft aanhouden, zullen dubbele kosten worden gemaakt. Het geheel vervangen van de papieren collectie door een digitaal aanbod is niet realistisch; wel kan het gebruik van het papieren boek zoveel als mogelijk worden teruggedrongen door substitutie. Gebruikers kunnen gestimuleerd worden te kiezen voor 10

11 e-content door de fysieke collectie te beperken tot die titels waarvoor geen digitaal alternatief bestaat of die voor speciale doelgroepen zijn bestemd, die moeilijk tot digitaal lezen in staat zijn. Bij de overgang naar het gebruik van digitale content is het van belang gebruikers met advies en voorlichting te ondersteunen. Momenteel is de collectie van e-books nog te klein en is het gebruik van digitale leesapparaten nog onvoldoende. Naar verwachting zal dat in een periode van een jaar of vier veranderen. Het is van belang nu al de lokale beleidsuitgangspunten vast te stellen zodat de lokale bibliotheek zich kan voorbereiden op de nabije toekomst. 11

12 12

13 1. Aanleiding Het ontstaan van de digitale bibliotheek heeft consequenties voor de fysieke bibliotheek. Gemeenten kunnen daarop eigen beleid voeren. (brief staatssecretaris van OCW 11 december 2011) De digitale bibliotheek komt eraan. De stichting Bibliotheek.nl bouwt in opdracht van het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW), het Sectorinstituut Openbare Bibliotheken (SIOB) en de Vereniging Openbare Bibliotheken (VOB) een landelijke digitale bibliotheek. Eind 2012 moeten alle bibliotheken zijn aangesloten. De komst van de digitale bibliotheek roept veel vragen op bij gemeenten over de gevolgen voor de lokale bibliotheek. Wat gaat de komst van de digitale bibliotheek inhoudelijk betekenen voor de lokale bibliotheek? Maakt de landelijke digitale bibliotheek de lokale fysieke bibliotheek overbodig? Hoe verhoudt de lokale bibliotheek zich tot de digitale bibliotheek? Wat betekent deze ontwikkeling voor de opdracht aan de gemeente aan de lokale fysieke bibliotheek en welke besparingen en kosten zijn er te voorzien? De staatssecretaris van OCW bereidt een wijziging van de bibliotheekwetgeving per 2014 voor, mede om de landelijke 13

14 verantwoordelijkheid voor de digitale bibliotheek vast te leggen. Tegen de achtergrond van de voorgenomen centralisatie van de subsidiëring van de inkoop van digitale content (e-books, muziek, dagbladen, tijdschriften en audiovisuele dragers) hebben OCW en VNG in principe afgesproken dat een uitname uit het gemeentefonds zal plaatsvinden. Wanneer vindt dat plaats, hoe hoog is het uit te nemen bedrag en hoe moet lokaal daarmee worden omgegaan? Om deze vragen te beantwoorden, de ontwikkelingen inzichtelijk te maken en advies te geven voor de praktijk heeft de VNG deze handreiking voor gemeenten opgesteld. Deze handreiking vormt een aanvulling op de handreikingen die eerder door de VNG zijn ontwikkeld, waaronder de in april 2011 uitgebrachte Subsidiebeleid Openbare bibliotheken: een handreiking voor gemeenten. Dit laatstgenoemde document vormt een ondersteuning voor gemeenten bij de herijking van het lokaal bibliotheekbeleid tegen de achtergrond van de actuele bezuinigingsnoodzaak. De publicatie is te vinden op het VNG-net Leeswijzer De opbouw van deze handreiking is als volgt. In het volgende hoofdstuk wordt ingegaan op het beleid van de bibliotheekbranche om aansluiting te krijgen op de digitalisering, het beleid van de overheden en de aangekondigde actualisering van de bibliotheekwetgeving. In hoofdstuk 3 wordt ingegaan op de aanpak van de digitalisering door de stichting Bibliotheek.nl en de voordelen daarvan voor de gebruiker, de bibliotheek en de gemeente. In hoofdstuk 4 komen de gevolgen van de komst van de digitale bibliotheek voor de lokale fysieke bibliotheek aan de orde. Tot slot wordt in hoofdstuk 5 ingegaan op de opdracht van de gemeente aan de bibliotheek op de korte en de middellange termijn. 1 bibliotheken.pdf 14

15 2. De digitalisering van de bibliotheek: de aanpak van de branche en de overheden 2.1. Digitalisering en de gevolgen voor de openbare bibliotheek De bibliotheek is een maatschappelijke organisatie met een missie in het vrij toegankelijk maken van informatie, educatie en literatuur voor alle burgers. De bibliotheek vervult belangrijke maatschappelijke functies in leesbevordering, als onafhankelijke en betrouwbare vraagbaak voor burgers en in menig wijk en dorp is het een centrum voor ontmoeting. De bibliotheek is een populaire voorziening: in 2010 hadden de 166 bibliotheekorganisaties samen bijna 4 miljoen leden waaronder 2,1 miljoen jeugdigen 2 en ontvingen zij ca. 74 miljoen maal bezoek. 3 In 2008 signaleerde het SCP echter dat het bibliotheekgebruik sinds de 2 CBS, Bibliotheekstatistiek &D1=0-1,19,37-40,46-49,60-74&D2=a&HDR=T&STB=G1&VW=T 3 SIOB, 15

16 jaren negentig terugliep in alle gemeten vormen: lidmaatschappen, bezoek, leners en uitgeleende boeken (met name non-fictie). 4 Dit ondanks een toename in de (media)budgetten van bibliotheken. Ook het computergebruik in de bibliotheek vertoont een dalende lijn doordat steeds meer mensen thuis een pc met internetaansluiting hebben. De bibliotheek verliest terrein, vooral onder mannen, werkenden en hoger opgeleiden. Tabel 1. CBS Kerncijfers openbare bibliotheken Verschil Absoluut In % Aantal leden 4,3 mln. 4,0 mln. - 0,3 mln. - 7% Waarvan volwassenen 2,3 mln. 1,9 mln. - 0,4 mln. - 17% Waarvan jeugd 2,0 mln. 2,1 mln. + 0,1 mln. +5% Aantal uitleningen 158 mln. 100 mln mln. - 37% Waarvan fictie 58 mln. 38 mln mln. - 33% Waarvan nonfictie 26 mln. 12 mln mln. - 54% Waarvan jeugd 60 mln. 43 mln mln. - 28% Waarvan overig 14 mln. 7 mln. - 7 mln. - 50% Via het internet en de nieuwe media komen mensen snel en eenvoudig aan een grote hoeveelheid informatie en cultuur waarvoor je vroeger naar de bibliotheek moest. Het commercieel aanbod is ruim en op de consument toegesneden. Het gebruik van gedrukte media (boeken, tijdschriften, kranten) en audiovisuele media (cd s, dvd s,video s), waar de bibliotheek sterk in is, neemt af ten gunste het plaats- en tijdsonafhankelijk raadplegen van digitale media zoals het e-book en streaming content (mediabestanden die niet eerst gedownload hoeven te worden, maar vrijwel onmiddellijk online afgespeeld kunnen worden). De toenemende populariteit van e-readers en meer recentelijk tablets, 4 Huysmans en Hillebrink, De openbare bibliotheek tien jaar van nu. De Hoofdlijnen, SCP, CBS, Bibliotheekstatistiek

17 ondersteunt de opkomst van de digitale media waaronder e-books. In bijlage 1 treft u meer informatie aan over de transformatie van het lezen en werken met papier naar het gebruik van het beeldscherm als het primaire lees- en schrijfmedium en daarmee samenhangende trends. Deze ontwikkeling maakt dat de bibliotheek in haar huidige vorm waarschijnlijk steeds minder gebruikt zal worden, tenzij het roer wordt omgegooid Waarom nog een bibliotheek in het digitale tijdperk? Als maatschappelijke organisatie blijft de bibliotheek in het digitale tijdperk relevant. Er is een toenemende stroom van digitale informatie beschikbaar, maar veel daarvan is gekleurd door commerciële doelstellingen of alleen tegen betaling toegankelijk. Voor de bibliotheek blijft een rol weggelegd als neutrale, onafhankelijke en betrouwbare intermediair, die informatie en literatuur toegankelijk en betaalbaar houdt voor alle burgers. Als zodanig vormt het ook een goed alternatief voor het illegaal verkrijgen van e-books en andere digitale content. Voor de bibliotheekorganisatie biedt de digitale ontwikkeling kansen. Door beschikbaarstelling van een aantrekkelijke collectie van e-books en andere digitale content voor een gering bedrag blijft de bibliotheek niet alleen aantrekkelijk voor bestaande leden, maar wordt de bibliotheek ook interessant voor mensen die geen lid (meer) zijn van de bibliotheek of grijs lenen op de pas van een ander. Om relevant te blijven in de toekomst is het van belang dat de bibliotheek zich vernieuwt, aanwezig is in het digitale domein en aansluiting vindt bij de digitale media. Belangstelling voor het lenen van e-books Het aanbod aan e-books dat uitgeleend kan worden via de bibliotheek is nu nog klein. Om niet-rechtenvrije e-books uit te kunnen uitlenen, hebben de bibliotheken toestemming nodig van de rechthebbenden, meestal zijn dat de uitgevers. Pas onlangs hebben de uitgevers laten weten dat daarover afspraken kunnen worden gemaakt. Dat er wel publieke belangstelling is voor het lenen van e-books blijkt uit een proef met het uitlenen van e-books bij de inkooporganisatie van de bibliotheekbranche NBD Biblion. In het kader van die proef konden leden van een aantal bibliotheken e-books downloaden. In 2009 werden in totaal e-books via de bibliotheek uitgeleend, in 2010 waren het er Dit komt neer op bijna een verachtvoudiging ten opzichte van 17

18 2009. De uitleen was ongeveer 10% van het geschatte aantal verkochte e-books in het Nederlands taalgebied in Verder is op 28 april 2011 de ebooks-eregalerij gelanceerd. In deze digitale etalage, een initiatief van de Stichting Bibliotheek.nl, het Letterkundig Museum en de Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse Letteren (DBNL), bieden de openbare bibliotheken 25 klassiekers uit de Nederlandstalige literatuur als e-book aan, verrijkt met achtergrondinformatie en beeldmateriaal. De 25 boeken zijn kosteloos te downloaden via een ipad-app of via de website In het eerste weekend na de lancering stond de app enige tijd op de eerste plaats in de top 100 van gratis apps in de App Store van itunes. Op de eerste dag na de lancering waren er bijna downloads van de boeken. Na drie weken was de app meer dan keer gedownload. Inmiddels zijn meer dan e-books gedownload, terwijl het hier gaat om 25 klassiekers die niet per definitie de meest populaire boeken onder een groot publiek zijn. In enkele andere landen is het lenen van e-books al zeer populair. De Canadese bibliotheken beschikken reeds over een groot aantal titels die uitgeleend kunnen worden. Uit een onderzoek in opdracht van de Canadese bibliotheken is gebleken dat het gebruik van de bibliotheek door de leden het afgelopen decennium met maar liefst 45% is gestegen. De opleving van het bibliotheekgebruik wordt grotendeels toegeschreven aan de uitleningen van e-books De strategie van de bibliotheekbranche Om de neerwaartse trend te keren en de digitale innovatie tot stand te brengen heeft de bibliotheekbranche in 2008 een Agenda voor de Toekomst vastgesteld. Daarin is onder andere als ambitie geformuleerd om een gezamenlijke professionele digitale bibliotheek (uit) te bouwen, zodat een toenemend aantal gebruikers op een eigentijdse manier gebruik kan maken van het aanbod aan informatie en diensten. Het ontwikkelen van één heldere internetpresentatie voor alle openbare bibliotheken door een gezamenlijke ICT-infrastructuur is speerpunt Persbericht NBD Biblion 20 januari Lumos, An Analysis of Public Library Trends Prepared for the Canadian Urban Libraries Council, April Het aantal bezoeken bleef stabiel en het aantal uitleningen van papieren boeken steeg met 16%.. 18

19 Daarnaast moest er gewerkt worden aan interactie en personalisering van diensten, onder andere door persoonlijke online dienstverlening via Mijnbibliotheek.nl. Digitale diensten zullen worden gebundeld en op maat aangeboden worden aan verschillende doelgroepen en onderwijsniveaus. Ook zal het thuisgebruik van de online bestanden worden geregeld. 9 Uitleningen bibliotheken juli 2010 t/m juni % 36% 51% Kinderboeken Romans Thrillers Overig 7% Bron: NRC/St. Leenrecht, Van juli 2010 tot en met juni 2011 werd in totaal 100 miljoen keer een boek uitgeleend. Vrouwen en kinderen zijn de trouwste gebruikers van de bibliotheek. Dat blijkt uit onderzoek van NRC Handelsblad op basis van gegevens van de stichting Leenrecht. Kinderen lezen het liefst kinderboekenseries van auteurs als Paul van Loon en Carry Slee. Vrouwen zijn dol op thrillers van vrouwelijke auteurs. Literatuur blijkt niet de grootste voorkeur van de leden te hebben. (R. Nieuwenhuis, Onderzoek NRC: vrouwen en kinderen eerst in de bibliotheek, NRC Handelsblad, 20 februari 2012) 9 VOB, Agenda van de toekomst De strategie van de Vereniging van Openbare Bibliotheken voor de jaren ,

20 Bibliotheek.nl: uitvoeringsorganisatie van én voor lokale bibliotheken De minister van OCW heeft in 2008 een Adviescommissie Bibliotheekinnovatie ingesteld die tot opdracht had een plan te maken voor de bibliotheekinnovatie in de periode De Adviescommissie heeft een plan opgesteld waarin programma s zijn geformuleerd gericht op totstandkoming van een digitale infrastructuur, innovatie van digitale diensten en producten en beleidsinnovatie, waaronder collectiebeleid. Het ministerie van OCW heeft voor de uitvoering van dit plan jaarlijks 18 miljoen beschikbaar gesteld voor een periode van 4 jaar, mede in het kader van bestuurlijke afspraken met de VNG en het IPO die zijn vastgelegd in het zogenoemde Bibliotheekcharter (zie onder). De uitvoering is in handen gelegd van Bibliotheek.nl. Deze stichting is op 1 januari 2010 met haar werkzaamheden begonnen. Bibliotheek.nl heeft tot doel om in opdracht van en ten behoeve van de gezamenlijke openbare bibliotheken in Nederland, zonder winstoogmerk, een landelijke digitale openbare bibliotheek op internet te ontwikkelen en in stand te houden. Dit gebeurt in opdracht van het ministerie van OCW via het Sectorinstituut Openbare Bibliotheken (SIOB) en de Vereniging van Openbare Bibliotheken (VOB). De belangrijkste activiteiten van Bibliotheek.nl zijn de (door)ontwikkeling en het beheer van de digitale infrastructuur en het aansluiten van lokale bibliotheken op die infrastructuur. Verder is de stichting actief in het ondersteunen van lokale bibliotheken in samenwerking met de Provinciale Service Organisaties (PSO s), de promotie van de digitale bibliotheek en marketingdiensten. Tot slot heeft Bibliotheek.nl een uitvoerende taak in de inkoop van digitale content in opdracht van de VOB Inkoopcommissie die namens alle bibliotheken die lid zijn van de VOB hiermee belast is Vigerende wetgeving en bestuurlijke afspraken Bestaande wetgeving, richtlijnen en normen De openbare bibliotheken functioneren in een decentraal bestel, waarvoor de Wet op het specifieke cultuurbeleid (Wsc) het kader vormt. Drie overheden spelen daarin een rol. De gemeenten financieren de 10 Adviescommissie Bibliotheekinnovatie, Innovatie met effect,

21 lokale bibliotheek; de provincies hebben tot taak het vormen en laten functioneren van netwerken van lokale (of regionale) bibliotheken met het oog op het uitvoeren van het zogenoemde interbibliothecair leenverkeer 11, de financiering van de zogenoemde plus- of wetenschappelijke steunfunctiebibliotheken en het steunen van de lokale bibliotheken via de PSO s; het ministerie van OCW is verantwoordelijk voor het bestel als geheel en voor het stimuleren van innovatie. De gemeenten zijn overigens niet verplicht een bibliotheek in stand te houden. Doen ze dat wel, dan moet dat gebeuren volgens de bepalingen van de Wsc. Daarnaast zijn er veel regels in bestuurlijke afspraken vastgelegd. De VOB en de VNG hebben in 2005 een Richtlijn voor basisbibliotheken vastgesteld, waarin de inrichting van de bibliotheken volgens 5 kernfuncties is beschreven. 12 Het gaat daarbij om de bibliotheek als: 1. warenhuis van kennis en informatie 2. centrum voor ontwikkeling en educatie 3. inspiratiebron van lezen en literatuur 4. encyclopedie van kunst en cultuur 5. podium voor ontmoeting en debat Op grond van het beeld van de bibliotheek en de praktijk zijn minimale subsidieniveaus voor de bibliotheek per klasse van gemeenten vastgesteld: de zogenoemde instapniveaus. Het instapniveau is een subsidiebedrag per inwoner per jaar. Deze som per inwoner is exclusief de huisvestingskosten en bedraagt naar gemeentegrootte: 11, in gemeenten met of minder inwoners 12, in gemeenten tussen en inwoners 15, in gemeenten met of meer inwoners 13 Er staan geen wettelijke sancties op een subsidie onder het instapniveau. Wel is het zo dat de openbare bibliotheek gecertificeerd moet worden om lid te mogen zijn van de VOB. Bestuurlijk is de afspraak gemaakt dat gemeenten zullen toezien op certificering van de bibliotheek (zie volgende paragraaf). De normen die door de stichting Certificering 11 Via het interbibliothecair leenverkeer kunnen bibliotheekleden gebruik maken van de collecties van andere bibliotheken in of buiten de eigen provincie. 12 VOB en VNG, Richtlijn voor basisbibliotheken, De Richtlijn geeft het ambitieniveau aan. 13 Prijspeil Indexering is niet verplicht maar wel aan te bevelen om verschraling van de voorziening te voorkomen. 21

22 Openbare Bibliotheken worden gehanteerd, zijn vastgesteld door de VNG en de VOB. Het niveau van de financiering mag niet zo laag zijn dat het behalen van het certificaat onmogelijk wordt Bibliotheekcharter In december 2009 hebben de VNG, het IPO en de toenmalige minister van OCW het Bibliotheekcharter ondertekend. Daarin is afgesproken dat de minister van OCW, de provincies en de gemeenten samenwerken aan een proces van bibliotheekinnovatie. Dit proces heeft tot doel de dienstverlening van de openbare bibliotheken beter te laten aansluiten bij maatschappelijke en technologische ontwikkelingen en bij de behoefte van de burger. De overheden hebben in dit convenant afspraken vastgelegd over de rolverdeling tussen de partijen, hierbij uitgaande van een gemeenschappelijk belang en een gezamenlijke verantwoordelijkheid. Zij streven naar een situatie waarbij de gezamenlijke Nederlandse bibliotheekorganisaties lokale bibliotheken, PSO s en landelijke branchevereniging functioneren als één sector en zich als zodanig presenteren. De overheden beschouwen de gezamenlijke collecties van de Nederlandse openbare bibliotheken, PSO s en plusbibliotheken als één Collectie Nederland. Deze gedachte is leidend bij het collectiebeleid en bij de inrichting van de fysieke en digitale infrastructuur. In het kader van het Bibliotheekcharter is overeengekomen dat OCW de bestelverantwoordelijkheid heeft voor het openbare bibliotheekwerk en voor de daaruit voortvloeiende bestel- en opdrachttaken, waaronder de digitale bibliotheek. Deze taken worden uitgevoerd door het SIOB. De gemeenten zullen de digitalisering en de certificering van de openbare bibliotheek met hun subsidiebeleid ondersteunen. Gemeenten geven bibliotheken de mogelijkheid uitgaven binnen bepaalde marges te verschuiven van de fysieke collectie naar digitale dienstverlening; bibliotheken worden in staat gesteld tenminste 5% van hun begroting in te zetten voor innovatie. Daarbij is ook de afspraak gemaakt dat het instapniveau van financiering voor de lokale bibliotheken gehandhaafd zal worden om de transitie naar digitaal werken mogelijk te maken. De provincies zijn verantwoordelijk voor de ondersteuning van de implementatie van landelijk overeengekomen innovaties, waaronder de digitale bibliotheek. 22

23 Afspraken over de digitale bibliotheek Bij de afspraken over de digitale bibliotheek is in het charter een onderscheid gemaakt tussen de technische infrastructuur en de inhoud van de bibliotheek, de e-books en andere digitale materialen die met het begrip content worden aangeduid. De rijksoverheid draagt de verantwoordelijkheid voor de landelijke technische infrastructuur en verstrekt voor dit doel structureel subsidie aan de stichting Bibliotheek.nl; de bibliotheekbranche draagt de verantwoordelijkheid voor de content. Verder is afgesproken dat de landelijke digitale bibliotheek, zoals vormgegeven door Bibliotheek.nl, integraal onderdeel van de bedrijfsvoering van iedere afzonderlijke openbare bibliotheek moet worden; de PSO s ondersteunen hen bij de implementatie van de digitale bibliotheek, onder andere door opleidingen. Het landelijke innovatieprogramma voorziet in middelen voor lokale en provinciale implementatie van de landelijke digitale bibliotheek. Subsidieregeling in 2010 en 2011 In het kader van het Bibliotheekcharter is afgesproken dat voor de lokale en provinciale implementatie van de digitale bibliotheek een bedrag van 3,5 miljoen in 2010 beschikbaar zou worden gesteld. Dit als tegemoetkoming in de kosten voor de implementatie bij de bibliotheken. OCW heeft hiervoor een subsidieregeling vastgesteld, die in 2011 met een jaar is verlengd en waarvoor een extra bedrag van 4,2 miljoen beschikbaar is gesteld. Een lokale bibliotheek kon maximaal krijgen voor de bestrijding van de eenmalige frictiekosten als deze zich aansloot bij Bibliotheek.nl. Uiteindelijk hebben op één na alle lokale bibliotheken hiervan gebruik gemaakt De voorgenomen actualisering van de bibliotheekwetgeving De hoofdlijnenbrief van OCW In het kader van het Bibliotheekcharter is tevens afgesproken dat gedurende de looptijd van het charter een aanpassing van de Wet op het specifiek cultuurbeleid (Wsc) wordt voorbereid. De summiere bepalingen van de Wsc geven namelijk de situatie weer in het predigitale tijdperk, waarin bibliotheken alleen functioneerden als fysieke voorziening ( een gebouw met boeken, kranten en tijdschriften ). Deze bepalingen zijn nog maar in beperkte mate van toepassing op de huidige situatie, waarbij bibliotheken een fysieke én een digitale component hebben. 23