Waarom werden de registers vervaardigd?

Transcriptie

1 Inleiding De Beneficiaalboeken zijn een belangrijke bron voor de geschiedenis van het middeleeuwse parochiewezen in Noord-Nederland. Omdat ze de huidige provincie Friesland beslaan is hun betekenis voor dit gewest uiteraard het grootst. Bij gebrek aan soortgelijke registers voor andere provincies hebben ze ruimtelijk echter een groter belang. Dat is zeker het geval als men bedenkt dat de Kerk in de periode dat ze geschreven zijn wel sterk bekritiseerd werd maar qua materiële structuur nog geheel intact was en de Beneficiaalboeken juist over die structuur veel gegevens bieden. Met name de erin geboden informatie over de plattelandsparochies, waarvoor de overlevering elders uitgesproken slecht is, 1 lijkt de moeite waard voor het kennen van het rijke Roomse leven van vóór de Reformatie ook in andere delen van Nederland. De boeken zijn in vervaardigd op bevel van de landvoogdes Maria van Hongarije. Het zijn registers met gedetailleerde informatie over de grootte, waarde, belending en jaarlijkse opbrengst van de geestelijke goederen en het vermogen van de Friese parochiekerken, hun bedienaars en alle andere geestelijke instellingen, priesters en clerici die eraan verbonden waren. Er is voor de kwartieren Oostergo en Westergo al in de achttiende eeuw een editie van gemaakt voor opname in het Groot Placaat en Charterboek van Vriesland door Schwartzenberg. 3 De drukvellen zijn echter nooit in het Charterboek gebundeld en verkocht. Het bedrukte papier is toen in dikke pakken op de zolder van het Provinciehuis terechtgekomen. In 1850 zijn de teksten onder auspiciën van de Provincie uiteindelijk wel gebonden, van enig kritisch commentaar voorzien en aangevuld met het bewaard gebleven materiaal van het nog ontbrekende kwartier Zevenwouden, uitgegeven door J. van Leeuwen. 4 Deze editie in één grote foliant is sindsdien door tal van historici, naamkundigen, archeologen en andere wetenschappers gebruikt. Afgekort als BB behoort het werk tot de meest aangehaalde bronnen 1 J. Kuys, Churchwardens Accounts and Parish Finances in the Netherlands during the Late Middle Ages, in: M. De Smet, J. Kuys en P. Trio (red.), Processions and Church Fabrics in the Low Countries during the Late Middle Ages. An Inquiry into Secular Influence on Ecclesiastical and Religious Matters on a Local Urban Level (Kortrijk 2006) , 93. Merkwaardig genoeg ontbreken de Beneficiaalboeken in het overzicht van Kuys, misschien omdat ze ook niet worden genoemd in de bronnenlijst van R.R. Post, Kerkelijke verhoudingen in Nederland vóór de Reformatie (Utrecht/Antwerpen 1954). 2 Enkele registers werden nog in januari en begin februari 1544 ingeleverd. 3 Groot Placaat en Charterboek van Vriesland (hierna GPCV), G.F. thoe Schwartzenberg en Hohenlansberg ed., 5 dln. (Leeuwarden ). 4 J. van Leeuwen ed., Beneficiaalboeken van Friesland (Leeuwarden 1850). 15

2 in studies over de kerkgeschiedenis, de lokale en agrarische geschiedenis en de toponymie van Friesland. De registers hebben overigens niet meteen de naam gekregen waaronder ze bekend geraakt zijn. In de vroegste provinciale stukken worden ze afwisselend als inventarissen en specificatiën aangeduid. De samensteller en projectleider van het Charterboek, G.F. thoe Schwartzenberg en Hohenlansberg, heeft de uiteindelijke titel als opschrift overgenomen uit het derde deel van het Landsordonnantieboek van 1602, waarin onder titel 32 met betrekking tot de kanselarij-inkomsten bepaald is dat voor afschriften uit de Beneficiaal-boeken per dorp zeven stuiver moet worden betaald. 5 Centraal in deze aanduidingen staat begrip beneficie (beneficium) zoals dat in de volle middeleeuwen als rechtsterm binnen de Kerk betekenis had gekregen. In het klassieke Latijn betekent dit, in zijn afleiding van bene facere (= goed doen), weldaad, eerbewijs of privilege. Kerkrechtelijk is het sinds de twaalfde eeuw echter op te vatten als het vermogensfonds dat blijvend aan een kerkambt (officium) verbonden is, met het recht van de ambtsbekleder om er een inkomen uit te trekken. 6 Voor de oudste parochies geldt dat het beneficie in deze zin was afgesplitst van de oorspronkelijke dos, het stichtingskapitaal dat vereist was voor de financiering van zowel de kerk als haar bedienaars. Zo gedefinieerd zou men verwachten in deze beneficiale registers alleen de inkomstenbronnen van geestelijken de pastoors, vicarissen, prebendarissen en kosters - beschreven te vinden. Maar dat is niet het geval. Het begrip beneficium is hier breder opgevat en toegepast op alle kerkelijke goederen in en van de parochie. De Beneficiaalboeken hebben daarom ook betrekking op het kerkengoed in engere zin, dat is op de vermogensfondsen waaruit het onderhoud, de verlichting en verwarming van kerkgebouwen, alsook de zorg voor de armen en het onderwijs betaald moesten worden. Daarmee bieden ze zicht op de complete materiële en financiële infrastructuur van de lokale kerk met al haar functies. Dit met de nadruk op lokaal, want de goederen van bovenlokale kerkelijke instellingen als kloosters en kapittels zijn er niet in geregistreerd. De Friese kloosters komen er alleen in voor als belendende grondeigenaars of wanneer een van hun leden als zielzorger aan de plaatselijke kerk verbonden was of als zij om een bepaalde reden moesten bijdragen in het onderhoud van het kerkgebouw. De achttiende-eeuwse afschriften die met een aantal correcties van Van Leeuwen voor Oostergo en Westergo zijn gepubliceerd, zijn naar verhouding niet slecht. Ze zijn van de hand van Johann Frederik Mauritz Herbell, een geleerde uit Rees, die 5 Ibidem, 5. 6 J. Kuys, Kerkelijke organisatie in het middeleeuwse bisdom Utrecht (Nijmegen 2004) Zie ook L.J. van Apeldoorn, De kerkelijke goederen in Friesland, 2 dln. (Leeuwarden 1915) 252 e.v. 16

3 tijdens zijn in 1770 aangevangen studie aan de Franeker Academie door baron Thoe Schwartzenberg werd aangezocht om de opvoeding van zijn zoon te verzorgen. 7 Hij werd na de dood van Nicolaas Tholen die de eerste twee delen van het Charterboek voor zijn rekening had genomen, door zijn broodheer in 1773 mede belast met het concrete afschrijf- en redactiewerk voor de volgende delen. Afgezien van de zetfouten, die zonder meer al vaak in achttiende-eeuwse werken opduiken, zijn Herbell s transcripties zeer acceptabel. Dat geldt ook voor Van Leeuwens eigen werk voor het Beneficiaalboek van Zevenwouden. Dankzij de duidelijke registerhanden van de klerken die de opgaven van de grietenijschrijvers in de zestiende eeuw overgenomen en samengevoegd hebben, waren de meeste namen en gegevens goed leesbaar en konden dus ook goed overgenomen worden. Er is over de kwaliteit van Van Leeuwens editie wel het nodige te doen geweest daarover verderop meer maar dat heeft een intensief gebruik niet in de weg gestaan. Uiteraard levert een nieuwe editie op tal van plaatsen een nieuwe en betere lezing op. Dat is niet alleen omdat Van Leeuwens latere correcties en die van zijn critici in de lopende tekst verwerkt konden worden. Bij herlezing bleken veel meer woorden, namen en uitdrukkingen te kunnen worden verbeterd. Toch was het verkrijgen van een betrouwbaarder weergave niet het belangrijkste motief om een nieuwe editie te realiseren. Voorop stond en staat dat een nieuwe uitgave het de onderzoeker mogelijk maakt de bron makkelijker en efficiënter te raadplegen. Van het negentiende-eeuwse boek met zijn onhandige afmetingen zijn buiten de werken in de openbare bibliotheken weinig exemplaren meer voorhanden; de liefhebber kan er antiquarisch alleen voor veel geld nog de hand op leggen. Het is bovendien niet voorzien van een index, 8 waardoor het zoeken naar specifieke namen en teksten tot voor kort veel tijd en moeite kostte. Door nu de nieuwe uitgave (mede) in digitale vorm aan te bieden, hopen we de toegankelijkheid sterk te vergroten. Waarom werden de registers vervaardigd? Het is nog niet zo eenvoudig te achterhalen wat de redenen voor de Stadhouder en het Hof van Friesland in 1542 waren om de kerkelijke goederen per parochie te laten inventariseren. De algemene motivatie die in de inleiding van het plakkaat 7 Over Herbell, zie W. Eekhoff, Geschiedenis van de zamenstelling en uitgaven van het Groot Plakkaat- en Charterboek van Friesland, De Vrije Fries 7 (1856) , aldaar In 1981 heeft de genealoog T. Popma met medewerking van E. Knops een in typoscript vermenigvuldigd Register op de voornamen, achternamen, patronimica en toponiemen uit de beneficiaalboeken van Friesland, anno 1543 gepubliceerd, dat echter een beperkte verspreiding gevonden heeft. 17

4 wordt gegeven, als zou het gaan om de restauratie ende onderhoudenisse van (de) goidsdienst, zegt daarover weinig. Omdat elders in de Habsburgse Nederlanden per gewest zulke projecten niet op touw zijn gezet, lijkt er geen sprake te zijn geweest van druk uit Brussel. De Friese onderneming valt dus alleen in een eigen, gewestelijke context te plaatsen. Zo op het eerste gezicht schijnt er een verband te zijn met een poging van de keizer uit 1534 om de geestelijkheid in Friesland met een bede te belasten, op basis van een hem eerder verleende algemene autorisatie van de paus. 9 Dit voorstel behelsde de eenmalige afdracht van een vijfde deel van de jaarinkomsten voor geestelijke instellingen die 12 tot 24 dukaten per jaar konden boeken, en van de helft voor de instituties die meer toucheerden. Het was op sterke bezwaren van de Friese geestelijken gestuit en had daarom ook geen doorgang gevonden. Men zou nu kunnen veronderstellen dat de keizer en zijn gezagsdragers in Friesland het idee niet hadden laten varen en het met het oog op een hernieuwde realisatie nuttig vonden een goed overzicht van de geestelijke goederen te laten vervaardigen. Toch denken we niet dat de Beneficiaalboeken van 1543 daarin hun oorsprong vinden. De geestelijke instellingen die het rijkst waren en dus ook het grootste aandeel in de bede hadden kunnen hebben, waren de kloosters. En hun goederen hoefden in 1543 nu juist niet te worden geïnventariseerd. 10 Kijken we naar de datum, dan lijkt er eerder een verband te leggen met een andere zaak, te weten de lang lopende strijd over het patronaatsrecht ofwel het recht om priesters te benoemen, die werd gevoerd tussen de landsheer enerzijds en de Friese adel en eigenerfden anderzijds. 11 In 1504 had de hertog van Saksen, in het kader van zijn streven om greep te krijgen op de Kerk in Friesland, de jaarlijkse begeving, uitmondend in de zogenoemde presentatie, van alle vrijkomende beneficies aan zich getrokken. Daarbij was bepaald dat de Stadhouder of het College van Regenten namens de hertog de volmacht kreeg om jaarlijks zelf de zes beste van deze geestelijke lenen te doen bezetten en voor de overige vrijkomende 9 Opgenomen in bijlage 4. Zie hierover J. Kuys, zicht op klerikale rijkdom en armoede? De Zeeuwse geestelijke stand als belastingbetaler in de rekeningen van de geestelijke subsidie van 532, in: Regio. Rechtshistorische opstellen aangeboden aan dr. P.P.J.L. van Peteghem, M. Gubbels en C.J.H. Jansen ed. (Nijmegen 2010) , Er is één, moeilijk verklaarbare uitzondering op deze regel. De goederen van het johannieter klooster Hospitaal te Sneek onder Osingahuizen, meer in het bijzonder het uithofcomplex aldaar dat in 1543 nog altijd door een Sint-Jansheer uit Sneek werd beheerd maar waaraan geen zielzorg of misstichtingen verbonden waren, is wel opgenomen, als apart item tussen de opgaven van de parochies Heeg en Indijk: Westergo p Zie hierover in het algemeen: J.J. Woltjer, Friesland in Hervormingstijd (Leiden 1962) Meer in detail vindt men deze strijd om patronaat en presentatie toegelicht in hoofdstuk 4 van O.D.J. Roemeling, Heiligen en heren. Studies over het parochiewezen in het Noorden van Nederland vóór 1600 (in voorbereiding, Leeuwarden 2013). 18

5 beneficies die geboren Friese priesters aan te nemen die daartoe door de parochianen of andere patronaatsgerechtigden werden voorgedragen. 12 Bij de overgang naar het nieuwe bewind in 1524 was er geen nieuwe regeling getroffen, hoewel de Staten er namens de oude gerechtigden wel sterk op hadden aangedrongen. In 1539 deed zich een goede kans voor de kwestie opnieuw op de agenda te plaatsen. De aanleiding was dat de keizer dringend geld nodig had van de Friezen om de gemaakte kosten voor de verwerving van Groningen en Drenthe te kunnen betalen. Op de landdag van juni 1539 besloten de Staten hem het gevraagde bedrag van carolusgulden toe te kennen, onder meer op voorwaarde dat hij de patronaatsgerechtigden de vrije benoeming van alle beneficies zou laten. Maria van Hongarije, die namens Karel V het bestuur van de Nederlanden waarnam, heeft toen sterk geaarzeld of ze op die conditie in moest gaan. Ze liet haar vertrouweling mr. Jacob van Stavele, president van het Hof van Friesland, 13 er met de Staten over in onderhandeling treden en besloot na een paar kleine concessies van de Staten uiteindelijk toe te geven. Haar voorwaarden waren dat de keizer per jaar de eerste drie beneficies mocht vergeven die geen particuliere patroon hadden - in elk kwartier één - en dat elke genomineerde priester op een beneficie waarvoor vroeger de keurbrief in de kanselarij werd gehaald, voortaan bij het Hof placet op zijn benoeming moest verwerven en daarvoor de verschuldigde belasting betalen. Dat placet mocht dan overigens niet geweigerd worden, tenzij er tegen verlening gewichtige bezwaren bestonden. De benoemde moest de landsheer trouw zweren; bij misdragingen konden de brieven van presentatie en placet vervallen verklaard worden zoals voorheen. In een plakkaat van 30 oktober 1539 werden de betwiste punten geregeld. 14 De overeenkomst wordt in het algemeen geduid als een groot succes voor de Staten. 15 De keizerlijke greep op de beneficieverlening werd er sterk door ingeperkt en Karel V moest beloven zich te houden aan het traktaat van 1524, waarin bepaald was dat er geen cumulatie van geestelijke lenen mocht plaatsvinden en de beneficianten verplicht waren tot resideren. De rechten van de oude patronaatsgerechtigden waren in volle omvang hersteld, afgezien dan van het eerste in een jaar openvallende beneficie per kwartier. Zo werd dan voorkomen dat de Habsburgers ook in Friesland het financieringssysteem van de Kerk zouden aanwenden voor het onderhouden van gunstelingen, adviseurs en ambtenaren. We 12 J.S. Theissen, Centraal gezag en Friesche vrijheid. Friesland onder Karel V (Groningen 1907) O. Vries [et al.], De Heeren van den Raede : Biografieën en groepsportret van de raadsheren van het Hof van Friesland, (Hilversum, 1999) GPCV II, Woltjer, Friesland in Hervormingstijd, 23 19

6 moeten echter wel bedenken dat de keizer, afgezien van de bede, er ook wel iets voor terugkreeg. De placetverlening was op zichzelf goed voor een kleine stroom inkomsten, die bij deze gelegenheid vergroot kon worden, door de tarieven te verhogen, maar vooral ook door de registratie te verbeteren zodat makkelijker kon worden nagegaan welke priesters en hoeveel gepresenteerd moesten worden. Wat die mogelijke tariefsverhoging betreft, de Staten interpreteerden in juni 1539 het eerste antwoord van de landvoogdes op hun voorstel zo dat dezelfde bedragen gevraagd zouden worden als voorheen. 16 Maar het plakkaat op de kanselarijtarieven van 20 december van 1541 suggereert dat er wel veranderingen in zijn aangebracht. Voor grote pastorieën en rijke vicarieën staat daarin een bedrag genoteerd van 3 floreen 7 st. (= 91 st.) en voor kleine pastoorsplaatsen en lenen, van 2 floreen 7 st. (= 63 st.). 17 Eerstgenoemde som was precies gelijk aan hetgeen kloosterprelaten voor hun placet dienden te betalen. En de prelaten nu klaagden er in december 1540 over dat dit een veelvoud was van wat zij voordien hadden moeten neertellen, namelijk 10 of 12 st. 18 Dat zou dan ook voor de parochiepriesters moeten hebben gegolden. De Gedeputeerden waren ten aanzien van deze kwestie van mening dat men niet meer belast zou moeten worden dan voorheen en verzochten het Hof het zo ook af te doen. 19 Het verzoek om een lager tarief is niet ingewilligd maar moet toch op enig tijdstip daarna hebben geleid tot een bijstelling naar beneden, want de abt van Dokkum betaalde in voor zijn institutie niet meer dan 2 florenen. 20 Belangrijker was vermoedelijk dat met een nauwkeuriger registratie van de beneficies minder priesters zich aan de licentieverlening konden onttrekken. Uit het enig overgebleven register van placetverleningen, betreffende de periode van1 oktober 1549 tot 30 september 1550, blijkt dat per jaar ruim 100 priesters een brief moesten ophalen. 21 Uit de rentmeestersrekening van 1536/1537 weten we dat daarin slechts placetgelden voor 47 presentaties zijn geboekt. 22 Het aantal 16 GPCV II, GPCV II, Woltjer, Friesland in Hervormingstijd, GPCV III, Roemeling, Heiligen en heren, hoofdstuk 4, noot Om precies te zijn betreft het 107 registraties, voor 49 pastoors, 31 vicarissen en 27 prebendaten: Tresoar, Rentmeestersrekeningen i. 49. Met dank aan drs. O.D.J. Roemeling te Hurdegaryp die ons hierop wees. 22 Volgens gegevens van drs. O.D.J. Roemeling bedroeg het totaalbedrag aan kanselarijrechten over 1536/ floreen (= 579 carolusgulden). Het aandeel daarin van de placetverleningen is niet bekend. Als het qua verhouding even groot zou zijn geweest als later in 1549/1550 (te weten 35%) zouden we uitkomen op 203 carolusgulden; maar die verhouding is in hoge mate speculatief. Als het aantal presentaties geringer was, was ook het aandeel veel kleiner. 20

7 verzoeken om placetverlening moet dus na 1539 of moeten we schrijven na 1543/1544? ruwweg verdubbeld zijn. Dat geldt dan op zijn minst ook voor de gelden die daarvoor moesten worden betaald. Wat de inkomsten betreft die dat voor de Staten opleverde, valt uit de rentmeestersrekening van 1549/1550 te achterhalen dat deze 294 carolusgulden beliepen, zijnde 35% van het totaal der toenmalige kanselarijinkomsten. 23 In latere jaren betrof het zo n 300 tot 400 gulden jaarlijks. Binnen het totaal van de keizerlijke inkomsten uit Friesland van ca tot gulden mag dit niet veel lijken (ca. 1 %), op termijn was het toch een vaste inkomstenbron van enige betekenis. Los daarvan had het bevoegde gezag er belang bij dat elke geestelijke en dus ieder die inkomsten uit een beneficie had - zich werkelijk kwam melden. Men wilde immers ook zicht houden op het eventueel samenvoegen van beneficies en vooral op het mogelijk verduisteren ervan. Dat alles viel niet te controleren zolang er geen betrouwbaar overzicht voorhanden was van alle kerkelijke inkomstenfondsen in het gewest. Het lijkt erop dat Stadhouder en Hof juist in de jaren de indruk kregen dat er veel minder beneficies voor aanstelling met een nieuwe bedienaar werden voorgedragen dan op grond van het aantal bestaande parochies mocht worden verwacht. Het gerucht ging dat in Friesland tussen de 80 en 100 beneficies niet bezet waren omdat geen priesters ze wilden hebben; beneficies die gemiddeld 40 goudgulden per stuk opbrachten. Sommige raadsheren wilden inkomsten uit verschillende van deze fondsen samenvoegen en omzetten in beurzen aan de universiteit van Leuven voor het onderhouden van arme klerken. Mr. Jacob van Stavele kreeg op 26 augustus 1541 opdracht de zaak te onderzoeken. Zijn rapport was een jaar later klaar en werd op 22 augustus 1542 in de Geheime Raad besproken, hetgeen resulteerde in een uitvoerige instructie van 25 augustus 1542 van de landvoogdes voor de President en Raad in Friesland om maatregelen te nemen tegen het lang vaceren van geestelijke goederen en tegen de wereldlijke personen die zulke goederen onrechtmatig in handen hadden. 24 Uit de aanhef ervan blijkt dat men vooral beducht was voor de verdonkeremaning van kerkelijke goederen: het was koningin Maria ter ore gekomen dat er in Friesland veel onbediende beneficies by andere ondergeslaeghen ende gheoccupeert werden. 25 Bovendien zouden sommige priesters de verplichte belofte aan Karel V niet hebben afgelegd. En verder meende men te weten dat niet iedereen over brieven van placet beschikte, met als consequentie dat degenen die zo n brief niet konden tonen, daar dus ook niet voor betaald hadden. Veel beneficies bleven 23 Theissen, Centraal gezag, Theissen, Centraal gezag, ; voor de volledige tekst, zie GPCV II, 864. Van Leeuwen, Inleiding Beneficiaalboeken, GPCV II,

8 lang vacant, terwijl het ook voorkwam dat twee of drie beneficies door één priester of pastoor werden waargenomen. 26 Dit alles strekte tot nadeel van zowel de parochianen als de keizer. Daarom werd nu bepaald dat iedereen die goederen bezat die vroeger een kerkelijke bestemming hadden gehad, deze binnen drie maanden moest teruggeven. Eveneens binnen drie maanden moesten registers van alle geestelijke goederen met opgave van hun waarde bij het Hof worden ingeleverd. Wanneer daaruit zou blijken dat bepaalde beneficies zo klein en arm waren dat er geen kandidaten voor gevonden konden worden, zouden verschillende ervan tot één worden verenigd. Kortom, de voornaamste oogmerken van de registratie lijken te zijn geweest (1) dat verduistering van beneficies moest worden voorkomen, (2) dat goed zicht kon worden gehouden op eventueel noodzakelijke samenvoegingen, (3) dat ieder beneficie goed bezet werd en (4) dat elke genomineerde een placetbrief haalde en er naar rato van de rijkdom van zijn fonds voor betaalde. Zonder het controlemiddel van de provinciebrede inventarisatie kon een en ander niet worden gerealiseerd. Zoals Van Leeuwen aangaf, is het overigens waarschijnlijk dat men daarvoor teruggreep op registratievoorschriften uit de Saksische tijd, waaraan om onbekende reden nooit gehoor was gegeven. 27 Men vindt ze uitgeschreven in twee verordeningen voor grietmannen uit 1506/1507, waarvan de eerste nadien ook opgenomen werd in het Landboek van Kempo van Martena. De tweede deelverordening, die het meest gedetailleerd is, hield in dat iedere grietman samen met de rechter, een of twee van de stemmichsten, plus de kerkvoogden in elk kerspel alle lutke ende groote proven opschrive, met sampt horen renten ende inkomen van aller wisser ende onwisser bruyckinge; desgelyxs die priesters itlicken met zynen name opteyckene, ende met wat tytel itlick zyn beneficium besit, ende hoe hy daer an gekomen is, ende sulx alles in een register vorteyckent, in die cantzelei overantworde. 28 Van Stavele en zijn staf zullen deze teksten gekend hebben en er gebruik van hebben gemaakt. Misschien moeten we aan de controlefunctie ook weer niet te veel waarde hechten. Uit de goede overleveringsstaat van de kanselarijleggers, alsook uit de spaarzame, naderhand toegevoegde marginalia erin valt op te maken dat ze niet vaak uit de kast zijn gehaald en doorgebladerd. Wel vindt men er enkele aante- 26 Van Leeuwen, Inleiding Beneficiaalboeken, 2. De klachten over het niet-resideren en de cumulatie van beneficies waren al oud. Ze zijn al geuit in 1522, 1527 en 1529: GPCV II, o.a. pp. 120, 122, 124, 147, 175 en Overigens bleek het met deze problemen in vergelijking met andere gewesten enorm mee te vallen. Blijkens de studie van Roemeling was in Friesland nauwelijks sprake van niet-residerende priesters en stapeling van beneficies: Roemeling, Heiligen en heren, hoofdstuk Van Leeuwen, Inleiding Beneficiaalboeken, GPCV II, 256; vergelijk GPCV II,

9 keningen en bescheiden in van na 1544 betreffende de unio van beneficies. Zo bijvoorbeeld uit 1564, betreffende Jislum, Lichtaard en Wanswerd, en uit 1571 met betrekking tot Oldetrijne. Wellicht zijn er nog overzichten gebruikt op grietenijniveau. De grietman behoorde immers op de hoogte te zijn van de keuze van een geestelijke voor een bepaald beneficie. De presentatiebrief moest aan hem ter tekening of bezegeling worden voorgelegd, waarna de kandidaat het placet in Leeuwarden kon gaan ophalen. 29 Notities in het Dantumadeelster register betreffende de pastoors van Janum en Sibrandahuis, van wie gezegd wordt dat ze nog geen (verzoekschrift tot een) placetbrief bij de grietman hadden ingeleverd, wijzen erop dat de presentatie- en placetbrief in elkaars verlengde lagen en de behandeling ervan door de grietman een onderdeel van het traject vormde. 30 Mogelijk werd daarbij wel een legger van de goederen en inkomsten geraadpleegd. Weerstand tegen de inventarisatie Het bevel van de landvoogdes van 25 augustus 1542 werd ten uitvoer gelegd in de ordonnantie van 3 november 1542, die aan alle grietmannen en magistraten werd toegezonden. 31 De gezagsdragers hebben het plakkaat vrij spoedig gepubliceerd op de plaatsen waarop zulke stukken gewoonlijk bekend gemaakt werden. 32 Voor de grietenij Idaarderadeel verwijzen geestelijken uit diverse parochies naar de openbaarmaking in Grou op 10 december De termijn waarbinnen de gegevens aan de grietmannen moesten zijn overlegd, was daarbij op drie maanden gesteld. Als sanctie hield men aan dat de houders van de beneficies de waarde van eventueel verzwegen goederen zouden verbeuren. 33 In een aantal grietenijen en steden zijn de pastoors en kerkvoogden daarop meteen met het registreren van de geestelijke goederen aan de slag gegaan. Eind maart 1543 waren zodoende al verschillende registers op de Kanselarij te Leeuwarden bezorgd, onder meer van de steden Franeker en Hindeloopen en van de grietenijen Achtkarspelen, Hen - naarderadeel en Idaarderadeel. In andere gemeenten en plaatsen wekte het plakkaat echter beroering en aarzelde men om met de inventarisatie te beginnen, in weerwil 29 Roemeling, Heiligen en heren, hoofdstuk Oostergo, p Voor de volledige tekst, zie hierna bijlage Zo schrijft de grietman van Smallingerland het in zijn begeleidende tekst; zoo hebbe ick tselve placcaet eerst alomme inder grietenie van Smallingerlandt ter plaetsen daer men gewoontlicken is publicatie te doene, gepubliceert ende doen publiceeren ende vercundigen. 33 by peyne van den waerde van den goeden, die zy versweghen zullen hebben, uuyt hoeren eygen buydel tot onsen proffyte te verbeuren : bijlage 2. Degene die verzwegen goederen aanbracht, kon daarbij rekenen op een premie van een tiende van de waarde. 23

10 van de sanctie. Woltjer meent dat dit het gevolg was van een misverstand voortkomend uit een meningsverschil tussen het Hof en de Staten over de formaliteiten die nodig waren voor de verkoop van kerkgoederen. 34 Bepaalde contracten zouden ongeldig worden verklaard, en nu beval het plakkaat zonder meer de teruggave van alle goederen die vroeger een kerkelijke bestemming hadden gehad zonder dat een uitzondering zou worden gemaakt voor de wettig gekochte. Volgens Woltjer waren vele betrokkenen bang dat ze ook wettig verkregen goed moesten afstaan. Er zijn nog twee andere redenen te bedenken waarom men zich tegen de registratie van de geestelijke goederen verzette. De eerste is dat sommigen het project beschouwden als een aanloop tot een algemene heffing op de geestelijke goederen zoals de regentes die aan de Zuidelijke Nederlanden wilde opleggen. Want - zo was de redenering -, wat zou anders de reden kunnen zijn om naar de waarde van de goederen te vragen? De tweede is dat men vreesde dat de nauwkeurige opgave van de waarde van verschillende landerijen, die ook in het Register van de Aanbreng van 1511 al waren getaxeerd, de regering de prijsvermeerdering in het algemeen duidelijk onder het oog zou brengen. En dat zou, als die verschillen geconstateerd zouden worden, een extra prikkel voor de regering zijn om tot een herziening van de grondslag van de zogenoemde jaartax te komen. 35 Eén van de grietenijen waarin onrust ontstond na de publicatie van het plakkaat was Dantumadeel, waar de bekende eigengereide edelman Syds Tjaarda van 1517 tot 1538 grietman was geweest. 36 Representanten van acht Dantumadeelster dorpen besloten een vergadering van grietmannen en volmachten van Oostergo in Dokkum samen te roepen. 37 Deze kwamen ook daadwerkelijk bijeen en verzochten op 6 januari 1543 aan stadhouder en Hof om een landdag uit te schrijven waarop het plakkaat en andere kwesties besproken konden worden. Elf dagen later werd een soortgelijk verzoek ingediend door een vergadering van priesters en kerkvoogden uit Wymbritseradeel, georganiseerd door grietman Frans Roorda. 38 Het Hof wees beide verzoeken echter af en vaardigde een verbod uit om nog verdere vergaderingen over het plakkaat te houden. Wie bezwaren had moest ze maar rechtstreeks aan het Hof voorleggen. 39 Het duurde echter niet lang of het Hof liet toch een landdag bijeenroepen. 40 Vanwege hoge kosten als gevolg van de oorlogvoering was de centrale regering 34 Woltjer, Friesland in Hervormingstijd, Theissen, Centraal gezag, , GPCV III, Woltjer, Friesland in Hervormingstijd, Meester Syds overleed op 13 december 1546; het is overigens niet bekend of hij een rol heeft gespeeld in het verzet tegen de registratie. 37 GPCV III, Ibidem, Ibidem, Woltjer, Friesland in Hervormingstijd,

11 op zoek naar nieuwe middelen. Ze hoopte die te verkrijgen door in alle gewesten een belasting van één procent op de uitvoer te heffen. Uiteraard stuurde ze het plakkaat waarin de maatregel werd vastgelegd en beschreven ook ter afkondiging aan het Hof te Leeuwarden. Maar het Hof achtte het niet geraden dit zonder toestemming van de Staten af te kondigen. Dat zou immers in strijd zijn met het traktaat van De landvoogdes ging daarmee akkoord, zodat erop 11 april 1543 een landdag kon worden gehouden, waarop behalve de heffing van de honderdste penning ook het plakkaat op de geestelijke goederen en de weigering van het Hof om hierover een Statenvergadering bijeen te roepen ter sprake kwamen. Wat de laatste twee kwesties betreft, kwam daaruit naar voren dat volgens het Hof niet aan de verlangens van de Staten kon worden voldaan. De Staten besloten daarop een gezantschap naar Maria van Hongarije te sturen met onder meer Syds Tjaarda, Sybrandt Roorda en Aesga van Hoxwier. De instructie die hun werd meegegeven, leert dat ze op het punt van de inventarisatie van kerkelijke goederen daarbuiten moesten ze nog over tal van andere zaken doleanties (bezwaren) aanbrengen vooral bezwaar moesten aantekenen tegen het registreren van de waarde der goederen. 41 Zo n waardebepaling zou volgens de Staten weinig zin hebben omdat de opbrengst jaarlijks wisselde als men t selve in enige quartieren van Vrieslandt, ende bezunderlinge in de Sevenwolden, nu iegenwoerdige jaer wel mach sien; soe men nu voer een pondtemate landts daer men tvorlede jaer een carolus gulden ter huyre voer gaff, nauwelycke een schelling zal moegen cryghen, ende dat vermits t verledene natte jaer ende die sterfte van den beesten. Wie een beetje ingevoerd is in de economische geschiedenis van Friesland in de zestiende eeuw, ziet dat dit een gelegenheidsargument is. De opbrengsten van de geestelijke goederen waren door de algemene prijsstijging, de afwezigheid van oorlog en de gunstige economische ontwikkelingen sinds 1511 over de hele linie meer dan verdubbeld in Friesland. 42 Juist de gegevens uit de Beneficiaalboeken over de waarde van de landerijen laten daarover geen twijfel bestaan. Een ongunstig jaar kon voor moeilijkheden zorgen maar doorbrak niet de conjunctuur. Dat zal men ook in kringen van de landvoogdes in Brussel hebben geweten. Er werd dan ook niet toegegeven aan het bezwaar tegen het registratieplan. 43 Wel kon bij deze gelegenheid het misverstand over restitutie van de verkochte geestelijke goederen uit de weg worden geruimd. 41 Bijlage Merijn Knibbe, Lokkich Fryslân. Landpacht, arbeidsloon en landbouwproductiviteit in het Friese kleigebied, (Wageningen 2006) Zie de afwijzende beschikking van 28 mei 1543: bijlage 4. 25

12 Uitvoering Ondertussen was de inventarisatie van de geestelijke goederen min of meer stilgevallen. Afgaande op de parochies en fondsen waarvoor in de Beneficiaalboeken is aangetekend wanneer de registratie werd gerealiseerd, kunnen we concluderen dat er na maart 1543 weinig activiteit meer is ontplooid. Voor Jorwerd, waarvan de registers op 2 april in handen van de grietman zijn overgegeven, wordt verwezen naar het delay van den Hove gegunt. Kennelijk had men daar uitstel gekregen. Er is verder bij aangetekend dat de indienaars zich het recht voorbehielden om nyet nyeuws te doen zonder die andere Staeten van die Landen, ende by communicatie op den Landtsdach : een voorbehoud dus ten aanzien van de waarde van de registratie. Veel andere geestelijken, kerkvoogden en grietmannen wilden de uitkomst van het landdagberaad en het resultaat van het gezantschap afwachten. Er kwam weer schot in het project toen de stadhouder op 1 november 1543 de verantwoordelijke gezagsdragers liet weten dat onverkort aan de registratie moest worden vastgehouden, volgens het plakkaat van 3 november Dit onder verwijzing naar de afwijzende beschikking van de landvoogdes op de bezwaren van het gezantschap. Als uiterste inleverdatum gaf hij daarbij nieuwjaarsdag 1544 op. Deze actie sorteerde effect, want in de maanden november en december kwamen er inventarisaties binnen van tal van grietenijen en steden. In veel gevallen werd pas eind december aan het verzoek van de stadhouder gehoor gegeven, zoals bijvoorbeeld door de steden Harlingen en IJlst en de grietenijen Dantumadeel, Westdongeradeel en Wonseradeel. Overigens kwam het voor dat van één-en dezelfde grietenij verschillende parochies of van één parochie verschillende fondsen al lang hun registers al bij de grietman hadden ingeleverd voordat de rest binnenkwam en het geheel naar Leeuwarden kon worden gebracht. Voor Dantumadeel bijvoorbeeld staan de registraties van de pastoriegoederen van Murmerwoude en Veenwouden gedagtekend op respectievelijk 6 en 10 april 1543, terwijl het dateerbare materiaal van de andere dorpen eerst op eind december gesigneerd is. Een enkele bestuurder werd bij de inventarisatie geconfronteerd met bezwaren van ingezetenen die meenden onheus van usurpatie van geestelijk goed beschuldigd te zijn. Zo meldt grietman Johan Heerma van Wonseradeel aan het slot van zijn op 30 december 1543 geregistreerde register dat diverse personen hem kenbaar hadden gemaakt dat ze wisten dat de pastoors en priesters in hun registers opgave hadden gedaan van landen en renten waarover kwestie was en waar die geestelijken gheene possessie van hadden; deze personen hadden hem, Johan 44 Bijlage 6. 26

13 Heerma, gevraagd hierbij een algemeen protest aan te tekenen, met als strekking dat aan dit register dat tot huere achterdeele strekt, geen geloof mocht worden gegeven. 45 In bijgaande kaart is met grijze kleur aangegeven van welke steden en grietenijen er geen registers zijn overgeleverd. Het betreft de grietenijen Franekeradeel, het Bildt, Engwirden, Gaasterland en Schoterland, en de steden Dokkum, Sloten, Workum en Staveren. Evenmin beschikken we over de gegevens van de dorpen Appelscha, Augsbuurt, Burum, Elahuizen, Giekerk, Greonterp, Haskerdijken, Hiaure, Hemelum, Hogebeintum, Luxwoude, Nes (Ut.), Oenkerk, Oudkerk, Scharl, Warns, Wetsens en Zwaagwesteinde. Het valt niet uit te sluiten dat voor deze gemeenten en dorpen ooit wel registers ingeleverd zijn, die zijn zoekgeraakt. Dat moeten dan stukken zijn geweest die wel bij de grietman bezorgd waren maar nooit de Kanselarij hebben bereikt. Want alles wat daar bezorgd werd is ook in de registers van het Hof opgenomen. In het tweede afschrift van de Beneficiaalboeken dat in het midden van de negentiende eeuw in het provinciaal archief werd bewaard maar nu onvindbaar is, ontbraken namelijk volgens Van Leeuwen dezelfde plaatsen en gemeenten als in het exemplaar van het Hof waarop onze uitgave is gebaseerd, wat tot de conclusie leidt dat van die gemeenten en plaatsen ook geen materiaal voorhanden was op het moment dat het afschrift werd vervaardigd. In 1564 waren in elk geval nog niet alle Friese dorpen beschreven, want toen hebben op aandringen van het Hof de kerkvoogden en geestelijken van Sijbrandaburen in Rauwerderhem en de Ferwerderadeelster dorpen Lichtaard, Jislum en Wanswerd alsnog hun aanbreng in Leeuwarden bezorgd. 46 Het is niet bekend of het rappèl van het Hof van 1564 alleen aan de vier genoemde dorpen is gestuurd. Echt waarschijnlijk is dit niet omdat het plaatsen in twee verschillende grietenijen betreft. Misschien zijn ook alle andere dorpen aangeschreven waarvan nog geen documentatie voorhanden was. Wellicht ook heeft toen geen rechter, kerkvoogd of geestelijke van die dorpen zich geroepen gevoeld alsnog de gevraagde gegevens te verzamelen. Als men zich twintig jaar tevoren aan de registratieplicht 45 Beneficiaalboek Westergo, p De opmerkingen in kwestie lijken te zijn geventileerd door enkele inwoners van Idskenhuizen. 46 Respectievelijk op 9 april en op 10, 12 en 18 mei 1564: Van Leeuwen, Inleiding Beneficiaalboeken, 5. De dorpen in kwestie zijn om deze reden ook achter in (de Hofregisters van) het Beneficiaalboek van Oostergo opgenomen. 27

14 had kunnen onttrekken, 47 dan leek er geen noodzaak te zijn daar nu wel serieus werk van te maken. Kortom - onder het voorbehoud dat er enkele registers op grietenijniveau zijn blijven hangen en daar verloren geraakt zijn moet toch aangenomen worden dat voor de meeste grietenijen, steden en dorpen waarvoor we geen beneficiale inventarisaties hebben, nooit van die registers opgemaakt en ingeleverd zijn. Harlingen Barradeel Franeker Franekeradeel Het Bildt Hennaarderadeel Menaldumadeel Baarderadeel Ferwerderadeel Dokkum Dantumadeel Tietjerksteradeel Kollumerland Achtkarspelen Wonseradeel Bolsward Rauwerderhem Leeuwarden Leeuwardera- deel IJlst Sneek Westdongeradeel Oostdongeradeel Idaarderadeel Utingeradeel Engwirden Smallingerland Opsterland Hindelopen Workum Hemelumer Oldeferd Wymbritseradeel Sloten Doniawerstal Haskerland Schoterland Ooststellingwerf Staveren Gaasterland Lemsterland Weststellingwerf Beschrijving van de bron De teksten waarover we beschikken en die ook door Van Leeuwen en anderen gebruikt werden, zijn kopieën. Ze kunnen afgeschreven zijn van de oorspronkelijke registers zoals die door de grietenijschrijvers samengesteld en door hen of hun grietmannen in Leeuwarden bezorgd zijn. Het kunnen echter ook copiae copiarum zijn: 47 Zoals heer Joutta, pastoor van Suawoude, van wie wordt gemeld dat hij syn incompsten, tot de pastorie behoerende, niet [heeft] willen int scrifte geven, hoewel hy visie van den placcate heeft gehadt : Oostergo, Tietjerksteradeel, p Het is niet bekend of hij daarvoor op het matje is geroepen. De gegevens van de Suawoudster pastorie zijn ook naderhand in elk geval niet opgedoken. 28

15 afschriften van afschriften dus. We komen verderop nog terug op de wijze waarop de diverse inventarisaties tot stand zijn gekomen. Globaal kunnen we daarin een paar fasen of trajecten onderscheiden. De eerste is dat voor ieder beneficie en ieder fonds een overzicht moest worden samengesteld door de geestelijke of de voogd(en) of secretaris die er het beheer over voerde(n). Deze overzichten konden rechtstreeks bij de grietman worden ingeleverd. Ze werden echter ook wel eerst per parochie samengenomen om vervolgens in één geheel aan de gezagsdrager te worden aangeboden. Er zijn diverse parochies aan te wijzen, van Idaarderadeel bijvoorbeeld, waarvoor de registratie door de pastoor in samenwerking met de kerkvoogden en soms de vicaris en de prebendaris in één geheel is uitgevoerd en beschreven. Op grietenijniveau werden de beneficie- en fondsregisters voor zover ze apart waren aangedragen dan per parochie samengevoegd en werden deze parochieoverzichten vervolgens gebundeld. Het zou kunnen zijn dat voor verschillende grietenijen alle parochieregisters getranscribeerd en tot één nieuw geheel samengevoegd zijn. Dat lijkt het geval voor Haskerland, Lemsterland en andere gemeenten waarvan in onze afschriften geen ondertekening door geestelijken en/of kerkvoogden is geregistreerd. In dat geval zou er tussen de overgeleverde registratie van het Hof en de originele opgaven nog een afschriftversie zijn geweest. Mogelijk heeft de grietenij de originele opgaven dan zelf voor eigen controledoeleinden gehouden. Eenmaal op de Kanselarij zullen de ingeleverde overzichten per kwartier (Oostergo, Westergo en Zevenwouden) bij elkaar zijn gebracht. Zij werden vervolgens door klerken in een min of meer uniform pakket afgeschreven om daarmee een moedercorpus voorhanden te hebben. Dat was voorgeschreven. Het plakkaat van 3 november 1542 verordonneert immers met zoveel woorden dat het Hof dair aff [moest] doen houden goet reghister, omme bewairt te worden metten anderen registeren van der cancelrien aldaer, tot euwiger memorien. 48 De oorspronkelijke registers hetzij de ondertekende fonds- of parochie-inventarisaties, hetzij de eerste deelsafschriften die via de grietmannen bij het Hof bezorgd waren, zijn helaas niet bewaard gebleven. Mogelijk zijn ze na het vervaardigen van de transcripties voor controlegebruik opgeborgen en later vernietigd. Van Leeuwen meende dat ze overgebracht zijn naar de Rekenkamer in Den Haag, evenals dat gebeurd is met de zogenoemde Registers van de Aanbreng (van 1511). 49 Dat ligt echter niet in de rede, omdat de registratie van de geestelijke goederen - anders dan die van de Aanbrengregisters - niet in de eerste plaats een fiscaal doel dienden. Er is verder niets over bekend, maar het is niet ondenkbaar dat sommige grietenijen de door hen naar Leeuwarden gestuurde originelen na transcriptie weer teruggekregen hebben. 48 Bijlage Van Leeuwen, Inleiding Beneficiaalboeken, 5. 29

16 Naast de Hofafschriften die wij in navolging van Van Leeuwen voor onze editie hebben gebruikt, heeft er zoals gezegd nog een andere serie kopieën bestaan. Deze wordt kort door Van Leeuwen in zijn inleiding beschreven. Het werk bevond zich in 1850 nog in het provinciaal archief en bestond uit zes delen in folio, in één doorlopende hand geschreven, met als titel: het authentiek Afschrift der beneficiaalboeken in het Archief der Provincie. 50 De waarmerking stond op naam van Hobbe Baerdt, die van 1585 tot 1591 griffier van het Hof was. Het stamde daarom waarschijnlijk uit 1585 of Van Leeuwen gist dat dit afschrift is gemaakt voor Gedeputeerde Staten, omdat dit college in 1580 de administratieve functies van het Hof in deze tijd heeft overgenomen, ook ten aanzien van het toezicht op de geestelijke goederen, en dus ook de beschikking over een handzaam overzicht van die goederen moest hebben. 51 Herbell, de redacteur van de delen III, V en VI van het Charterboek, heeft dit authentieke afschrift nooit onder ogen gehad, getuige de noot waarin gemeld wordt dat het exemplaar van de Beneficiaalboeken op de Griffie van het Hof het enige was. 52 We moeten aannemen dat het afschrift van Baerdt, waarop de hierna nog verder te noemen Montanus de Haan Hettema zich baseerde om allerlei lezingen van Van Leeuwen te bekritiseren, na 1850 verloren is gegaan. Ondanks alle mogelijke naspeuringen van de medewerkers van Tresoar en van ons om het terug te vinden, is het (nog) niet boven water gekomen. Blijft de vraag wanneer het handschrift van het Hof tot stand is gekomen en of we het inderdaad als het eerste en dus voornaamste afschrift van de oorspronkelijke registers mogen beschouwen. Het handschrift wordt bewaard bij Tresoar, in het archief van het Hof van Friesland. 53 Het bestaat uit drie folioboekdelen voor elk van de kwartieren Oostergo, Westergo en Zevenwouden, inclusief de steden. Ieder deel is samengesteld uit verschillende cahiers, voor iedere grietenij of stad afzonderlijk. Ze omvatten een ongelijk aantal bladzijden: Oostergo telt 1152 bladzijden (waarvan 85 onbeschreven), Westergo heeft er 1328 (waarvan 237 blanco), terwijl Zevenwouden in totaal 446 bladzijden (waarvan 37 blanco) omvat. De drie boeken verkeren in goede staat, met uitzondering van het deel van Oostergo. Daarvan is het eerste blad beschadigd. Het geheel ontbeert een duidelijke datering en een samenvattende titel. Het formaat van het papier is ca. 20 cm. breed en ruim 30 cm. hoog. Het papier bevat verschillende watermerken, waarvan er een drietal nog duidelijk te herkennen is. 50 Het is niet bekend of deze titel contemporain is of pas later aan het registerpakket is gegeven. 51 Ibidem, GPCV II, 869, noot a. 53 Tresoar, toegang 14, nr. 86 Oostergo, nr. 87 Westergo, nr. 88 Zevenwouden. 30

17 Het vaakst (29 keer) kwam het watermerk aan de linkerzijde voor: 54 Het middelste watermerk 55 troffen we in totaal 19 keer aan, terwijl het rechter watermerk 56 slechts acht keer voorkwam en dan alleen in het boekdeel van Westergo. De datering van deze watermerken komt globaal overeen met wat we zouden verwachten aan te treffen voor papier waarop kort na het begin van 1544 registers zijn getranscribeerd. Veel meer valt er echter niet over te zeggen. Voor een meer precieze inperking qua tijd zijn andere aanwijzingen uit de handschriften zelf te halen. De datum postquam wordt geleverd door een aantekening van 7 februari 1544, gemaakt bij het register van Ter Idsard: Overgebracht by heer Wycher Jacopsz nu pastoir in der Ydsert, VIIe febr. XLIIII, seggende daertoe alst te hebbene van den vicaris ende gemeente, beduchtende dat het in den principalen aenbrenck van den geestelycken goeden vergeten was, ende seght, daer gheen priester op te wesen om der cleynicheyt wille. De datum antequem betreft 27 januari Het geldt een aan het slot van de inventarisatie van Twijzel toegevoegde akte van die datum over de opbrengst van de prebende ter plaatse. Deze is door een andere hand geschreven dan de registertekst en moet dus later in het Hofexemplaar ingeschreven zijn. Dat geldt trouwens ook voor nog twee andere akten uit 1547 (van respectievelijk 25 april en 3 mei) met betrekking tot de eventuele samenvoeging 54 Het betreft DE-HAUMB HAUM 105 en 112, respectievelijk gedateerd 1508 en 1514, Lucas van Leyden. Bron: Watermark database, Dutch University Institute for Art History, Florence. 55 Het betreft hier DE-KKDD-C822 en C823, gedateerd , Aertgen van Leyden. Bron: Watermark database, Dutch University Institute for Art History, Florence. Zie ook Piccard, die het op 1544 dateert! 56 Te identificeren als DE-KKDD-C7771, gedateerd 1550, unknown Leiden : Watermark database, Dutch University Institute for Art History, Florence. 31

18 van twee kleine prebenden; aantekeningen die aangetroffen worden in het register van Koudum, en die eveneens later in een andere hand aan het register zijn toegevoegd. Het Hofexemplaar kan dus niet anders dan tussen 7 februari 1544 en 28 januari 1547 zijn vervaardigd. Wij vermoeden dat het eerder in 1544 nog is samengesteld dan in Zekerheid daarover valt echter niet te krijgen. De taal waarin de oorspronkelijke teksten gesteld zijn, is het Nederlands. Wel komen er regelmatige Friestalige woorden en fragmenten in voor, met name in de gegevens van de grietenijen Doniawerstal en Ferwerderadeel, hetgeen ook reeds door Sipma, 57 Gerbenzon 58 en Vries 59 is vastgesteld. Vries schrijft dat het niet mogelijk is om uit te maken of de geestelijken die deze opgaven hebben ingeleverd, niet wisten dat van hen een opgave in het Nederlands werd verwacht of dat zij moeite hadden met het schrijven van deze taal. De pastoor van Bozum, mr. Edo Walckama, die zijn kerkrekeningboek consequent in het Fries bijhield, 60 heeft zijn registratie voor het Beneficiaalboek probleemloos in het Nederlands gesteld. Als een priester al moeite zou hebben gehad met de beheersing van die taal, kon hij altijd wel iemand uit de omgeving inschakelen om zijn tekst bij te werken. Zo had de pastoor van Broek, heer Sytthia, die zijn landerijen beschreef als Noch V pondemaeten yn die Lyttye Scer, die westereynd op die Gerswey, makkelijk een beroep kunnen doen op zijn (toch ook wel Friese) vicaris Murck Wibe zoon, die dichtbijgelegen stukken land benoemde als II pondemaeten in die Groote Scher, de oestzijde eyndet an de Graswech. 61 Vermoedelijk heeft hij helemaal niet bij zijn taalkeuze stilgestaan. Zoals ook de pastoor van Westergeest, heer Wilhem, die mogelijk een koorheer was van de premonstratenzer Bonifatiusabdij van Dokkum, 62 er niet over zal hebben nagedacht dat zijn taal enigszins oostelijk gekleurd was. 63 De boeken zijn afgeschreven in vier verschillende handen van omstreeks het midden van de zestiende eeuw, met een paar aanvullingen uit later tijd. Of deze kopiisten c.q. klerken van het Hof ook verantwoordelijk zijn geweest voor de volg- 57 Sipma, Oud-Friesche oorkonden II ( s-gravenhage, 1933), nr. 211, p Estrikken. Rige lytse teksten en stúdzjes 42 (1967) O. Vries, Naar ploeg en koestal vluchtte uw taal. De verdringing van het Fries als schrijftaal door het Nederlands (tot 1580) (Leeuwarden 1993), Zie verderop noot Zevenwouden, p. 925 en Het patronaatsrecht van de kerk van Westergeest behoorde aan de abt van Dokkum, met als gevolg dat de pastoor vaak een premonstratenzer koorheer van de Bonifatiusabdij was. Heer Wilhem kan ook kloosterling zijn geweest, al is dat niet geheel zeker, want de pastorie werd ook wel eens door een seculier bediend. Zie Roemeling, Heiligen en heren, bijlage 1 s.v. Westergeest. 63 Hij beklaagt zich erover dat de abt een sate land van de pastorie heeft weggenomen zodat ych den cast neyt krigen mach, so do ych myn beclack ende begeyr, dat gij frome heren my behulpelick wylt wesen ende helpen my, dat ych weder crigen mach dat geijn, dat hervormals dor to heijft : Oostergo, p

19 orde van de grietenijen binnen de kwartieren en voor de dorpen binnen de grietenijen is niet bekend. We vermoeden van wel. Binnen de kwartieren hebben de grietenijen een zekere geografische volgorde gekregen. Die lijkt niet willekeurig te zijn aangebracht, maar zij is niet overgenomen van bestaande registers zoals het Register van de Aanbreng van Waar in het Aanbrengregister van Oostergo een ronde met de klok mee wordt aangehouden, te beginnen in Leeuwarden, heeft het Beneficaalboekpakket van hetzelfde kwartier een andere ommegang. Na Leeuwarden wordt daarin eerst een uitstap naar het oosten (Tietjerksteradeel) en zuidwesten (Idaarderadeel en Rauwerderhem) gemaakt. Vervolgens wordt logischerwijs de sprong gemaakt naar het noordoosten, naar Ferwerderadeel, waarna de rondgang doorgaat om via Dantumadeel en Achtkarspelen, zigzag terug over Kollumerland, te eindigen in Smallingerland. Westergo heeft wel vanaf het begin een logische volgorde met de zon mee, te beginnen bij Wonseradeel en dan omgaande langs vier van de noordelijke Vijf Delen. Via Wymbritseradeel komt men ten slotte uit in het zuidwesten bij Hemelumer Oldeferd en Noordwolde. Voor Zevenwouden, dat drie belangrijke grietenijen mist, is daarentegen weer een zigzagkoers aangehouden, die westelijk begint in Doniawerstal, in Ooststellingwerf uitkomt, maar daar omdraait en pas in Weststellingwerf eindigt. Zevenwouden Oostergo Westergo Steden Doniawerstal 13 Leeuwarderadeel 14 Wonseradeel 27 Leeuwarden tingeradeel 6 Tietjerksteradeel 11 Barradeel 7 Franeker Haskerland 5 Idaarderdadeel 8 Menaldumadeel 12 Harlingen Lemsterland 5 Rauwerderhem 5 Baarderadeel 15 Sneek Ooststellingwerf 9 Ferwerderadeel 7 Hennaarderadeel 12 Bolsward Weststellingwerf 21 Westdongeradeel 12 Wymbritseradeel 28 IJlst Oostdongeradeel 12 Hem. Oldeferd 5 Hindeloopen Dantumadeel 11 Achtkarspelen 6 Kollumerland 5 Smallingerland 7 Totaal Overzicht van de geregistreerde dorpen, steden en grietenijen met hun volgorde 64 Wat de volgorde van de dorpen binnen de grietenijen betreft, kunnen we vaststellen dat die zeer gevarieerd is. Leeuwarderadeel biedt een strakke geografische aan- 64 N.B., Leeuwarden gaat vooraf aan Oostergo, de steden van Westergo gaan vooraf aan de grietenijen in dat kwartier. 33