Interviews over veilig medicijngebruik met laaggeletterde respondenten met een chronische aandoening

Transcriptie

1 Interviews over veilig medicijngebruik met laaggeletterde respondenten met een chronische aandoening Ik wil wel eens weten wat het eigenlijk is, want je vraagt mij waar zijn die pillen allemaal voor, dan weet ik het eigenlijk niet. Augustus 2016 Shobha Kamisetti

2 Inhoudsopgave 1. Inleiding 4 2. Methode en werkwijze Werving en uitnodiging Interviews Respondenten Analyse en resultaten Medicijngebruik van respondenten Verschillende medicatie en verpakkingen Medicijnnamen Benoemen van ziektes en medicijnen Correct gebruik van medicatie Uitleg en begeleiding bij medicijngebruik Informatievoorziening over medicijngebruik Betrokkenheid van meerdere zorgverleners Bijwerkingen Onthouden van informatie Relatie tussen respondent en zorgverlener Inzet van tolken bij respondenten met een taalbarrière Bezoek aan zorgverleners in het moederland Conclusies Medicijngebruik van respondenten Uitleg en begeleiding bij medicijngebruik Aanbevelingen Medicijnrol... Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd. 5.2 Medicatiereview... Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd. 5.3 Communicatie met laaggeletterden... Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd. 5.4 Relatie tussen respondenten en zorgverlenersfout! Bladwijzer niet gedefinieerd. 6. BIJLAGE 1 TOPIC LIJST 22 2

3 7. BIJLAGE 2 Doelgroep BIJLAGE 3 Bibliografie 27 3

4 1. Inleiding Een op de negen Nederlanders (beroepsbevolking) is laaggeletterd (heeft moeite met lezen en rekenen). Dat zijn 1,3 miljoen volwassenen, 11,9% van Nederlandse beroepsbevolking. Als we ook de 65-plussers meetellen gaat het om 2,5 miljoen volwassenen. Van dit aantal zijn mensen zeer laaggeletterd. Twee op de drie laaggeletterden is autochtoon Nederlander en één op de drie heeft een niet-westerse achtergrond (Vintges & Hosper, 2014), (van Beelen, 2012). Veel laaggeletterden hebben beperkte gezondheidsvaardigheden. Die vaardigheden heb je nodig om informatie over ziekte en gezondheid te verkrijgen, te begrijpen en toe te passen bij het nemen van beslissingen. Een belangrijke aanwijzing voor laaggeletterdheid is af te leiden uit het aantal jaren onderwijs (tot MBO niveau 1 of minder dan tien jaar onderwijs in het land van herkomst). Andere aanwijzingen voor laaggeletterdheid zijn leeftijd, moeite met het vertellen van een chronologisch verhaal, vermijden van lees- en schrijfsituaties, ongemakkelijk of boos als er teveel vragen worden gesteld, te laat komen of op de verkeerde dag komen. Er is een duidelijke samenhang tussen beperkte gezondheidsvaardigheden en een slechtere gezondheid. Ouderen, laagopgeleiden en niet-westerse migranten hebben vaker beperkte gezondheidsvaardigheden. Bepaalde ziekten zoals astma en COPD, diabetes, kanker, hart- en vaatziekten en psychische problemen komen bij hen vaker voor dan bij anderen. Laaggeletterde patiënten gebruiken hun medicatie vaker onjuist doordat zij de mondelinge instructies en schriftelijke informatie niet goed begrijpen. Dit heeft verstrekkende gevolgen voor patiënten met een chronische aandoening die vaak meerdere middelen tegelijk gebruiken. Apotheekteams, huisartsenteams en wijkverpleging spelen een belangrijke rol bij deze uitleg en begeleiding. Het eerder herkennen van laaggeletterden en het afstemmen van informatie op het niveau van patiënt draagt bij aan een beter begrip en meer duidelijkheid over medicatiegebruik. Dit vraagt om een gezamenlijke aanpak van zorgverleners in de eerstelijn. Voor het project Samen werken aan veilig medicijngebruik onder laaggeletterde patiënten in de eerstelijn heeft Pharos in de periode april tot en met juni 2016 gesprekken gevoerd met laaggeletterde patiënten met een chronische aandoening. Het hoofddoel van het project is het bevorderen van correct medicijngebruik onder laaggeletterde patiënten met een chronische aandoening door het verbeteren van de samenwerking en continuïteit van zorg in de eerste lijn. Een onderdeel van het project is het vastleggen van ervaringen die laaggeletterden hebben met de uitleg en begeleiding bij medicijngebruik door de apotheek en de huisarts. Inzicht in de kennis over medicijnen, ervaringen met gebruik en barrières die laaggeletterden ervaren rond uitleg en begeleiding bij medicijngebruik is noodzakelijk om af te stemmen op de behoeften en verwachtingen van patiënten. Hiervoor zijn interviews afgenomen met respondenten over hoe het bezoek aan de huisarts, POH en apotheek gaat en de uitleg en begeleiding die zij krijgen over hun ziekte en hun medicijnen. 4

5 2. Methode en werkwijze Centraal in het onderzoek stonden twee vragen: 1.Begrijpen de respondenten waarom en welke medicatie zij gebruiken? 2.Begrijpen de respondenten de uitleg van de zorgverleners over hun medicijngebruik? Pharos wilde gesprekken voeren met laaggeletterden met een chronische aandoening. Per deelnemende locatie zouden vijf respondenten worden geïnterviewd, in totaal twintig interviews. De deelnemende locaties zijn huisartsenpraktijken en apotheken: [vanwege privacy zijn de namen van de deelnemers verwijderd - red]. De interviews werden gedaan door Shobha Kamisetti (SK), een oud-medewerker van Pharos. Gezien de landelijke verdeling van laaggeletterden wilden we veertien autochtone respondenten en zes respondenten met een niet-westerse achtergrond interviewen. Zou dat lastig blijken, dan wilden we meer respondenten met een niet-westerse achtergrond includeren. Ook wilden we respondenten includeren die zowel laaggeletterd zijn als een taalbarrière hebben Werving en uitnodiging De eerste stap was de werving van respondenten. De geselecteerde respondenten moesten voldoen aan de volgende criteria: 1. Een chronische aandoening hebben, en 2. Laaggeletterd zijn (veel moeite hebben met lezen en schrijven). De werving en selectie gebeurde door de deelnemende locaties. Elke deelnemende locatie had één of twee contactpersonen die de selectie en het uitnodigen van respondenten op zich nam. Shobha Kamisetti had wekelijks contact met de contactpersonen via en telefoon over de werving en planning van de gesprekken. Vanwege vakantie, drukke agenda s of andere interne afspraken bij de deelnemende locaties vonden er wisselingen plaats van contactpersonen. Bij twee locaties liep de werving hierdoor vertraging op en op een locatie startte de werving later vanwege de latere start van het project. Stap twee was het uitnodigen van de respondenten. Vooraf en tijdens de werving werd door Pharos schriftelijk en telefonisch informatie verstrekt over de wijze van uitnodigen van laaggeletterden. Van belang was het woord laaggeletterd niet te gebruiken. De zorgprofessionals werd geadviseerd de respondenten te vragen of ze mee wilden werken aan een gesprek waarbij het ging over hun bezoek aan de huisarts, POH en apotheek en de uitleg die ze daar kregen over hun ziekte en hun medicijnen. De respondenten kregen als dank voor hun deelname een vergoeding van vijftien euro. We wisten dat het werven van laaggeletterde respondenten lastig was omdat zij niet graag geïnterviewd wilden worden uit angst en/of schaamte. We hebben dit weer eens ontdekt in dit traject. Een aantal aanwijzingen voor laaggeletterdheid tijdens het uitnodigen van respondenten: Respondenten kunnen moeilijk plannen: tweemaal kwamen de uitgenodigde respondenten niet op de geplande afspraken voor het interview. Vermijden van situaties waarin ze mogelijk moet lezen of schrijven. 5

6 Respondenten wilden niet meewerken vanwege wijze van benadering aan de telefoon. Contactpersoon: Wij merken dat u tijdens de afspraken bij de huisarts niet alles begrijpt, daar gaat het gesprek over. Respondent reageert boos en geeft door niet mee te willen werken. Een contactpersoon die meerdere patiënten had benaderd gaf diverse redenen aan: De patiënten vinden het toch spannend en/of zijn bang dat ze formulieren moeten invullen. Ik merk dat de mensen wel wat over ons kwijt willen maar dat ze een interview toch te veel gevraagd vinden. Contactpersoon: Ik heb nu negen mensen gebeld. Twee mensen kwamen niet opdagen, vijf mensen zien ervan af, één persoon heeft net een heup vervangende operatie gehad (maar wil wel telefonisch geïnterviewd worden), en één iemand krijg ik niet te pakken. Bovengenoemde voorbeelden en redenen zijn illustratief voor laaggeletterdheid. Om tegemoet te komen aan de angst voor het onbekende boden wij de mogelijkheid aan om bij de respondenten thuis af te spreken. Dit kan als laagdrempeliger worden ervaren. Respondenten voeren het gesprek in hun eigen vertrouwde omgeving en hoeven niet op een afgesproken tijd ergens te zijn Interviews De derde stap waren de gesprekken met de respondenten. Negen respondenten namen deel aan de interviews. De gesprekken vonden driemaal plaats bij de respondent thuis, driemaal bij een deelnemende apotheek en driemaal bij de huisartspraktijk. Er werden semigestructureerde interviews afgenomen aan de hand van een topic lijst (zie bijlage 1). De onderzoeker begon met enkele gestructureerde vragen naar persoonlijke gegevens, zoals leeftijd, dagelijkse bezigheid, schoolachtergrond en afkomst. Voor het gesprek waren een aantal onderwerpen rond medicijngebruik en ziekte vastgesteld. Deze werden door middel van een open beginvraag en doorvragen uitgediept. De onderzoeker was vrij om de volgorde van de onderwerpen te veranderen, als dat in het gesprek beter uitkwam. Bijvoorbeeld: het eerste gesprek was bij de respondent thuis. Eén van de onderwerpen was Het medicijngebruik van patiënt. De onderzoeker vroeg de respondent om haar medicijndoosjes te laten zien. Dat werkte goed, want de respondent begon gedetailleerde informatie te geven over haar medicatie. Het werd eenvoudiger voor de onderzoeker om door te vragen en uit te diepen of respondent begreep waarom zij bepaalde medicatie gebruikte, welke uitleg zij van de zorgverleners had gekregen, en of ze de uitleg begreep. In alle volgende interviews met de respondenten heeft de onderzoeker (of de contactpersoon bij de deelnemende locatie) hen gevraagd medicatiedoosjes mee te nemen. Daarmee kon de onderzoeker eenvoudiger doorvragen over andere onderwerpen Respondenten In totaal waren vijf respondenten van autochtone afkomst en vier respondenten van niet-westerse afkomst: drie van Turkse afkomst en één van Ghanese afkomst. Bij drie respondenten werd gewerkt 6

7 met een tolk. Bij één respondent is het gesprek in het Engels gevoerd. De respondenten en deelnemende locaties zorgden zelf voor de aanwezigheid van een tolk. Driemaal werd gebruik gemaakt van een tolk in de Turkse taal. Dit waren geen professionele tolken: tweemaal de dochter van een echtpaar dat deelnam aan de interviews (de dochter is werkzaam bij de apotheek als medicijnbezorger). Eénmaal een zorgverlener die werkzaam is in een huisartsenpraktijk. In de vragenlijst waren de vragen Wat is uw schoolachtergrond? en Hoeveel jaren onderwijs heeft u genoten?, opgenomen. We hebben die vragen gebruikt als proxy indicator voor laaggeletterdheid. Schoolniveau MBO niveau 1 of minder dan tien jaar onderwijs in het land van herkomst is een belangrijke aanwijzing voor laaggeletterdheid. Daarnaast was door de zorgverleners al een selectie gemaakt uit hun patiëntenbestand. Andere signalen van laaggeletterdheid waren uitspraken respondenten tijdens de gesprekken: Respondenten wisten niet meer wie hen uitleg had gegeven over hun medicatie. Respondenten waren de uitleg over hun medicatie vergeten. Respondenten vergaten tijdens het gesprek een medicijn te noemen dat ze wel gebruikten; dat lag nog ergens anders in huis of in een andere verpakking. Respondent wist niet meer welke vervolgopleiding ze had gevolgd. Tabel met gegeven van de respondenten. Geslacht / leeftijd Moederland Schoolniveau Werkzaam Gezinssamenstelling Vrouw / 68 jaar Nederland Basisonderwijs Thuis (krijgt ook Alleenstaand thuishulp) Man / 66 jaar Turkije Basisonderwijs (in Turkije) 20 uur/week vrijwilligerswerk Gehuwd, 4 kinderen (allen gehuwd) Vrouw / 72 jaar Turkije Geen onderwijs genoten Huisvrouw Gehuwd, 4 kinderen (allen gehuwd) Man / 79 jaar Nederland Geen onderwijs genoten Gepensioneerd (voorheen werkzaam op een Alleenstaande weduwnaar (partner is 7 jaar geleden overleden), geen kinderen sloperij) Man / 53 jaar Nederland MKL onderwijs (moeilijk Arbeidsongeschikt Gescheiden, 3 kinderen lerend kind) (sinds 1986) Vrouw / 71 jaar Turkije Geen onderwijs genoten Huisvrouw Alleenstaand e weduwe (partner is 3,5 jaar geleden overleden), 3 kinderen Vrouw / 66 jaar Nederland Huishoudschool (niet afgerond) Arbeidsongeschikt (in rolstoel) Getrouwd, 1 kind (woont niet meer thuis) Man / 64 jaar Ghana Basisonderwijs (in Ghana) Thuis / werkloos Alleenstaand,1 kind (thuiswonend) Vrouw / 59 jaar Nederland Secretaresseopleiding Arbeidsongeschikt (sinds 1999) Alleenstaand, geen kinderen 7

8 In deze rapportage wordt verslag gedaan van de belangrijkste uitspraken van de patiënten. De resultaten geven aanleiding tot praktische adviezen en aanbevelingen om in de eigen praktijk of in het team de groep laaggeletterden beter te bedienen. 8

9 3. Resultaten 3.1. Medicijngebruik van respondenten Verschillende medicatie en verpakkingen De respondenten gebruikten gemiddeld vijf tot acht verschillende medicijnen; slechts één respondent gebruikte maar een medicijn. Vier respondenten haalden hun medicatie in diverse doosjes en verpakkingen bij de apotheek. Er waren vijf respondenten die hun medicijnen kregen in een medicijnrol. Eén van de vijf respondenten kwam zelf naar de apotheek om haar medicijnrol op te halen, vier van de vijf respondenten kregen hun medicijnrol thuisbezorgd. Hier een uitspraak van een respondent die vertelt over hoe het thuisbezorgen van zijn medicijnrol is geregeld. SK: Sinds wanneer krijgt u de medicijnen thuisbezorgd? Respondent: Dit heb ik sinds een jaar. Daar kwam de buurvrouw mee. Ze zegt je moet het veranderen, je kan je vergissen, als je soms dezelfde pillen inneemt. In een zakje, dat kan tegenwoordig en dan kom je niet in de war. SK: Hoe heeft u dat toen geregeld? Respondent: Dat heb ik doorgegeven hier. Mijn buurvrouw heeft gebeld en toen kreeg ik deze zakjes. En mijn zus die mankeert ook van alles, die heeft zo n doos vol met pillen. Eén respondent gaf door dat de kleur van de doosjes en verpakkingen en de grootte van de pillen veranderen in de loop der tijd. SK: Wat voor kleur had de simvastatine, want u zegt dat verandert vaak. Respondent: De doosjes veranderen vaak. Dan is het weer wit. Dan denk ik, heb ik wel de goede medicijnen? Dat is verwarrend. Nu let ik er wel héél erg op. SK: Weet u waarvoor u deze medicatie slikt? Respondent: Dat zijn bloeddrukpillen. Wat ik zo vervelend vind, dat ze soms die verpakkingen veranderen en de kleurtjes. Een andere patiënt gaf aan dat zij wekelijks een medicijnrol haalt omdat ze moeite heeft met de doosjes. SK: Hoe vaak gaat u naar de apotheek? Tolk: Wekelijks omdat zij een baxtermedicijnrol haalt, omdat ze moeite heeft met de doosjes. De medicijnen worden voor de patiënt verpakt. Dan komt ze één keer per week de rol halen. De rol kan ook worden bezorgd, maar ze komt het liever halen, omdat ze er anders op moet wachten Medicijnnamen Drie respondenten wisten medicijnnamen te noemen. Twee voorbeelden hiervan zijn: 9

10 Respondent: Lisinopril voor mijn hart. Ik heb twee keer een operatie gehad vanwege mijn hartklep. Respondent: En dit is mijn suikermedicijn, metformine. Zes respondenten wisten geen medicijnnamen te benoemen. Een reden hiervoor werd door een tolk aangegeven: Tolk: Ze weet wel waarvoor ze het gebruikt en waarvoor ze het nodig heeft. Ze kan alleen niet over namen van medicijnen vertellen, dat is te ingewikkeld. Een andere respondent gaf aan dat ze haar medicijnnamen met moeite kon uitspreken: SK: Kun je telefonisch contact opnemen met de huisartsassistent voor een vervolgrecept? Respondent: Ja, dat kan. Als je belt, dat is ook weer nieuw sinds een paar maanden, dan krijg je een bandje, dat moet je afluisteren. Je kan dan je medicijnen inspreken op het bandje. Dat kan, heb ik gehoord. Je kunt mijn medicijnen amper uitspreken, dat lijkt me voor oudere mensen ook niet makkelijk Benoemen van ziektes en medicijnen Vier respondenten konden niet al hun ziektes of aandoeningen benoemen. Vijf respondenten wisten wel al hun ziektes te benoemen. Eén respondent noemde alleen zijn vitamine D pil. SK: Kunt u mij vertellen welke medicijnen dit zijn? Respondent: Ja, dat staat er op geloof ik, ik heb er geen verstand van. Dit is een vitaminepilletje dat weet ik wel. Dezelfde respondent geeft aan dat hij wel een keer wil weten voor welke ziektes hij zijn medicatie gebruikt. SK: U gaf net door dat u niet weet voor welke ziektes u een aantal pillen slikt. Respondent: Ja. SK: Zou u het fijn vinden om met de dokter dat een keer te bespreken? Respondent: Als ik een keer bij de dokter moet wezen dan vraag ik het eens aan haar. SK: Vindt u dat prettig om een keer te doen, of zegt u van nou dat hoeft niet. Respondent: Nee, ik wil wel eens weten wat het eigenlijk is, want je vraagt mij waar zijn die pillen allemaal voor, dan weet ik het eigenlijk niet. Later in het interview herinnerde hij zich dat hij bloedverdunners slikte en medicijnen vanwege zijn hartaandoening. De meest genoemde medicijnen waren: bloeddrukverlagers, harttabletten, cholesterolverlagers, bloedverdunners, bloedsuikerverlagende medicijnen, insuline, vitamine D, onstekingsremmers, incontinentietabletten, calcium, maagtabletten, medicatie tegen bloedarmoede, nierproblemen, laxeermiddelen en ijzertabletten. 10

11 3.1.4 Correct gebruik van medicatie Het correct gebruik van medicatie werd gecheckt door verschillende vragen te stellen. Daarmee probeerde de onderzoeker te achterhalen of het gebruik (volledig) correct was. Eén voor één werden de medicijnen besproken en werd gevraagd hoe vaak en wanneer de respondent het medicijn innam. Als er een verpakking aanwezig was gebruikte de onderzoeker die om na te gaan of het antwoord van de respondent overeenkwam met de etikettekst. Voorbeelden zijn: Hoe vaak slikt u deze medicatie? Respondent: In de ochtend, middag en tijdens de avondmaaltijd. Dan nog één later op de avond voor het slapen gaan. Dit is voor een dag. Wanneer neemt u deze medicatie in? Tolk: In de ochtend, dit in de avond. Er was één respondent die zijn medicatie gebruikte zoals op het etiket stond aangegeven. Deze respondent gebruikte slechts een medicijn. Hoe vaak slikt u deze medicatie? Respondent: Per dag twee keer: één keer in de ochtend en één keer in de avond. SK: Hoe laat ongeveer? Respondent: Vijf uur avonds en in de ochtend tien uur of rond half tien. SK: Wie heeft u verteld hoe vaak u de medicijnen moet gebruiken? Respondent: Een juffrouw van de suikerdienst en de POH. Per dag twee keer tablet slikken. Twee respondenten gebruikten waarschijnlijk hun medicatie correct. Beide respondenten maakten gebruik van een medicijnrol. Ze werden ondersteund door hun tolken en zijn ook zwaar afhankelijk van hun mantelzorgers. Voor beide patiënten was het lastig om uitleg te geven over hun medicijnen en medicijngebruik. Uitspraak van de tolk (de POH) over de therapietrouw van respondent. SK: Als de patiënt nieuwe medicijnen krijgt, leg jij dat goed uit aan haar? Tolk: Ja, dat begrijpt ze ook wel. In het begin had ik haar onderschat wat haar niveau betreft. Uiteindelijk zag ik wel hoe therapietrouw zij is, ze probeert wel alternatieve dingen, zoals met peterselie wat niet echt gevaarlijk is. Voor haar darmen gebruikt ze citroensap, dat is een Turkse gewoonte. Een andere tolk vertelt over hoe zij haar moeder (zij is analfabeet) heeft uitgelegd hoe ze haar medicijnen moet innemen. SK: Op de medicijnenrol staat precies op welk tijdstip je moeder medicijnen moet innemen, weet zij op welk tijdstip dat is? 11

12 Tolk: Ik heb alles aan haar uitgelegd, eerste zak in de ochtend. Ze weet niet dat hier acht uur [op] staat. Ik heb gezegd tijdens eten [moet je] slikken om acht uur / negen uur. Want dan is vader terug van school. Deze tablet moet je in de avond slikken [ze wijst een andere tablet aan - SK]. Avond eten en namiddag gaat ze bidden, voor [het] gebed deze [pil] slikken. En laatste gebed. Dat doet ze elke dag. Ik heb gezegd geen wisselende tijden, elke dag op hetzelfde tijdstip slikken. Ik heb gezegd deze in de ochtend meteen samen met eten, een hapje eten en dan meteen innemen. Ik heb gezegd bij het eerste eten/ ontbijt. Dat heb ik vaak duidelijk gezegd. En deze in de avond bij het eten. En dan de andere na het bidden en de laatste bij het allerlaatste bidden. Dat vergeet ze niet. Het is onduidelijk en lastig te achterhalen of drie andere respondenten hun medicatie juist innamen. Zij namen al vele jaren dezelfde medicatie, op (ongeveer) hetzelfde tijdstip. Een respondent vertelt het volgende daarover: SK: Hoe komt het dat u uw medicatie altijd inneemt op het juiste tijdstip? Respondent: Soms, met name voor de diabetes, heeft de dokter gezegd: als ik het in de ochtend om zeven uur inneem, dan moet ik het ook in de avond om zeven uur innemen. Maar soms vergeet ik het, en dan in plaats van zeven uur, negen uur. Maar ik neem het altijd. Ik ben het nooit vergeten. Bij drie respondenten bleek tijdens het gesprek dat het medicijngebruik niet altijd goed gaat. 1. Respondent nam zijn medicatie niet op de juiste tijden en nam het verkeerde aantal: twee tabletten in plaats van één tablet (zoals aangegeven op de verpakking). Hieronder een weergave van twee citaten van dezelfde respondent. SK: En hoe vaak neemt u deze in? Respondent: Twee keer per dag. SK: In de ochtend en avond? Respondent: Ja. SK: Dat weet u zeker? Want ik lees op de etiket voor de nacht een tablet. Respondent: Dan is het er ééntje. Respondent: Ik gebruik mijn medicijnen. Maar ik ben héél slordig met mijn medicijnen. Ik weet dat ik ze in de ochtend moet innemen, dat doe ik dus niet, meestal wordt het een uur of twaalf of half één voordat ik mijn eerste suikermedicijnen in ga slikken. 2. Een respondent vertelde dat ze haar medicatie een tijdlang niet innam. Zie hieronder wat ze daar over vertelt. SK: Wat legt de dokter u uit? Respondent: Dat ik mijn medicijnen in moet nemen. Ik doe dat soms niet. SK: Wat vertelt zij u dan? Respondent: Dat ik mijn medicijnen in moet nemen. Ik heb het een tijdje niet gedaan, toen ging het ook niet goed met mij. Ik wilde niet spoelen, toen ben ik weggebleven bij het ziekenhuis. Ik werd toen heel erg ziek. De huisarts heeft toen gebeld. De arts in het ziekenhuis zei tegen mij je moet komen, toen ben ik weer gegaan. SK: Dat gaat weer beter? 12

13 Respondent: Ja. Ik ga wel met tegenzin. Ik vind het niet leuk. 3. Respondent had cholesterolmedicatie gekregen. Ze vertelde dat ze geen cholesterol had en daarom deze medicatie soms niet slikte. Het werd duidelijk dat de respondent niet goed begreep dat het ging om haar cholesterolgehalte (hoog of laag) in plaats van het hebben van wel of geen cholesterol. Hieronder vertelt ze waarom ze soms geen cholesterolmedicatie slikt. Respondent: Daarom slik ik het toch maar, soms doe ik dat niet. Dan sla ik één keer over. Het is allemaal rommel. SK: Mag dat, één keer overslaan? Respondent: Ik heb het niet tegen de huisarts gezegd. Ik zal het volgende keer een keer zeggen. SK: Ze weet niet dat u het soms niet slikt? Respondent: Nee, maar ook omdat ik van mezelf weet, ik heb geen cholesterol. Dus waarom moet ik die dingen slikken? 3.2. Uitleg en begeleiding bij medicijngebruik Informatievoorziening over medicijngebruik Alle informatie over medicijngebruik kregen respondenten via mondelinge uitleg. Respondenten ontvingen geen informatie via beeldmateriaal, instructiefilmpjes of andere media. De respondenten gaven aan dat de volgende zorgverleners uitleg hebben gegeven over hun medicatiegebruik: 1. apotheekmedewerker 2. POH 3. huisarts 3. zorgverlener bij het bloedprikpunt 4. specialist 5. verpleegkundige in het ziekenhuis, Eén van de respondenten vertelde dat ze haar informatie heeft gehaald uit het lezen van de verpakking Betrokkenheid van meerdere zorgverleners Tijdens de interviews werden diverse artsen, specialisten, POH ers, apothekers, apothekersassistenten en verpleegkundigen genoemd die betrokken waren bij bloed- en bloedsuikertesten, ziekenhuisopnames en operaties. Zij waren allen ook (deels) betrokken bij het voorschrijven van medicijnen, de uitleg en begeleiding. Twee uitspraken van één respondent die vertelde over de afstemming die tussen zijn zorgverleners plaatsvindt over zijn medicijngebruik. De respondent begreep dat meerdere artsen en specialisten betrokken waren bij zijn medicijngebruik. 13

14 Respondent: Na de check-up bij de specialist, zegt de specialist tegen mijn huisarts over de medicijnen die ik gebruik: Ik moet stoppen met één van de medicatie. Soms hoef ik dan maar een halve pil in te nemen. Respondent: Ik neem de medicatie in. De huisarts hier bij het gezondheidscentrum belt soms naar de dokter in het ziekenhuis en vraagt of ik de medicatie nog in moet nemen. Dan geeft de andere dokter door: Ja, hij moet de medicatie nog innemen Bijwerkingen Op verschillende manieren werd het onderwerp bijwerkingen besproken. We noemen drie voorbeelden: - Respondenten werd gevraagd: Weet u wat de bijwerkingen zijn van uw medicijnen?. - Respondenten werd gevraagd: Heeft u wel eens bijwerkingen?. - Respondenten werd gevraagd: Heeft u de bijsluiter gelezen die bij de verpakking zit?. Drie respondenten gaven aan dat ze niks wisten over bijwerkingen van hun medicatie. Eén respondent zei het volgende daarover: SK: Weet u wat over de bijwerkingen van de medicijnen? Respondent: Nee, dat weet ik niet. Ik weet dat ik ze in moet nemen en dat doe ik gewoon. Drie respondenten gaven aan dat zij een bepaalde bijwerking ervaren van hun medicatie. Van deze drie respondenten hebben twee dit aangegeven bij de apotheek of een andere zorgverlener zodat ze andere medicatie konden krijgen. SK: Heeft u wel eens bijwerkingen? Respondent: Nu niet meer, maar dat heb ik wel gehad van andere medicijnen. Kramp in mijn voet van de bloeddrukmedicijnen. Die wil ik ook niet hebben, die kreeg ik in het ziekenhuis ook, maar dat heb ik niet gedaan. Ik heb dat nog gezegd. Ze zeiden, probeer het nog maar weer, maar ik kreeg er kramp in mijn voeten van. SK: Wat heeft u toen gedaan? Respondent: Ik heb een andere soort gekregen. Dat heb ik aangegeven bij de internist. SK: Dat begreep hij? Respondent: Hij zei: dat is geen probleem, er zijn genoeg andere medicijnen. Een tolk gaf aan dat ze de respondent had geïnformeerd over de bijwerkingen. Hieronder een weergave van het gesprek. SK: Zijn er bijwerkingen bij deze medicijnen? Tolk: Normaal hij weet wel [weet hij dat wel], maar hij zegt hoe, waar vandaan bijwerking komt? Duizeligheid, voeten, armen, misselijkheid. SK vraagt aan de tolk: Heeft hij de bijsluiter gelezen die bij de verpakking zit? [Waarschijnlijk kan hij die niet lezen, maar ik vraag het toch - SK] Tolk: Nee, ik heb dat gelezen. SK: Heb je hem de informatie uit de bijsluiter verteld? Tolk: Ja, ik heb gewoon gezegd, er kan [je kan] ook bijwerkingen krijgen omdat de POH heeft ook ons uitgelegd. De meeste mensen heeft wel bijwerkingen krijgen maar niet iedereen. Ik heb de 14

15 bijsluiter alleen doorgelezen zonder vader. Alle informatie bij mij, maar ik vertel aan hem, je kan duizeligheid krijgen, misselijkheid krijgen. Dan opletten, als er niks gebeurt, dan okay. Geen bijwerkingen heeft mijn vader. De POH heeft ook ons uitgelegd Onthouden van informatie Alle respondenten hadden tijdens de interviews moeite met het verstrekken van informatie over hun medicijnen en medicijngebruik. Een aantal voorbeelden van uitspraken van respondenten waaruit bleek dat ze moeite hadden met de informatie. Respondent wist niet (meer) waarvoor hij medicijnen heeft gekregen. SK: U vertelde dat u een hartoperatie heeft gehad. Wat voor hartoperatie was dat? Respondent: Er zat anderhalve bloedvat bij mij verstopt. Maar vanaf die tijd na de operatie, gaat het prima. SK: Heeft u daar medicijnen voor gekregen? Respondent: Dat weet ik niet, dat moet daarin zitten [wijst naar medicijnrol - SK]. Ik weet het niet. Respondent gaf zelf aan dat het lang geleden is dat de arts hem heeft verteld waarvoor hij de medicatie moest gebruiken. Respondent: De artsen daar [in het ziekenhuis-sk] weten het beste, ze weten meer dan ik weet. Soms als ik op controle ga, na de check-up, zegt de dokter: Je hebt een bepaald medicijn nodig. Het is voor mij lang geleden dat de dokter met mij is gaan zitten om te vertellen waarvoor ik medicijnen moet gebruiken. Ik ben vergeten waarom ik van de dokter deze medicatie moet innemen. Respondent wist niet meer wie zijn suikerwaardes en bloed testen. SK: Wat testen ze dan? Respondent: Mijn suiker en bloed. Dat is een algemene controle. SK: Wie doet dat? Respondent: Ik moet eerst bij de dokter zijn. Die schrijft het dan op, dan moet ik daarnaast wezen. SK: Weet u wie dat is? Respondent: Nee, ik weet het niet. Respondent gaf aan dat hij de naam van zijn tablet niet meer weet. Respondent: Ik echt schaam me, ik vergeet de naam van mijn tablet, echt moeilijk uitleggen. Af en toe op straat kennissen vragen over medicijn. Respondent verwees naar de etiket van zijn medicijndoosjes. SK: Kunt u mij vertellen welke medicatie u gebruikt? Respondent: Het staat allemaal op de etiket waar het voor is. Respondent verwees naar een document met namen van medicatie. 15

16 SK: Wat voor medicatie slikt u nu? [SK: Patiënt laat een mapje zien met een document met namen van medicatie die ze momenteel slikt]. SK: Er staan vier verschillende medicijnen op de lijst. Respondent gaf in eerste instantie aan dat niemand haar iets had verteld over het innemen van haar medicatie. Later in het interview gaf ze aan dat toch de apotheek haar uitleg had gegeven. SK: Wie heeft u verteld wanneer u dat moet doen [de medicatie innemen - SK]? Respondent: Niemand heeft mij dat verteld, daar ben ik zelf aan begonnen. Dat vind ik makkelijk. Om elf uur [in de avond] neem ik dan mijn laatste medicijn in. SK: Niemand heeft u verteld hoe u de medicijnen moet gebruiken? U weet wel goed te vertellen voor welke ziekten u de medicijnen moet gebruiken. Wie heeft dat aan u verteld? Respondent: Dat heeft de apotheek verteld. Respondent vertelde over de reden waarom hij zijn vitaminepillen moest slikken. SK: Weet u waarom u de vitaminepil moet slikken? Respondent: Ik eet wel veel fruit, dat heb ik tegen de dokter verteld, heb ik die pillen dan wel nodig? Hij [de dokter - SK] zegt ja, want wat je nodig hebt zit niet allemaal in fruit. Hij zegt ik geef je een pilletje erbij, daar zitten echte vitamines in. Dat is extra Relatie tussen respondent en zorgverlener Zeven respondenten gaven aan dat ze tevreden zijn over het contact met hun zorgverleners. Een voorbeeld van een uitspraak van een respondent over wat er goed gaat. Respondent: Ik probeer zoveel mogelijk op het tijdstip wat aangegeven staat in te nemen [medicatie - SK]. Dat heeft de dokter in het ziekenhuis uitgelegd. Die heeft ook uitgelegd op welk tijdstip ik dat moet doen. Die legt echt alles uit. SK: Hoe vindt u dat hij dat doet? Respondent: Heel goed. SK: Wat vindt u dan heel goed? Respondent: Hij begrijpt mij en ik begrijp hem, en dat is wel belangrijk. En dan legt hij het uit. Nog een voorbeeld van een uitspraak van respondent over waar ze tevreden over is. SK: Neemt de huisarts altijd genoeg tijd voor u? Respondent: De huisarts neemt altijd goed de tijd voor mij. Toen ik die hartkloppingen had van 130 per minuut was ik op de therapie voor mijn knie. Ik had nog niet eens gefietst. Ik ben gelijk naar de huisarts gegaan. Er was een vervanger aanwezig. Die was heel alert, ze belde me daarna zelfs thuis op om te vragen hoe het gaat. Ze had rustpilletjes meegegeven. Ze gaf door dat ze wilde dat ik toch naar het ziekenhuis zou gaan. Toen is mijn hartprobleem ontdekt. Ik liep al bij de internist voor mijn bloeddruk. De vervangende huisarts belde nog naar het ziekenhuis, dat vond ik heel erg netjes. 16

17 Eén van de zeven respondenten gaf door dat ze tevreden was over de huisarts maar niet over hoe het gaat met herhaalrecepten van haar medicijnen. Respondent: Nu moet ik zelf bellen als ik medicijnen tekort kom, niemand houdt dat in de gaten. Ik bel naar de receptie, die zeggen: U moet dan naar de praktijk komen, dan moet u het doosje in een mandje gooien en de volgende dag heeft u het recept. Ik dacht: Wat is dit nou, ik had dat nog nooit meegemaakt. Dus dan moet ik eerst helemaal naar de praktijk en de volgende dag weer. Dat vind ik raar. Ik ging toevallig een keer langs. Ik ging naar therapie, toen ben ik gelijk langs gefietst. Om een recept te vragen. Dat wilde ze bijna niet geven, de assistent. Toen ging ik op mijn strepen staan. Ik heb dystrofie en dan moet ik morgen weer terug komen fietsen. Ze zegt: Dit is de laatste keer, dit werkt niet zo. Maar als je dat nog nooit meegemaakt hebt, dan weet je dat toch niet. Ik ben op mijn strepen blijven staan, daardoor kon ik de medicatie wel ophalen bij de apotheek. SK: Waarom deed de assistent daar moeilijk over in uw ogen? Respondent: Omdat het niet zo op die manier werkt. Of je moet opbellen van te voren, of je moet het doosje een dag van te voren erin doen. Eén respondent gaf aan dat hij niet veel contact heeft met zijn huidige huisarts. Met zijn vorige huisarts had hij heel goed contact, die is met pensioen. Eén respondent (hij heeft onder andere diabetes) vertelde dat hij na een val bedlegerig is geworden. Hij kon niet meer naar het gezondheidscentrum om zijn bloedsuiker te laten testen. Hij ging er van uit dat de POH contact met hem op zou nemen om een afspraak te maken om langs te komen. Hij begreep niet waarom hij zelf contact zou moeten opnemen om zijn probleem op te lossen. SK: Hoe gaat het testen van uw suiker? Respondent: Ik ga normaal altijd één keer per maand naar de POH, dat kan ik nu niet. SK: Komt er iemand bij u thuis om uw suiker te testen? Respondent: Nee. SK: Hoe gaat dat dan? Respondent: Dat weet ik niet, maar er komt niemand bij mij thuis. SK: U heeft daar niet over gebeld met de huisarts? Respondent: Ik vind het grote onzin en flauwekul een POH. Vroeger had je dat helemaal niet. Dan had je regelrecht contact met je huisarts. En dan was het daarmee afgesloten. De POH is van de laatste jaren. Maar ik vraag niet om een POH, ik heb niks aan een POH. Ik heb dat niet nodig Inzet van tolken bij respondenten met een taalbarrière Eerder schreven we al dat de twee tolken die ingezet werden bij de interviews geen professionele tolken waren. Uit de gesprekken bleek dat beide tolken goed op de hoogte waren van de ziektes en het medicijngebruik van de respondenten. Het was daarom lastig om exact te achterhalen welke kennis de respondenten zelf hebben over hun medicijngebruik en hoe hun begripsniveau is. Hier de beschrijving van de tolk over hoe zij en de POH het gebruik van medicijnen uitlegden aan de respondent. Tolk: De POH heeft [het] eerst aan mij uitgelegd en daarna heb ik [het] samen met de POH uitgelegd aan moeder. Net zoals we nu zitten, naast elkaar, zo ging het. De POH zegt: deze 17

18 medicijnen voor suiker, deze medicijnen voor prednison, dit is voor ontsteking, deze voor vitamine D, deze voor cholesterol. En calcium voor botten. Zij vertelt alles en ik heb tegen mama alles vertaald en verteld. SK: Was mama ook bij het gesprek met de POH? Tolk: Ja, ze was erbij. Een andere respondent vertelde hoe de uitleg ging tussen haar en de huisarts. SK: Wat heeft de dokter u verteld over deze medicijnen? Respondent: Niks verteld. Zo in een rijtje gezet en ik neem in. Tolk: Over de uitleg van de medicatie, daarover hoort ze vooral van mij [van de POH - SK]. Maar zij is ook wel iemand, die gewoon de pillen inneemt als de huisarts haar die voorschrijft. En niemand haar informatie in het Turks geeft. Alle drie respondenten zijn afhankelijk van hun tolk. SK: Is de patiënt tevreden over hoe het nu gaat? Tolk: Ja, ze is heel erg tevreden. SK: Als jij hier niet meer werkt, hoe gaat het dan? Respondent via tolk: Dan ga ik misschien naar een praktijk waar een Turkse medewerker is. Ik hoop tot mijn dood dat ik hier nog blijf. De volgende respondent geeft aan hoe zijn bezoek aan de huisarts gaat zonder tolk. SK: Is het wel eens gebeurd dat u alleen gaat? Respondent: Eén of twee keer. Dochters hadden geen tijd, ik ging alleen naar toe, niet duidelijk voor mij, opschrijven, dan bel maar op met dochter, zozo praten maar echt niet duidelijk. Het is een taalprobleem. Ik heb geen alfabet geleerd hier. Alleen mondeling taal leren Bezoek aan zorgverleners in het moederland Drie patiënten gaven in de interviews aan dat zij tijdens een bezoek aan hun moederland bij een zorgverlener zijn geweest. Eén van de drie patiënten was in het verleden bij een arts in Turkije geweest omdat de familie het nodig vond dat ze uitleg zou krijgen van een arts in haar eigen taal. Ze was op dat moment erg ziek en vertrouwde haar familie en huisarts in Nederland niet wat betreft medicijngebruik. De arts in Turkije vertelde haar echter hetzelfde als haar huisarts in Nederland. Alle drie patiënten nemen bij bezoek aan hun moederland hun medicatie mee uit Nederland en informeren hun huisarts in Nederland over hun bezoek. Ze nemen geen medicatie mee terug naar Nederland. Hieronder een uitspraak van de tolk over het bezoek van respondent aan een ziekenhuis en arts in Turkije. SK: Is ze ook wel eens bij een ziekenhuis of huisarts in Turkije geweest? Tolk: Ja. Ze is opgenomen geweest in een ziekenhuis in Turkije. Maar ze gaat niet zomaar voor een check-up. Vorig jaar is ze opgenomen, ze moest wel. Ze vertrouwt er op dat alles goed is in 18

19 Nederland. Ze neemt ook alles mee. Ze neemt geen medicatie uit Turkije mee. Ze is heel trouw wat dat betreft. Zelfs in Turkije begrijpt ze niet waar het over gaat [ tolk en patiënt lachen]. De Turkse artsen praten Latijn. Ze leggen niet op een eenvoudige manier uit. Dus ze gaat ook niet graag naar een dokter in Turkije. Ze zegt het ook vaak als ze in Turkije bij de arts is: Praat op een normale manier, in het Turks of dorpse manier, want ik begrijp niet wat je vertelt. 19

20 4. Conclusies 4.1. Medicijngebruik van respondenten Medicijngebruik is onder laaggeletterden met een chronische aandoening, die veel geneesmiddelen gebruiken, niet eenvoudig. Dagelijks nemen zij verschillende tabletten in. De kans is groot dat zij hun medicijnen vergeten in te nemen, of de medicijnen door elkaar halen. Uit de interviews bleek dat meerdere respondenten de tabletten braaf slikken wat in hun medicijnrol zit. De doosjes en verpakkingen van medicijnen veranderen in de loop der tijd van kleur en grootte. Dit schept verwarring bij respondenten. Daardoor geeft mogelijk een verhoogd risico op incorrect medicijngebruik. Het benoemen van medicijnnamen is lastig voor respondenten. De medicijnnamen zijn moeilijk en ingewikkeld uit te spreken. Bij het telefonisch doorgeven van medicatie en/of herhaalrecepten kan dit tot fouten leiden Uitleg en begeleiding bij medicijngebruik Er zijn meerdere zorgverleners betrokken bij de informatievoorziening over medicijngebruik. Goede afstemming over uitleg en begeleiding van medicijngebruik is dus belangrijk. Het is ook van belang dat de patiënt deze afstemming tussen de zorgverleners begrijpt. Respondenten kunnen geen of minimaal uitleg geven over bijwerkingen. Zij hebben weinig tot geen kennis hebben over bijwerkingen. Een aantal respondenten geeft wel aan bijwerkingen te ervaren en vraagt dit na bij zorgverleners. Er zou meer aandacht besteed moeten worden aan informatievoorziening over bijwerkingen. Respondenten lijken informatie niet goed te onthouden. Ze missen daardoor belangrijke informatie, bijvoorbeeld over regelmatig gebruik, en uitleg die bijdraagt aan beter begrip en duidelijkheid over hun medicijnen en medicatiegebruik. Respondenten geven aan dat ze het waarderen als een zorgverlener goed de tijd neemt om te praten en extra begeleiding geeft. Ook wordt mondelinge uitleg als prettig ervaren. Dit draagt bij aan een goede verstandhouding, meer vertrouwen en een betere relatie tussen respondent en zorgverlener. De respondenten met een taalbarrière die gebruik maken van een tolk gebruiken hun medicatie correct. Het uitleg geven (begrip) over hun medicijnen en gebruik daarvan blijkt echter lastig te zijn. De respondenten die gebruik maken van een tolk zijn afhankelijk van hun tolk en mantelzorgers. Het bezoek van respondenten aan zorgverleners in het moederland zijn geen reguliere checkups. Het gebeurt in geval van medische noodzaak. 20

21 5. Aanbevelingen Dit onderzoek gaat over de ervaringen die laaggeletterde respondenten met een chronische aandoening hebben met de uitleg en begeleiding bij medicijngebruik door apotheek en de huisarts. In de vorige hoofdstukken zijn de resultaten en conclusies van de interviews met respondenten besproken. Hier de belangrijkste aanbevelingen: 1. Aandacht aan communicatie met laaggeletterden (uitleg, teach-back, vriendelijk, extra tijd). 2. Vraag een patiënt die een herhaalrecept komt halen hoe het gaat met het gebruik. 3. Apotheker nodigt patiënten uit voor medicatiereview. 4. Samenwerking tussen apotheker en huisarts (en thuiszorg als die in beeld is), maar ook goede overdracht 2 e naar 1 e lijn. 5. Medicijnrol voor patiënten die het lastig vinden hun medicijnen op het juiste tijdstip in te nemen. 21

22 6. BIJLAGE 1 TOPIC LIJST Interviews met laaggeletterde patiënten met een chronische aandoening over veilig medicijngebruik Inleiding Wij zijn gestart met een onderzoek over het gebruik van medicijnen en hoe huisartsen, apothekers en wijkverpleegkundigen beter kunnen samenwerken. Voor dit onderzoek praten we met 20 patiënten. We willen graag weten over hoe uw bezoek aan de huisarts (of POH) en apotheek gaat. Over de uitleg die u krijgt over uw ziekte en uw medicijnen. (Over wat de dokter of apotheek vertelt over uw ziekte en uw medicijnen). Hoe kan een dokter of apotheek u op een goede manier uitleg geven over de medicijnen die u gebruikt? Wat kan beter. Uw mening en ervaring is heel belangrijk voor dit onderzoek. Daarbij is het belangrijk dat u alles kunt vertellen. Dit is een vertrouwelijk gesprek. Alles wordt op mijn telefoonrecorder opgenomen, maar alleen gebruikt voor dit onderzoek. Na het maken van het verslag wordt de opname vernietigd. Wij praten niet met uw huisarts of apotheek over dit gesprek. Uw naam komt niet in het verslag te staan. Er zijn geen goede of foute antwoorden. We willen u graag helpen. Als u iets niet begrijpt of u heeft vragen, dan hoor ik het graag. Informatie over het gesprek Datum:. Bespreek de volgende 3 punten van informed consent en vink daarna aan: 1. Deelname aan dit onderzoek is vrijwillig 2. U mag op elk moment en zonder opgaaf van reden stoppen met het gesprek 3. Uw antwoorden kunnen anoniem (en ook niet herleidbaar naar u) gebruikt worden door Pharos voor rapportagedoeleinden Informed consent besproken Vragen vooraf Geslacht: man / vrouw Wat is uw leeftijd? 22

23 Dagelijkse bezigheid: werkt als... huisvrouw / man anders, namelijk Wat is uw schoolachtergrond? In Nederland geboren: laatste schoolopleiding. Elders geboren: hoeveel jaar bent u naar school geweest? Gezinssamenstelling: Partner / geen partner Kinderen / geen kinderen Afkomst: Autochtoon Marokkaans Turks Anders, namelijk:. 1 e generatie 2 e generatie 3 e generatie Hoe lang bent u in Nederland?... Beheersing Nederlandse taal? (Als ze weten: A1, A2, B1, B2, C1, C2, dat weten ze als ze naar een taalcursus zijn geweest). Niet / beperkt / goed / zeer goed Onderwerpen interview 1. Laaggeletterde patiënten kunnen correct vertellen waarom en hoe zij medicijnen moeten gebruiken Algemeen Hoe gaat het met u, hoe lang bent u al ziek? Welke ziekte(s) heeft u? Hoe vaak gaat u naar de huisarts / POH / apotheek? Gaat u dan alleen of neemt u iemand mee, bijv. om te vertalen? Wie neemt u dan mee als tolk? Hoe gaat dat? Komt er een wijkverpleegkundige bij u thuis? Zo ja, hoe vaak 23

24 Medicijngebruik van patiënt Heeft u uw medicijnen meegenomen? Zo ja, kunt u laten zien welke dat zijn? Zo nee, kunt u mij vertellen wat voor medicijnen u gebruikt? Kunt u mij uitleggen voor welke ziekte(s)/ aandoeningen / gezondheidsproblemen u het medicijn (of medicijnen) gebruikt? Hoe en wanneer gebruikt u het medicijn - Hoe vaak? - Wanneer: ochtend, middag, avond, voor of na het eten, - Wijze van inname, oraal / rectaal / smeren en evt. inhalator voor laten doen - Wanneer mag u het medicijn niet gebruiken? Kunt u mij dat vertellen? Is dat volgens u de goede manier? Zo ja, waarom denkt u? Zo nee, waarom denkt u dat? (Eventueel samen met patiënt lezen wat er op de verpakking staat). 2. Patiënten geven aan tevreden te zijn met de ontvangen informatie over hun medicijnen Vertellen en begrijpen Wie heeft u verteld over hoe u uw medicijnen moet gebruiken? Waren dat verschillende mensen: huisarts, POH, apotheek of wijkverpleegkundige of 1 persoon, of familie/omgeving? Hebben zij u ook verteld waarvoor u deze medicijnen moet gebruiken? Hoe ging dat (mondeling of schriftelijk, of op een andere manier)? Wat heeft de huisarts uitgelegd over uw ziekte en medicijngebruik? (check wat patiënt zegt en hoe patiënt het zelf uitlegt, en of het correct is. Check of patiënt heeft begrepen wat zorgverlener heeft verteld over ziekte en medicijnen). Hoe tevreden bent u over de uitleg van de huisarts? Waarom bent u tevreden., zo nee, waarom bent u niet tevreden? Zo niet, hoe kan een dokter u op een betere manier uitleg geven? (Bijv. door makkelijker uit te leggen / begrijpelijker te praten, meer tijd te nemen om uit te leggen, samen met u de verpakking door te lezen, meer tijd te nemen om uw vragen te beantwoorden).wat is voor u het beste? En heeft de apotheker u verteld over hoe u uw medicijnen moet gebruiken? Hoe ging dat? Hoe tevreden was u over de uitleg van apotheker? Waarom wel, waarom niet. Zo niet, hoe kan een apotheker u op een betere manier uitleg geven? Indien er een wijkverpleegkundige thuis komt: vertelt zij/hij ook over hoe u uw medicijnen moet gebruiken? Hoe ging dat? Legt de wijkverpleegkundige u uit waarvoor u de medicijnen moet gebruiken? Hoe gaat dat? Hoe vraagt de dokter aan u of u alles begrijpt (of hij/zij alles goed heeft uitgelegd)? Wat doet u als u soms niet begrijpt wat de dokter/apotheker u vertelt over de medicijnen (gebruik)? Vertelt u dat aan de dokter of in de apotheek? Vraagt u wel eens iets aan de dokter/apotheker als u iets niet begrijpt over uw ziekte of over de medicijnen? Zo ja, begrijpt de dokter/apotheker u? 24

25 Als u een afspraak heeft bij de dokter, heeft u dan genoeg tijd om te praten over uw ziekte en medicijnen? Heeft u weleens een dubbele afspraak? (extra lange afspraak) Medicijngebruik van patiënten met een niet-westerse achtergrond Gaat u weleens naar de dokter, ziekenhuis of apotheek in uw moederland? En gebruikt u wel eens medicijnen die daar zijn voorgeschreven? Hoe gaat dat? Gebruikt u wel eens andere soort medicijnen die u in uw moederland (of ander land) heeft gekocht of gekregen, zonder voorgeschreven door een arts? Hoe gaat dat? Afsluiting Wat wilt u mij nog meer vertellen? 25

26 7. BIJLAGE 2 Doelgroep Bijlage 2 Doelgroep Gegevens van geïnterviewde patiënten. Aant al Geslac ht / leeftijd 1. Vrouw / 68 jaar 2. Man / 66 jaar 3. Vrouw / 72 jaar 4. Man / 79 jaar 5. Man / 53 jaar 6. Vrouw / 71 jaar 7. Vrouw / 66 jaar 8. Man / 64 jaar 9. Vrouw / 59 jaar Moed erland Nederl and Jaren in NL n.v.t. Schoolnivea u Basisonder wijs Turkije 43 Basisonder wijs (in Turkije) Turkije 29 Geen onderwijs genoten Nederl and Nederl and n.v.t. n.v.t. Geen onderwijs genoten MKL onderwijs (moeilijk lerend kind) Turkije 37 Geen onderwijs genoten Nederl and n.v.t. Huishoud school (niet afgerond) Ghana 27 Basisonder wijs (in Ghana) Nederl and n.v.t. Secretaress e opleiding Beheersi ng Ned. taal Goed Beperkt Niet / zeer beperkt Werkzaam Thuis (krijgt ook thuishulp) 20 uur/week vrijwilligerswerk Gezinssamenstell ing Alleenstaand Gehuwd, 4 kinderen (allen gehuwd) Huisvrouw Gehuwd, 4 kinderen (allen gehuwd) Beperkt / goed 1 Gepensioneerd (voorheen werkzaam op een sloperij) Goed Niet /Zeer beperkt Goed Niet / Zeer beperkt Goed Arbeidsongeschikt (sinds 1986) Huisvrouw Huisvrouw/arbeidsonge schikt (in rolstoel) Thuis / werkloos Arbeidsongeschikt (sinds 1999) Alleenstaand(par tner is 7 jaar geleden overleden), geen kinderen Gescheiden, 3 kinderen Alleenstaand (partner is 3,5 jaar geleden overleden), 3 kinderen Getrouwd, 1 kind (woont niet thuis) Alleenstaand1 kind, thuiswonend Alleenstaand, geen kinderen 1 Meneer is soms slecht verstaanbaar, of hij mompelt. Hij maakt slechte zinsconstructies. 26

27 8. BIJLAGE 3 Bibliografie Van Beelen, N. (2012). Het belang van begrijpelijk beeldmateriaal. Phaxx, Vintges, M., & Hosper, K. (2014). 'Welke vragen heeft u nog?'. Pharmaceutisch Weekblad,