Groepsdruk en Risicogedrag in de Adolescentie

Transcriptie

1 Groepsdruk en Risicogedrag in de Adolescentie Lisanne van den Hoek Tijdens de adolescentie neemt het belang om bij een groep te horen toe. Sociale druk is dan ook een veel voorkomend onderwerp in de adolescentie. Tevens is sprake van een piek in risicogedrag. Uit eerder onderzoek bleek dat sociale druk van leeftijdsgenoten van invloed is op risicogedrag. Wat in dit literatuuroverzicht onderzocht zal worden is of adolescenten gevoeliger zijn voor sociale druk dan kinderen en/of volwassenen en wat een individu gevoeliger maakt voor de sociale druk van leeftijdsgenoten. Het blijkt dat adolescenten vanaf tien tot en met vijftien jaar het gevoeligst zijn voor sociale druk. Vanaf vijftien jaar neemt deze gevoeligheid af. Verder blijken verschillende omgevings- en individuele factoren een rol te spelen bij de gevoeligheid voor de sociale druk van leeftijdsgenoten. Interventies zouden zich kunnen gaan richten op deze factoren zodat adolescenten weerbaarder worden tegen de sociale druk van leeftijdsgenoten. Bachelorthese Collegekaart nummer: Begeleider: Prof. Dr. M.W. van der Molen Aantal woorden Abstract: 141 Aantal woorden: 6270

2 Groepsdruk en Risicogedrag in de Adolescentie Het begint met één leerling die een blackberry heeft maar binnen de kortste tijd lopen steeds meer leerlingen met een blackberry. Het is opvallend dat vrienden uit één dezelfde groep bijna allemaal dezelfde mobiele telefoon hebben. Dit is vooral te zien bij oudere kinderen. Wanneer iemand uit een vriendengroep iets nieuws heeft, willen andere kinderen uit die groep dit ook hebben. Is dit toeval of heeft wederzijdse invloed hiermee te maken (Schaffer, 1996)? Wanneer kinderen de adolescentie ingaan, worden deze steeds onafhankelijker van hun ouders (Slot&Aken, 2010). Met de adolescentie wordt een leeftijdsfase van rond de twaalf tot achttien jaar bedoeld (Lerner&Steinberg, 2009). Doordat deze jonge adolescenten onafhankelijker van hun ouders worden, wordt mogelijk de relatie met vrienden steeds belangrijker. De behoefte om te doen wat vrienden doen, wordt dan ook steeds groter (Savin-Williams & Berndt, 1990). Sociale druk van leeftijdsgenoten komt dan ook veel voor tijdens de adolescentie. Sociale druk van leeftijdsgenoten wordt gedefinieerd als de invloed op een individu die ontstaat door een groep vrienden. Hierbij worden individuen vaak aangemoedigd om hun attitudes en waarden te veranderen of hun gedrag aan te passen aan de groepsnormen. Deze sociale druk kan zowel negatieve als positieve vormen aannemen (Clasen & Brown, 1985). Wanneer naar de gevoeligheid voor sociale druk van leeftijdsgenoten wordt gekeken onderscheidt Berndt (1979) twee verschillende soorten sociale druk van leeftijdgenoten waar men gevoelig voor kan zijn. Berndt (1979) heeft het over anti-sociale druk en neutrale sociale druk. Om welke soort sociale druk het gaat, hangt volgens Berndt (1979) af van de waarden die gekoppeld zijn aan het gedrag van de vrienden. Sociale druk is anti-sociaal wanneer het niet in overeenstemming is met geldende wetten of in strijd is met sociale normen. Neutraal gedrag is niet in strijdt met wetten en normen maar hoeft niet bij voorbaard sociaal wenselijk gedrag te zijn. Het belang van vriendschappelijke relaties is niet het enige wat toeneemt tijdens de adolescentie. Risicovol gedrag lijkt tevens een grotere rol te gaan spelen. Onder risicovol gedrag verstaat men de neiging om deel te nemen aan gedrag dat gevaarlijk of schadelijk kan zijn 1. Coma zuipen is een voorbeeld van risicovol gedrag dat tegenwoordig onder jongeren groot probleem is. Tijdens de adolescentie blijkt er sprake te zijn van een piek in risicovol gedrag zoals roekeloos rijden, onveilige seks en drugsgebruik (Figner, 1

3 Mackinlay, Wilkening & Weber, 2009). Met deze piek wordt bedoeld dat adolescenten in hun gedrag de grootste risico s nemen in vergelijking met kinderen en volwassenen. Één verklaring voor het toenemen van risicogedrag in de adolescentie is dat er een disbalans is tussen twee neurale systemen. Risico's nemen wordt door een recente neurowetenschappelijke theorie namelijk gezien als de competitie tussen twee neurale systemen: een affectief en een cognitief systeem (Casey, Getz & Galvan, 2008; Steinberg, 2008). De affectieve processen gebeuren spontaan en automatisch en beïnvloeden gedrag door affectieve impulsen (Weber et al., 2004). Het cognitieve controlesysteem inhibeert affectieve impulsen. Dit betekent dat voordat het gedrag plaats vindt men vaak eerst afweegt of het gedrag daadwerkelijk uitgevoerd moet worden (Cohen, 2005; Knoch & Fehr, 2007; McClure et al., 2004; Weber et al., 2004). De affectieve hersengebieden maken in de adolescentie een groeispurt door en zijn eerder volgroeid dan de cognitieve hersengebieden, die geleidelijker groeien (Casey et al., 2008; Steinberg, 2008). Vooral tijdens de adolescentie is een disbalans tussen de affectieve en de cognitieve hersengebieden, waardoor het gedrag te veel door de affectieve hersengebieden wordt gestuurd. Ondanks dat adolescenten soms weloverwogen risicogedrag vertonen betekent dit dat adolescenten voornamelijk emotioneel en spontaan risicogedrag laten zien. Een andere verklaring die door Gardner en Steinberg (2005) wordt gegeven is dat sociale druk van leeftijdsgenoten een verklaring zou kunnen zijn voor de toename van risicogedrag bij adolescenten. Het risicovolle gedrag wat in voorgaande theorieën wordt besproken is voornamelijk negatief risicogedrag. Hiermee wordt gedrag bedoeld dat schadelijk kan zijn voor de persoon zelf en zijn omgeving. Dit literatuuroverzicht zal zich dan ook enkel op de negatieve kant van risicovol gedrag richten zoals drugsen alcoholgebruik en gewelddadig gedrag en tevens op de negatieve kant van sociale druk. Hiervoor is gekozen omdat drugs- en alcoholgebruik een maatschappelijk probleem is wat al lange tijd speelt. Uit onderzoek is gebleken dat Nederlandse jongeren tussen hun twaalfde en dertiende levensjaar beginnen met alcohol drinken 2. Tevens bleek dat 3% van de veertien en vijftienjarige jongeren wel eens drugs had gebruikt. Op een leeftijd van achttien jaar was dit 40% van de jongeren waarvan 20% regelmatig gebruikt 3. Dit overmatig drugsgebruik is schadelijk voor zowel de gezondheid van de jongeren zelf als voor de omgeving. Om dit probleem aan te kunnen pakken moet men bewust worden van wat de mechanismen zijn die kunnen leiden tot dit risicovolle gedrag

4 Wanneer gekeken wordt naar eerder onderzoek dat heeft gericht op het verband tussen sociale relaties en risicogedrag bleek uit een onderzoek van Elliot en Menard (1996) dat de aansluiting met gewelddadige vrienden een betere voorspeller was voor crimineel gedrag dan familie, school en persoonlijkheid. Wanneer een persoon gewelddadige vrienden had, bleek deze zelf ook sneller gewelddadig gedrag te gaan vertonen. Tevens bleek uit diverse onderzoeken dat vriendschappelijke relaties van invloed kunnen zijn op het ontstaan van problemen in de adolescentie (Gifford-Smith, Dodge, Dishion & McCord, 2004). Wanneer een adolescent omgeven werd met gewelddadige vrienden leidde dit tot gewelddadig gedrag bij de adolescent zelf. Tot slot bleek uit een longitudinaal onderzoek van Maxwell (2002) dat sociale druk van vrienden van invloed was op het veranderen van het risicogedrag van hun vriend. Adolescenten blijken twee keer meer geneigd te zijn om risicovol gedrag te vertonen wanneer hun vrienden eerder risicovol gedrag hadden vertoond. Aan de hand van deze onderzoeken kan worden geconcludeerd dat er een verband is tussen het gedrag van leeftijdsgenoten en het gedrag van de adolescent zelf. Met het onderzoek van Maxwell (2002) is daarnaast een verband aangetoond tussen sociale druk van vrienden en het risicogedrag van de adolescent. Opmerkelijk is echter dat wanneer men naar eerder genoemde cijfers kijkt over drugs- en alcoholgebruik dat niet 100% van de adolescenten deze middelen gebruiken. Ondanks dat er dus tijdens de adolescentie sprake is van een piek in risicogedrag en dat risicogedrag kan worden beinvloedt door sociale druk van leeftijdsgenoten, vertoont niet elke adolescent risicogedrag. Sommige adolescenten zijn minder gevoelig voor sociale druk die tot risicovol gedrag leidt. Deze verschillen kunnen zowel betrekking hebben op de persoonlijkheid van de adolescent als op de omgeving waarin deze opgroeit. Het is interessant om te onderzoeken wat iemand gevoeliger maakt voor de sociale druk van leeftijdsgenoten wat leidt tot risicovol gedrag. Welke individuele kenmerken zijn van belang bij de weerbaarheid tegen sociale druk? De vraag luidt dan ook wat maakt een individu gevoelig voor de sociale druk van leeftijdsgenoten die tot risicovol gedrag leidt. Om te kunnen kijken wat iemand gevoeliger maakt voor sociale druk zal eerst worden gekeken naar de ontwikkeling van de gevoeligheid voor de sociale druk van leeftijdsgenoten. Wanneer ontstaat deze gevoeligheid en zijn adolescenten werkelijk gevoeliger voor de sociale druk van leeftijdsgenoten dan kinderen en volwassenen? Vervolgens zal worden gekeken wat een individu gevoeliger maakt voor de sociale druk van leeftijdsgenoten en zal getracht worden om de individuele en omgevingskenmerken van

5 deze gevoeligheid te achterhalen. Met deze kennis kan vervolgens getracht worden adolescenten weerbaarder te maken tegen de sociale druk van leeftijdsgenoten hetgeen wellicht kan leiden tot een afname van ongewenst risicogedrag.

6 De Gevoeligheid van Adolescenten voor Sociale Druk van Leeftijdsgenoten Zoals eerder genoemd worden vriendschappelijke relaties in het begin van de adolescentie steeds belangrijker voor deze leeftijdsgroep. Adolescenten gaan meer waarde hechten aan het feit wat andere mensen van hen vinden (Savin-Williams & Berndt, 1990). Dit kan leiden tot het toenemen van de gevoeligheid voor sociale druk van leeftijdsgenoten in de adolescentie. In komende paragraaf zal bekeken worden hoe de ontwikkeling van deze gevoeligheid voor de sociale druk verloopt. Wanneer begint deze gevoeligheid en op welke leeftijd neemt deze gevoeligheid weer af? In het onderzoek van Steinberg en Monohan (2007) werd aan de hand van een nieuw zelf report instrument onderzoek gedaan naar de leeftijdsverschillen in de ontwikkeling van de gevoeligheid voor sociale druk van leeftijdsgenoten. Aan dit onderzoek namen 3600 deelnemers deel met een leeftijd tussen de tien en dertig jaar. Bij de deelnemers werd de nieuw ontworpen Resistance to Peer Influence (RPI) vragenlijst afgenomen. Deze vragenlijst meet aan de hand van stellingen de weerbaarheid tegen de sociale druk. Hoe hoger de deelnemer scoort op de vragenlijst hoe weerbaarder hij is tegen sociale druk van leeftijdsgenoten. Uit dit onderzoek bleek dat tussen de leeftijd van veertien en achttien jaar de weerbaarheid tegen sociale druk van leeftijdsgenoten aanzienlijk toeneemt. Verder is weinig bewijs gevonden voor een groei van weerbaarheid tussen de leeftijd van tien tot veertien jaar en achttien tot dertig jaar. Deze resultaten suggereren dat men vanaf tien tot veertien jaar minder weerbaar is tegen de sociale druk van leeftijdsgenoten dan vanaf veertien tot achttien jaar. Deze weerbaarheid neemt vanaf veertien jaar weer toe. Uit eerder onderzoek van Walker en Andrade (1997) naar de gevoeligheid voor sociale druk kwam dit tevens naar voren en dit onderzoek van Steinberg en Monohan (2007) bevestigen hierbij eerder gevonden resultaten. Wanneer deze resultaten in het licht van de vraagstelling worden bekeken, betekent deze bevinding dat tussen een leeftijd van tien tot veertien jaar iets in de persoon verandert waardoor deze weerbaarder wordt tegen de sociale druk van leeftijdsgenoten. Een verklaring die hiervoor wordt gegeven is dat adolescenten zich rond hun tiende levensjaar los maken van hun ouders en daardoor afhankelijker worden van hun vrienden. Hierdoor worden ze gevoelig voor deze sociale druk (Steinberg, 1990). Echter vanaf hun veertiende levensjaar gaan adolescenten zich meer als individu ontwikkelen en komen ze beter voor zichzelf op. Het belang van erbij te horen neemt gedurende die periode af (Collins & Steinberg, 2006). Bovenstaand onderzoek geeft een duidelijke leeftijdsgrens aan waarin adolescenten gevoeliger zijn voor sociale druk van leeftijdsgenoten. Hierbij wordt echter geen onderscheidt gemaakt tussen jongens en

7 meisjes. In het volgende onderzoek zal hierop worden ingegaan en zal hetzelfde instrument worden gebruikt als in het onderzoek van Steinberg en Monohan (2007). In het onderzoek van Sumter, Bokhorst, Steinberg en Westenberg (2009) werd tevens onderzoek gedaan naar de ontwikkeling van de gevoeligheid voor sociale druk van leeftijdsgenoten. Aan dit onderzoek namen 464 deelnemers deel waarvan 243 meisjes en 221 jongens. De leeftijd lag tussen de 10 en 18 jaar. De weerbaarheid tegen de sociale druk van leeftijdsgenoten werd aan de hand van de RPI gemeten. Uit de resultaten kwam naar voren dat de weerbaarheid tegen de sociale druk van leeftijdsgenoten toeneemt naar mate de adolescentie vordert. Verder werd een sekse verschil gevonden tijdens het midden van de adolescentie waarbij meiden minder gevoelig waren voor sociale druk van leeftijdsgenoten dan jongens. Het blijkt dus dat adolescenten minder gevoelig worden voor de sociale druk van leeftijdsgenoten naar mate de adolescentie vordert. Tevens bleek dat halverwege de adolescentie meiden eerder weerbaarder worden tegen de sociale druk van leeftijdsgenoten dan jongens. Deze bevinding komt overeen met het verloop van de ontwikkeling van jongens en meisjes. Uit studies naar de sociale ontwikkeling van jongens en meisjes bleek dat meisjes halverwege de adolescentie eerder rijpen dan jongens. Jongens halen deze achterstand echter aan het einde van de adolescentie weer in (Cohn, 1991). Dit verklaart waarom meisjes eerder weerbaarder worden tegen de sociale druk van leeftijdsgenoten dan jongens. In het volgende onderzoek zal met een ander instrument onderzoek worden gedaan naar de ontwikkeling van de gevoeligheid voor sociale druk en zal dit onderzoek zich richten op de vijf verschillende aspecten waarin sociale druk kan worden ervaren. In het onderzoek van Sim en Koh (2003) werd de gevoeligheid voor sociale druk van leeftijdsgenoten gemeten op vijf verschillende aspecten die door Clasen en Brown (1986) worden onderscheiden. De volgende vijf aspecten werden onderscheiden waarbij men sociale druk heeft gemeten: bij familie, op school, bij vrienden, in normen van vrienden en op wangedrag. Aan dit onderzoek namen 311 scholieren deel waarvan 167 meisjes en 144 jongens met een leeftijd tussen de 13 en 17 jaar. Voor elke situatie werden zeven stellingen gegeven waarbij de deelnemers op een vierpunt schaal moesten antwoorden of zij dat zouden doen. Een voorbeeld van een stelling bij familie betrokkenheid is: Op een avond heb je ruzie met je ouders en je vrienden zeggen dat je moet proberen om goed overweg te gaan met je ouders ook al zou je dit liever niet doen. Ga jij proberen om goed overweg te kunnen met je ouders? Vervolgens moeten de deelnemers op een schaal van: ik zou dat zeker doen tot ik zou dat zeker niet doen antwoorden.

8 Vervolgens moesten de deelnemers per activiteit die bij de stelling hoorde op de eerste vier domeinen aangeven in hoeverre ze deze activiteit wenselijk vonden waarbij gescoord kon worden van 1 (helemaal niet wenselijk) tot 5 (heel erg wenselijk). Verder moesten de deelnemers per activiteit voor het vijfde domein (wangedrag) aangeven in hoeverre zij het wangedrag echt fout vonden. Tot slot moesten alle deelnemers nog een zelf report vragenlijst afnemen. Hierbij moesten de deelnemers voor elke stelling die ze hadden gehad aangeven hoe vaak zij aan de desbetreffende activiteit deel hadden genomen. Hierbij konden de deelnemers hun antwoord scoren van 1 (nooit) tot 5 (vaker of gelijk dan zeven keer). Naar voren kwam dat op een leeftijd van 15 jaar adolescenten het meest gevoelig waren voor sociale druk van leeftijdsgenoten dat leidt tot wangedrag. Vijftienjarige adolescenten scoorden significant hoger op wangedrag na het ervaren van sociale druk van leeftijdsgenoten dan adolescenten die jonger en ouder waren. Verder bleek dat jongens gevoeliger waren voor sociale druk van leeftijdsgenoten dat tot wangedrag leidt dan meisjes. Echter waren meisjes tot de leeftijd van vijftien jaar gevoeliger voor sociale druk van leeftijdsgenoten wat betreft familie en school. Een mogelijke verklaring voor het verschil tussen jongens en meisjes is dat jongens minder betrokken bij hun familie zijn dan meisjes (Gilligan, 1982). Meisjes hechten wellicht nog iets meer waarde aan familie dan jongens. Echter blijkt weer dat vanaf de leeftijd van vijftien zowel jongens als meisjes minder gevoelig worden voor de sociale druk. Wanneer bovenstaande bevindingen worden geïnterpreteerd in het licht van de vraagstelling kan men tot de conclusie komen dat er iets verandert in een persoon naar mate hij ouder wordt wat hem minder gevoelig maakt voor deze sociale druk. Aan het begin van de adolescentie maakt een adolescent zich los van zijn ouders. Hierdoor neemt het belang van bij een groep te horen toe en wordt men gevoeliger voor sociale druk van leeftijdsgenoten. Echter rond het veertiende levensjaar gaat men zich meer als individu ontwikkelen en ziet zichzelf niet langer meer als een lid die tot een groep behoort. Hierdoor neemt de gevoeligheid voor de sociale druk af. Daarnaast ontwikkelen meisjes zich eerder op sociaal gebied, wat verklaart waarom meisjes eerder weerbaarder worden tegen de sociale druk dan jongens. Hierdoor neemt bij meisjes de gevoeligheid in het midden van de adolescentie af en bij jongens pas aan het eind van de adolescentie. Aan de hand van deze paragraaf is een aantal verschillen duidelijk geworden die een rol spelen bij de gevoeligheid voor sociale druk van leeftijdsgenoten. Gebleken is dat adolescenten gevoeliger zijn voor de sociale druk van leeftijdsgenoten dan kinderen en volwassenen en dat deze sociale druk kan leiden tot risicovol gedrag. Het is van belang om te kijken wat iemand precies gevoeliger maakt voor deze sociale druk

9 zodat wellicht adolescenten getraind kunnen worden om zichzelf weerbaarder te maken tegen sociale druk van leeftijdsgenoten. Gebleken is dat meisjes en jongens verschillen in gevoeligheid voor sociale druk. Echter bleek in de inleiding dat niet alle adolescenten risicogedrag vertonen. Mogelijk zijn er meer kenmerken die van invloed zijn op de gevoeligheid. In de volgende paragraaf zal gekeken worden naar de moderatoren van sociale druk van leeftijdsgenoten. Zijn er factoren die een rol spelen waardoor sommige adolescenten weerbaarder zijn tegen deze sociale druk.

10 Omgevings- en Individuele Kenmerken voor de Gevoeligheid voor Sociale Druk van Leeftijdsgenoten Er zijn al diverse onderzoeken gedaan naar de gevoeligheid voor de sociale druk van leeftijdsgenoten en de invloed van deze sociale druk op risicogedrag. Echter heeft nog weinig onderzoek zich gericht op de moderatoren van sociale druk. Uit de inleiding bleek dat niet iedereen even gevoelig is voor sociale druk van leeftijdsgenoten. Wat maakt een individu gevoeliger voor deze sociale druk en hoe kan een individu zich weerbaarder maken tegen deze druk? In deze paragraaf zal bekeken worden welke factoren iemand gevoeliger maken voor de sociale druk van leeftijdsgenoten. Als eerste zullen onderzoeken besproken worden die zich op omgevingsfactoren richten. In een longitudinale studie van Farrell & White (1998) werd onderzoek gedaan naar de invloed van de familiestructuur op de gevoeligheid voor de sociale druk van leeftijdsgenoten. Met familiestructuur wordt de gezinssamenstelling bedoeld. Aan dit onderzoek namen 630 deelnemers deel met een leeftijd tussen de 14 en 20 jaar. Als eerste werd een vragenlijst afgenomen die het drugsgebruik mat waaronder alcoholgebruik, sigaretten en marihuana. Verder werd aan de hand van een andere vragenlijst gemeten hoeveel drugs gebruikt werd door vrienden van de jongeren. Vervolgens werd aan de hand van een vragenlijst sociale druk gemeten. Tot slot werd gevraagd naar de familiestructuur van de deelnemer en naar de relatie tussen de adolescent en zijn ouders. In dit onderzoek werd een relatie gevonden tussen risicogedrag en sociale druk van vrienden enerzijds en het drugsgebruik van de deelnemer zelf anderzijds. De sterkte van deze relatie werd bepaald door de familiestructuur, namelijk het aanwezig zijn van een vaderfiguur. De relatie tussen sociale druk van leeftijdsgenoten en drugsgebruik was minder sterk bij adolescenten die in huis woonden met ofwel een vader of stiefvader in vergelijking met adolescenten die enkel met hun moeder woonden. Verder bleek de kwaliteit van de relatie tussen de moeder en adolescent alleen een effect te hebben op sociale druk en drugsgebruik wanneer adolescenten alleen met hun moeder woonden. Wanneer adolescenten een slechte relatie met hun moeder hadden maar wel met een vader of stiefvader woonden bleek er geen relatie te zijn tussen risicogedrag en sociale druk enerzijds en risicogedrag van adolescent zelf anderzijds. Hieruit kan worden opgemaakt dat het hebben van een vaderfiguur in huis een persoon weerbaarder maakt tegen sociale druk van leeftijdsgenoten. Een mogelijke verklaring hiervoor is dat ouderlijke taken zoals monitoren en het steunen van een kind een beschemende invloed heeft op de ontwikkeling van het probleemgedrag van het kind. Een mogelijke verklaring zou zijn dat adolescenten zich niet gesteund voelen wanneer zij geen vaderfiguur hebben of een slechte relatie hebben met hun moeder. Hierdoor gaan ze steun en waardering

11 zoeken bij hun leeftijdsgenoten. Deze steun zullen ze krijgen wanneer ze hun gedrag aanpassen aan het gedrag van zijn leeftijdsgenoten. Doordat ze graag hun gedrag wil aanpassen om bij de groep te horen, zullen ze gevoeliger worden voor sociale druk. Met dit onderzoek is een begin gemaakt met het vinden van een omgevingsfactor die van invloed kan zijn op de gevoeligheid voor sociale druk. In het volgende onderzoek zal eveneens gekeken worden naar de thuissituatie van de adolescent en de invloed daarvan op de gevoeligheid voor sociale druk. In het onderzoek van Prinstein, Boergers en Spirito (2001) werd onderzoek gedaan naar de relatie tussen het risicogedrag van een adolescent en het risicogedrag van zijn beste vriend. Waarbij als moderatoren werd gekeken naar het functioneren van de familie van de adolescent en afwijzing door leeftijdsgenoten. Mogelijk hebben adolescenten die thuis gezinsproblematiek ervaren een grotere behoefte om tot een groep te horen dan adolescenten die geen problematiek ervaren. Aan dit onderzoek namen 527 adolescenten deel waarvan 298 meisjes en 229 jongens. Als eerste werd de Peer Behavior Inventory (PBI) afgenomen. De deelnemers moesten een lijst maken van hun beste vrienden. Vervolgens moesten de deelnemers van hun vrienden aangeven per stelling hoe vaak deze deelnamen aan risicovolle activiteiten. Vervolgens werd de Youth Risk Behavior Surveillance Survey (YRBS) afgenomen. Hiermee kan het risicogedrag van de adolescenten worden gemeten. Verder werd de Family Assessment Device (FAD) afgenomen. Met deze vragenlijst werd het functioneren van de gehele familie gemeten. Deze vragenlijst werd ingevuld door de adolescent zelf. Tot slot moesten de adolescenten aangeven hoe vaak ze waren afgewezen door leeftijdsgenoten. In dit onderzoek werd een sterke associatie gevonden tussen adolescenten die wapens droegen en vaak deelnamen aan gevechten en hun vrienden die deelnamen aan gewelddadig gedrag. Adolescenten die vaak deelnamen aan gevechten hadden ook vrienden die hier vaak aan deelnamen. Tevens was het drugsgebruik van adolescenten gerelateerd aan het drugsgebruik van hun vrienden. Bovenstaande effecten waren groter wanneer de adolescent thuis familieproblemen had of vaak was afgewezen door vrienden. Hiermee wordt bedoeld dat wanneer de adolescent thuis familieproblemen had of vaak was afgewezen, hij eerder het gedrag van zijn vrienden ging overnemen dan wanneer dit niet het geval was. Hieruit kan worden opgemaakt dat adolescenten die thuis problemen ervaren met hun familie of vaak zijn afgewezen door vrienden gevoeliger zijn voor sociale druk dan adolescenten die geen problemen ervaren of zijn afgewezen. Een mogelijke verklaring hiervoor zou zijn dat wanneer adolescenten zich thuis of bij hun

12 vrienden niet geaccepteerd voelen zich eerder zullen gaan gedragen naar verwachting van leeftijdsgenoten. Doordat deze adolescenten al eerder zijn afgewezen zullen zij een grote behoefte hebben om ergens bij te horen en wanneer zij dan merken dat ze tot een groep kunnen horen maar wel hun gedrag hiervoor moeten aanpassen, zullen zij dit sneller doen. Bovenstaande onderzoeken hebben zich gericht op de invloed van de thuissituatie op de gevoeligheid voor sociale druk en risicogedrag van de adolescent. Het volgende onderzoek zal zich richten op een breder aspect, namelijk de cultuur. Uit eerder onderzoek blijkt dat adolescenten in de Verenigde Staten meer tijd met hun vrienden doorbrengen dan adolescenten uit andere landen (Dasen, 2000). Mogelijk verschilt de gevoeligheid voor sociale druk dan ook in de Verenigde Staten in vergelijking met een ander land. In het onderzoek van Umana-Taylor en Bamaca-Gomez (2003) werd onderzocht of culturele verschillen van invloed kunnen zijn op de gevoeligheid voor sociale druk van leeftijdsgenoten. Aan dit onderzoek namen 1062 Mexicaanse adolescenten deel. Als eerste moesten alle deelnemers aangeven wat de nationaliteit van hen zelf, hun ouders en grootouders was. Vervolgens werden drie verschillende groepen gemaakt die als volgt werden genoemd: groep 0 (geen familieleden geboren in de Verenigde Staten), groep 1(één familielid geboren in de Verenigde Staten), groep 2(twee of meer familieleden geboren in de Verenigde Staten). Deze indeling werd gemaakt omdat verwacht werd dat adolescenten, die geen familieleden hadden die in de Verenigde Staten waren geboren, minder gevoelig zouden zijn voor sociale druk dan adolescenten die wel familieleden hadden in de Verenigde Staten. Vervolgens werd met de Resistance to peer pressure (RPP) vragenlijst de gevoeligheid voor de sociale druk van leeftijdsgenoten gemeten. Uit dit onderzoek kwam naar voren dat de Mexicaanse studenten die het meest recent naar de Verenigde Staten waren geëmigreerd en geen familieleden hadden die geboren waren in de Verenigde Staten minder gevoelig waren voor de sociale druk van leeftijdsgenoten dan Mexicaanse studenten die één of meer familieleden hadden die geboren waren in de Verenigde Staten. Dit zou kunnen komen door de verschillende rol die vrienden spelen in Mexico vergeleken met de Verenigde Staten. Umana-Taylor en Bamaca-Gomez (2003) geven als verklaring voor het gevonden verschil dat de verwachtingen over de adolescentie verschillend is voor Mexico dan voor de Verenigde Staten. In Mexico moeten adolescenten al veel eerder volwassen taken op zich nemen dan in de Verenigde Staten. Hierdoor is het mogelijk dat adolescenten in Mexico een hele andere kijk hebben op sociale relaties in vergelijking met Amerikaanse adolescenten. Het blijkt dus dat cultuur een rol kan spelen als moderator die de invloed van de sociale druk van leeftijdsgenoten kan beïnvloeden. Dit onderzoek is enkel uitgevoerd met

13 Mexiacaanse adolescenten die in de Verenigde Staten wonen. Wellicht zijn tussen andere culturen eveneens verschillen te vinden. Om hierover verdere conclusies te kunnen trekken is meer onderzoek gewenst. Bovenstaande onderzoeken hebben zich gericht op de invloed van omgevingsfactoren op de gevoeligheid voor sociale druk van leeftijdsgenoten. Wanneer gekeken wordt naar adolescenten met dezelfde omgevingsfactoren zijn er onderling nog steeds verschillen tussen de gevoeligheid. Daarom zullen naast omgevingsfactoren ook individuele factoren mogelijk een rol spelen. In volgende onderzoeken zal naar enkele individuele factoren worden gekeken. In het onderzoek van Santor, Messervey en Kusumaker (2000) werd onderzoek gedaan naar de relatie tussen sociale druk van leeftijdsgenoten, populariteit en conformiteit enerzijds en risicogedrag anderzijds. Newman and Newman (1976) vermoedden dat conformiteit een samenhang heeft met sociale druk. Echter heeft weinig onderzoek zich hier nog op gericht. Aan dit onderzoek namen 148 jongens en meisjes deel met een leeftijd van 16 tot 18 jaar. De deelnemers dienden verschillende vragenlijsten in te vullen. De vragenlijsten bevatten de volgende aspecten: (1) sociale druk van leeftijdsgenoten, populariteit, conformiteit bij vrienden en algemene conformiteit, (2) welzijn waaronder zelfbeeld, (3) risicogedrag waaronder drugsgebruik, attitudes tegenover seks en schoolresultaten. Uit de analyse bleek dat sociale druk van leeftijdsgenoten, conformiteit bij vrienden en populariteit sterk gerelateerd waren aan elkaar. Hoe meer een adolescent naar conformiteit streefde, hoe gevoeliger hij was voor sociale druk. Verder bleek dat sociale druk van leeftijdsgenoten en het zoeken naar conformiteit bij vrienden sterkere voorspellers waren voor risicogedrag dan populariteit of algemene conformiteit. Uit dit onderzoek kan worden opgemaakt dat het gevoel van erbij willen horen en de sociale druk van leeftijdsgenoten een invloed heeft op het risicogedrag van adolescenten. Dit betekent voor de vraagstelling dat wanneer iemand in grotere mate streeft naar conformiteit met een groep, deze gevoeliger zal zijn voor sociale druk dan iemand die veel minder streeft naar conformiteit. Personen met een grote behoefte aan conformiteit zullen eerder geneigd zijn risicogedrag te vertonen dan personen die deze behoefte minder hebben. Volgens Newman en Newman (1976) komt dit doordat iemand die graag erbij wil horen sneller zijn gedrag zal aanpassen aan de groep dan iemand die daar geen behoefte aan heeft. In het volgende onderzoek van Slater (2003) zal gekeken worden naar het verband tussen sensatie zoeken en gevoelig voor sociale druk. Aan dit onderzoek namen 3127 deelnemers deel met een gemiddelde leeftijd van 14 jaar. In dit onderzoek werd sensatie zoeken gemeten door middel van stellingen die

14 betrekking hadden op het gedrag van adolescenten, waarbij de deelnemers deze stellingen moesten beantwoorden op een vijfpunt schaal. Vervolgens werd het drugsgebruik gemeten waarbij de deelnemers per drug aan moesten geven hoe vaak zij dit gebruikten. Tot slot werd aan de hand van een vragenlijst sociale druk gemeten. Uit de resultaten komt naar voren dat sociale druk van leeftijdsgenoten geen effect had op risicogedragingen bij lage sensatie zoekers, een klein effect op gemiddelde sensatie zoekers maar een effect die twee tot drie keer zo groot was op hoge sensatie zoekers. Hieruit kan men opmaken dat adolescenten die een hoge mate van sensatie zoeken ervaren veel gevoeliger zijn voor de sociale druk van leeftijdsgenoten op het gebied van risicovol gedrag. Wanneer deze bevinding in het licht van de vraagstelling wordt gehouden blijkt dat het verschil in het zoeken naar sensatie een moderator kan zijn voor de gevoeligheid voor sociale druk. Een mogelijke verklaring voor het feit dat sensatie zoeken een moderator zou kunnen zijn is dat risicogedrag een gevoel van sensatie te weeg brengt. Adolescenten die van sensatie houden zullen daardoor eerder zich laten meeslepen door vrienden wanneer dit leidt tot risicovol gedrag. Wanneer sociale druk wordt uitgeoefend op deze adolescenten op het gebied van risicogedrag zullen zij daardoor eerder over stag gaan en gevoeliger zijn voor deze druk. Bij het voorgaande onderzoek werd gekeken naar sensatie zoeken als moderator. Dit bleek een moderator te zijn voor de gevoeligheid voor sociale druk van leeftijdsgenoten. In het volgende onderzoek zal worden gekeken of zelf monitoren van invloed kan zijn op de gevoeligheid voor sociale druk van leeftijdsgenoten. Zelf monitoren is het evalueren van je eigen gedrag in sociale situaties om vervolgens je gedrag aan te passen aan sociale situaties (Perrine & Aloise-Young, 2004). Dus in het geval van sociale druk zal de persoon zijn gedrag gaan aanpassen aan de groep. In het onderzoek van Perrine en Aloise-Young (2004) werd onderzoek gedaan naar de mate van zelf monitoren en de gevoeligheid voor sociale druk van leeftijdsgenoten. Mogelijk kan zelf monitoren van invloed zijn op de gevoeligheid omdat zelf monitoren te maken heeft met sociale signalen. Aan dit onderzoek namen 359 adolescenten deel die niet rookten. Het doel van deze studie was om bij deze groep deelnemers hun rookgedrag een jaar later te voorspellen. De deelnemers moesten voor hun gehele leven en voor de laatste maand aangeven hoe vaak ze hadden gerookt. Vervolgens werd sociale druk van leeftijdsgenoten gemeten aan de hand van vragen over hoe vaak de adolescenten sigaretten hadden aangeboden en hoe vaak de adolescenten dachten dat hun leeftijdsgenoten wel eens sigaretten hadden

15 geprobeerd. Tot slot werd zelf monitoren gemeten aan de hand van een versie van de junior self-monitoring scale (JSMS). Deze vragenlijst is speciaal ontworpen voor het meten van zelf monitoren. Uit het onderzoek kwam naar voren dat zelf monitoren een invloed had op de gevoeligheid voor sociale druk. Adolescenten die een lage mate van zelf monitoren hadden waren minder gevoelig voor sociale druk dan van leeftijdsgenoten dan adolescenten die een hoge mate van zelf monitoren hadden. Dit betekent voor de vraagstelling dat adolescenten die hoog zelf monitoren gevoeliger zijn voor sociale druk. Dit kan verklaard worden doordat hoge zelf monitors meer oog hebben voor de sociale situatie en meer letten op wat anderen doen. Uit bovenstaande onderzoeken is naar voren gekomen dat zowel omgevingsfactoren als individuele factoren van invloed kunnen zijn op de gevoeligheid voor sociale druk. Kort samengevat blijkt het ontbreken van een vaderfiguur en het hebben van een slechte familieband adolescenten gevoeliger te maken voor sociale druk van leeftijdsgenoten. Tevens bleek het streven naar conformiteit, het zoeken naar sensatie en een hoge mate van zelf monitoren de gevoeligheid voor sociale druk van leeftijdsgenoten te vergroten. Veel onderzoek is gedaan naar de ontwikkeling van gevoeligheid voor sociale druk van leeftijdsgenoten en de invloed van de sociale druk van leeftijdsgenoten op het risicogedrag van adolescenten. Echter was nog maar weinig informatie bekend over wat men gevoeliger kan maken voor deze sociale druk en hoe men juist meer weerstand kan bieden. Aan de hand van voorgaande onderzoeken is getracht een aantal omgevings- en individuele factoren te achterhalen die een rol spelen bij de gevoeligheid voor sociale druk van leeftijdsgenoten. Vervolgens kan men met deze informatie kijken of eventuele trainingen of interventies kunnen worden bedacht voor enkele factoren zodat het mogelijk is voor adolescenten zich weerbaarder te maken tegen de sociale druk van leeftijdsgenoten.

16 Conclusie & Discussie Gekeken naar de behandelde onderzoeken kan worden geconcludeerd dat adolescenten gevoeliger zijn voor de sociale druk van leeftijdsgenoten dan kinderen en volwassenen en dat per individu kan verschillen hoe gevoelig iemand is. Hierbij spelen omgevings- en individuele factoren een rol. Allereerst is gebleken dat men vanaf de leeftijd van tien jaar tot ongeveer vijftien jaar het gevoeligst is voor de sociale druk van leeftijdsgenoten. Naar mate de adolescentie vordert gaat de adolescent zich meer als een individu ontwikkelen waardoor deze minder gevoelig wordt voor de sociale druk van leeftijdsgenoten. Tevens kwam naar voren dat halverwege de adolescentie jongens gevoeliger voor sociale druk waren dan meisjes. Daarnaast is gebleken dat niet iedereen even gevoelig is voor de sociale druk van leeftijdsgenoten en dat omgevings- en individuele factoren iemand meer of minder gevoelig kunnen maken. Het ontbreken van een vaderfiguur en het hebben van een slechte relatie met de moeder maakt een persoon gevoeliger voor sociale druk. Wanneer echter de relatie slecht is tussen de adolescent en de moeder maar thuis wel sprake is van een vaderfiguur heeft de kwaliteit van de relatie geen invloed op de gevoeligheid voor sociale druk. Tevens kan cultuur van invloed zijn op de gevoeligheid. Als individuele kenmerk werd onder andere gevonden dat het streven naar conformiteit bij andere leeftijdsgenoten iemand gevoeliger maakt voor sociale druk van leeftijdsgenoten. Iemand die naar grote conformiteit streeft, bleek gevoeliger voor sociale druk dan adolescenten die weinig conformiteit zochten. Verder werd gevonden dat het zoeken naar sensatie de gevoeligheid kan vergroten. Hoge sensatiezoekers waren gevoeliger voor sociale druk dan lage of gemiddelde sensatie zoekers op het gebied van risicogedrag. Tot slot werd gevonden dat zelf monitoren van invloed is op de gevoeligheid voor sociale druk. Hoge mate van zelf monitoren maakt iemand gevoeliger voor sociale druk dan lage mate van zelf monitoren. Wanneer deze resultaten worden geïnterpreteerd in het licht van de vraagstelling, namelijk wat maakt een adolescent gevoeliger voor sociale druk wat kan leiden tot risicogedrag, komt één verklaring vaak aan bod in de literatuur. In deze verklaring wordt gezegd dat de verandering die optreedt aan het begin van de adolescentie, namelijk dat adolescenten zich meer los maken van hun ouders, een grote invloed heeft op de gevoeligheid voor sociale druk van leeftijdsgenoten en risicogedrag. Doordat de adolescent zich meer los maakt van zijn ouders en veel belang gaat hechten aan het horen bij een groep, zal hij zijn gedrag aanpassen aan het gedrag van de groep (Brown, Clasen & Eicher, 1986). Dat belang van erbij willen horen is wat

17 iemand gevoelig maakt voor sociale druk. Doordat iemand zo graag ergens bij wil horen, zal hij alles doen om dit voor elkaar te krijgen met als gevolg dat hij zijn gedrag aanpast ondanks dat dit gedrag tot risicogedrag kan leiden (Brown, Clasen & Eicher, 1986). Een andere opvallende bevinding was het verschil tussen jongens en meisjes. Meisjes ontwikkelen zich op sociaal gebied sneller dan jongens waardoor deze sneller weerbaarder zijn tegen sociale druk (Cohn, 1991). Verder bleek als omgevingsfactor de thuissituatie met familie een rol te spelen. Adolescenten die niet samen wonen met een vaderfiguur en een slechte band hebben met hun moeder, zijn gevoeliger voor sociale druk van leeftijdsgenoten (Farrell & White, 1998). Dit betekent wanneer men zich op risicogedrag richt dat deze adolescenten ook eerder risicogedrag zullen vertonen. Tevens bleken hoge mate van sensatie zoeken, hoge mate van streven naar conformiteit en een hoge mate van zelf monitoren te leiden tot gevoeligheid voor sociale druk. Dit betekent wanneer deze bevindingen worden gekoppeld aan risicogedrag dat adolescenten met één van deze factoren een grotere kans hebben op het vertonen van risicovol gedrag. Ondanks dat enkele omgevings- en individuele factoren zijn gevonden is verder onderzoek noodzakelijk. De omgevingsfactor cultuur bleek een rol te spelen bij de gevoeligheid voor sociale druk. Echter is dit een heel breed onderwerp en is meer onderzoek naar andere culturen noodzakelijk om hierover meer te kunnen concluderen. Tevens zijn nu nog maar enkele individuele factoren onderzocht terwijl hoogstwaarschijnlijk nog vele andere factoren bepalend zijn. Zo zou het hebben van broers en zussen wellicht bepalend kunnen zijn voor de gevoeligheid voor sociale druk. Adolescenten met broers en zussen zullen wellicht meer gewend zijn aan sociale druk waardoor dit van invloed is op hun sociale relaties met leeftijdsgenoten. Ook hier is meer onderzoek voor nodig om dit te onderzoeken. Verder zou eventueel in vervolgonderzoek gebruik gemaakt kunnen worden van andere soort vragenlijsten dan zelfreport. Een fenomeen wat door zelfreport vragenlijsten kan optreden is sociaal wenselijk antwoorden. Hiermee wordt bedoeld dat deelnemers hun gedrag op een zodanige manier invullen dat het gedrag overeenkomt met wat het gedrag wat de maatschappij verlangt van de mens. Deelnemers zouden hun drugsgebruik minder erg kunnen laten lijken of zelfs kunnen achterhouden. Een oplossing hiervoor zou kunnen zijn om in vervolg onderzoek naast een zelf report vragenlijst tevens gebruik te maken van vragenlijsten die ingevuld moeten worden door vrienden, leraren en ouders. Het kan zijn dat deze betrokkenen ook niet alles weten over desbetreffende maar men krijgt op deze manier wel een vollediger beeld dan wanneer enkel gebruik wordt gemaakt van een zelf report vragenlijst. Een andere suggestie voor vervolgonderzoek is dat sociale druk niet gemeten wordt aan de

18 hand van vragenlijsten maar in real life setting wordt uitgevoerd. De sociale druk wordt nu niet werkelijk ervaren en wellicht zijn sommige adolescenten zich niet bewust van de sociale druk. Men zou de deelnemers in verschillende condities kunnen delen en vervolgens echte sociale druk kunnen creëren. Het is wellicht interessant om te zien hoe adolescenten in het echt hiermee om zullen gaan. Zo kan men een vollediger beeld krijgen van hoe adolescenten met deze sociale druk omgaan. Ondanks dat nog lang niet alle factoren zijn achterhaald die bepalend kunnen zijn op de gevoeligheid van sociale druk en risicogedrag en meer onderzoek noodzakelijk is, is er een begin gemaakt. Zo is duidelijk geworden dat een hoge mate van zelfmonitoren de gevoeligheid voor sociale druk vergroot. Hierop zou een interventie zich kunnen gaan richten om zo de gevoeligheid te verkleinen en het risicogedrag te reduceren. Wanneer iemand een gemiddelde mate van zelf monitoren leert te hanteren zal hij zich alsnog kunnen aanpassen aan sociale situaties maar zal deze minder snel geneigd zijn zich te vaak aan te passen. Er kan geleerd worden om een inzicht te krijgen wanneer het noodzakelijk is om gedrag aan te passen aan sociale situaties en wanneer dit overbodig is. Zo zou men een begin kunnen maken met een interventie om adolescenten weerbaarder te maken tegen de sociale druk van leeftijdsgenoten en zo het risicogedrag te reduceren. Zoals in de inleiding werd besproken is tegenwoordig het alcohol- en drugsgebruik onder adolescenten een ernstig probleem. Dit overmatig alcohol- en drugsgebruik heeft niet alleen een schadelijke invloed op de personen zelf maar tevens op de omgeving. Het is dus van maatschappelijk belang dat dit gebruik zo goed mogelijk gereduceerd wordt. Dit kan onder andere bereikt worden door verschillende trainingen en interventies te ontwikkelen die zich op de verschillende factoren richten. Op zulke trainingen en interventies kunnen adolescenten leren zich weerbaarder te maken tegen de sociale druk van leeftijdsgenoten en hierdoor zal wellicht een deel van het risicogedrag gereduceerd worden.

19 Literatuurlijst Aken, van, M., & Slot, W. (2010). Psychologie van de Adolescentie. Uitgeverij: ThiemeMeulenhoff, Amersfoort Berndt, T. J. (1979). Developmental changes in conformity to peers and parents. Developmental Psychology, 15, Brown, B. B., Clasen, D. R., & Eicher, S. A. (1986). Perceptions of peer pressure, peer conformity dispositions, and self-reported behavior among adolescents. Developmental Psychology, 22, Casey, B.J., Getz, S., & Galvan, A. (2008). The adolescent brain. Developmental Review, 26, Cauffman, E., & Steinberg, L. (2000). Immaturity of judgement in adolescence: why adolescents may be less culpable than adults. Behavioral Science & the Law, 18, Clasen, D. R., & Brown, B. B. (1985). The Multidimensionality of peer pressure in adolescence. Journal of Youth and Adolescence, 14, Educationbug.org. Opgehaald 28 april, 2012, van Farrell, A., D., & White, K., S. (1998). Peer influences and drug use among urban adolescents: family structure and parent-adolescent relationship as protective factors. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 66, Figner, B., Weber, E.U., Machkinlay, R.J., & Wilkening, F. (2009). Affective and deliberative processes in risky choice: age differences in risk taking in the colombia card task. Journal of Experimental Psychology: Learning, Memory, and Cognition, 35, Gardner, M., & Steinberg, L. (2005). Peer influence on risk taking, risk preference, and risky decision making in adolescence and adulthood: an experimental study. Developmental Psychology, 41, Gifford-Smith, M., Dodge, K.A., Dishion, T.J., & McCord, J. (2004). Peer influence in children and adolescents: crossing the bridge from developemental to intervention science. Journal of Abnormal Child Psychology, 3 (33),

20 Godbold, L.C. & Pfau, M. (2000). Conferring resistance to peer pressure among adolescents. Using inoculation theory to discourage alcohol use. Communication Research, 4 (27), Lerner, R. M., & Steinberg, L. (2009). Handbook of Adolescent Psychology. John Wiley & Sons. Maxwell, K.A. (2002). Friends: the role of peer influence across adolescents risk behaviors. Journal of Youth and Adolescence, 4 (31), Mens-en-samenleving.infonu (z.j.). Opgehaald op 14 mei, 2012, van Mens-en-samenleving.infonu (z.j.). Opgehaald 8 juni, 2012, van Ouders.net (z.j.). Opgehaald 10 juni, 2012, van erbij-horen.html. Perinne, N.E., & Aloise-Youngm P.A. (2004). The role of self-monitoring in adolescents susceptibility to passive peer pressure. Personality and Individual Differences, 37, Prinstein, M.J., Boergers, J., & Spirito, A. (2001). Adolescents and their friends health-risk behavior: factors that alter or add to peer influence. Society of Pediatric Psychology, 5 (26), Ptsd.about. Opgehaald 27 april, 2012, van Santor, D.A., Messervey, D., & Kusumakar, V. (1999). Measuring peer pressure, popularity and conformity in adolescent boys and girls: predicting school performance, sexual attitudes, and substance abuse. Journal of Youth and Adolescence, 2 (29), Schaffer, H. R. (1996). Sociale Development. Blackwell Publishing. Sim, T.N., & Koh, S.F. (2003). A domain conceptualization of adolescent susceptibility to peer pressure. Journal of Research on Adolescence, 13 (1), Slater, M.D. (2003). Sensation-Seeking as a moderator of the effects of peer influences, consistency with personal aspirations, and perceived harm on marijuana and cigarette use among younger adolescents. Substance Use and Misuse, 7 (38), Stap. (z.j.). Opgehaald 8 juni, 2012, van,

21 Steinberg, L. (1987). Single parents, stepparents, and the susceptibility of adolescences to antisocial peer pressure. Child Development, 58, Steinberg, L. (2008). A social neuroscience perspective on adolescent risk-taking. Development Review, 28, Steinberg, L. & Monahan, K.C. (2007). Age differences in resistance to peer influence. Developmental Psychology, 6 (43), Sumter, S.R., Bokhorst, C.L., Steinberg, L., & Westenberg, P.M. (2009). The developmental pattern of resistance to peer influence in adolescence. Will the teenager ever able to resist? Journal of Adolescence, 32, Umana-Taylor, A.J., & Bamaca-Gomez, M.Y. (2003). Generational differences in resistance to peer pressure among Mexican-origin adolescents. Youth & Society, 2, Ungar, M.T. (2000). The myth of peer pressure. Adolescence, 137 (35), Walker, M. B., & Andrade, M. G. (1996). Conformity in the asch task as a function of age. Journal of Social Psychology, 136,

22 Verantwoording verwerken van feedback Als eerste moest mijn hoofdvraag worden veranderd, dit heb ik dan ook als eerst gedaan. Doordat mijn hoofdvraag was veranderd moest ik de inleiding op sommige stukken aanpassen qua onderbouwing. Na lang erover nagedacht te hebben, heb ik toch besloten om één deelvraag weg te halen. Ik heb hiervoor gekozen omdat eigenlijk in de inleiding het antwoord op die vraag al werd gegeven namelijk dat er een verband is tussen sociale druk en risicogedrag. Ik vond wanneer ik deze vraag wegliet en in de inleiding al duidelijk maakte dat dit verband dus bestaat, ik beter mijn andere vragen kon onderbouwen en dit mijn these sterker maakt. Tevens heb ik de onderzoeken wel gewoon gebruikt alleen dan in een andere paragraaf. Een ander belangrijk punt was dat ik na elk onderzoek de resultaten moest interpreteren in het licht van mijn vraagstelling. Ik heb dit nu zo goed mogelijk geprobeerd en heb na elke besproken onderzoek gezegd wat dit voor mijn vraagstelling betekent en wat hiervoor een verklaring zou kunnen zijn. In mijn conclusie heb ik voornamelijk geprobeerd de bevindingen te interpreteren in het licht van mijn vraagstelling. Ik ging dus aan de hand van de resultaten kijken wat dit voor de gevoeligheid betekent en hoe men hierop adequaat zou kunnen inspringen met behulp van eventuele interventies. Tot slot heb ik nog kort een paar kanttekeningen benoemd die eventueel in vervolgonderzoek op een andere manier zouden kunnen worden uitgevoerd. Verantwoording laatste feedback: Voor mijn laatste versie heb ik eerst alle feedback punten doorgenomen en ben ik begonnen met alle spellings fouten te verbeteren. Vervolgens heb ik de zinsopbouw bij sommige stukken aangepast. Toen ben ik begonnen met de feedback punten die meer op de inhoud en onderbouwing in gingen. Sommige punten waren wel lastig te verbeteren omdat deze heel inhoudelijk waren en een hele andere onderbouwing vergde. Toch heb ik over het algemeen genomen alle punten zo goed mogelijk geprobeerd te verwerken.