Stop nu, voor het te laat is

Transcriptie

1 TABAK EN LONGKANKER Stop nu, voor het te laat is Roken veroorzaakt hart- en vaatziekten, chronische bronchitis, blaaskanker, longkanker en ga zo maar door. In dit artikel richten we onze aandacht op het verband tussen tabak en longkanker. Ongeveer 6,5% van alle overlijdens in ons land zijn rechtstreeks te wijten aan longkanker. Bij mannen is de ziekte een van de belangrijkste doodsoorzaken in de leeftijdsgroep jaar, slechts voorafgegaan door zelfmoord, verkeersongevallen en hart- en vaatziekten. Bij vrouwen komt longkanker minder voor, maar het aantal gevallen neemt toe. Aangenomen wordt dat tot 90% van de gevallen van longkanker veroorzaakt zijn door tabak. Het risico is het grootst bij rokers, maar ook niet-rokers die worden blootgesteld aan tabaksrook ("passief roken") hebben een verhoogde kans op longkanker. Mocht iedereen stoppen met roken (en er kwamen geen nieuwe rokers bij), dan was longkanker binnen één generatie weer een zeldzame ziekte. Helaas lijken velen zich niet echt bewust van het risico. Wat is longkanker? Een geleerde term voor longkanker is longcarcinoom. Een carcinoom is een kwaadaardig gezwel. Een longcarcinoom is een kwaadaardig gezwel van het longweefsel, met abnormaal groeiende cellen die in nabijgelegen weefsels en organen kunnen ingroeien en uitzaaien doorheen het lichaam. Uitzaaiingen worden ook wel metastasen genoemd. Longkanker kan bijvoorbeeld metastasen geven naar hersenen en wervelkolom. Longkanker ontstaat in de meeste gevallen doordat het slachtoffer jarenlang schadelijke stoffen heeft ingeademd. Het meest bekend in dit opzicht is tabaksrook. Mensen die roken hebben in vergelijking met niet-rokers tien keer meer kans op longkanker. Soms wordt het gezwel toevallig ontdekt op een röntgenfoto van de longen die om een andere reden is gemaakt. De arts kan ook een foto (laten) maken omdat hij longkanker vermoedt op basis van de klachten van de patiënt. Meestal is na de foto nog meer onderzoek vereist om uit te maken of er wel degelijk sprake is van longkanker en om welk type het gaat. In het beginstadium geeft longkanker geen klachten. Later veroorzaakt het een hinderlijke prikkelhoest, waarbij men soms bloederig slijm opgeeft. Iemand met longkanker kan kortademig zijn en last hebben van pijn op de borst. Algemene verschijnselen zijn gewichtsverlies en gebrek aan eetlust. Ook herhaalde longontstekingen kunnen op longkanker wijzen. Idem voor een langdurige heesheid. De gezwellen die door de kankercellen worden gevormd, leiden tot de dood doordat ze de werking van vitale organen beletten. Ongunstige vooruitzichten Longkanker is een ernstige ziekte en de vooruitzichten zijn over het algemeen ongunstig. De cijfers van het jaarlijks aantal nieuwe gevallen van longkanker en het jaarlijks aantal overlijdens door longkanker vallen nagenoeg samen (zie grafiek "Longkanker in de Europese Unie"). Longkanker is met andere woorden een ziekte met een vrij slechte prognose. Dat was al zo in de jaren vijftig en veel is er sindsdien niet veranderd. Van alle mensen bij wie longkanker wordt vastgesteld, is na 5 jaar amper 10% nog in leven (zie grafiek "Overleving na diagnose"). Dat staat in schril contrast met sommige andere kankers. Ter illustratie: uit de Eurocarestudie (1999) blijkt dat in Europa de overleving na 5 jaar voor kanker van de dikke darm en het rectum op 50% ligt, voor borstkanker op 75%, voor huidkanker op 77% en voor teelbalkanker op 92%. De behandelingsmogelijkheden voor die kankers zijn fel verbeterd. Dat is inzake longkanker veel minder het geval. De hoge sterfte door longkanker is een droevig gegeven, want dit is nu precies de kanker die in theorie bijna compleet kan worden voorkomen. Nauwelijks 100 jaar geleden was longkanker nog een zeldzame ziekte. De link met roken Vóór 1950 beseften maar weinigen dat leefgewoonten als roken, voeding en alcoholgebruik invloed konden hebben op het kankerrisico. Het jaar 1950 was in dat opzicht een keerpunt. Toen werden vijf onderzoeken gepubliceerd die een duidelijk verband aantoonden tussen roken en longkanker. De twee 32

2 Europese Unie Oostenrijk België Denemarken Finland Frankrijk Duitsland Griekenland Ierland Italië Luxemburg Nederland Portugal Spanje Zweden Verenigd Koninkrijk bekendste studies zijn die van Wynder en Graham in de Verenigde Staten en van Doll en Hill in Engeland. In beide studies bleek dat er onder de longkankerpatiënten, vergeleken met gezonde personen, significant meer zware rokers waren en minder nietrokers. De resultaten van die eerste onderzoeken werden in de loop van de jaren vijftig bevestigd door een aantal grote studies, waaronder het beroemde onderzoek onder meer dan Britse artsen, alweer van Doll en Hill. Roken was destijds echter een wijdverbreide gewoonte: 9 mannen op de 10 rookten! Roken werd beschouwd als normaal, niet-roken als abnormaal, althans voor mannen. De claim als zou roken longkanker veroorzaken, stuitte op veel tegenstand. Zo hield de toonaangevende statisticus Fisher vol dat de voorliefde voor het roken erfelijk bepaald was en dat deze erfelijke eigenschap mogelijk op hetzelfde chromosoom lag als een veronderstelde erfelijke aanleg voor longkanker. Die tegenstand is uiteindelijk wel nuttig geweest voor de ontwikkeling van het epidemiologisch denken. Zo werden de criteria opgesteld waaraan een statistisch significant verband in de epidemiologie moet voldoen alvorens van een oorzaak-gevolg relatie mag worden gesproken. Een oorzakelijk verband is waarschijnlijker als het verband sterk is, als het in veel studies is gevonden, als LONGKANKER IN DE EUROPESE UNIE Aantal per (European age standardised rate) Nieuwe gevallen/jaar bij mannen Aantal overlijdens/jaar bij mannen Nieuwe gevallen/jaar bij vrouwen Aantal overlijdens/jaar bij vrouwen een hogere of langere blootstelling leidt tot grotere kans op ziekte en als het verband past in de biologische inzichten in het ontstaan van de ziekte. Aan al die voorwaarden was bij longkanker en roken eind jaren vijftig voldaan, want inmiddels was toen ook aangetoond dat tabaksrook talloze stoffen bevat die bij proefdieren longkanker veroorzaken. Vandaag weten we dat bijna 90% van alle longkankers het gevolg zijn van roken. De leeftijd waarop men begint te roken, het aantal sigaretten per dag en de duur van het roken beïnvloeden de kans op longkanker. Momenteel kan één op de tien rokers zich eraan verwachten longkanker te ontwikkelen. Percentage patiënten in leven ,5 1 (Bron: Eucan, 1997) OVERLEVING NA DIAGNOSE 19,1 Waarom veroorzaakt tabak longkanker? Men heeft in tabaksrook meer dan componenten geïdentificeerd, waarvan er een vijftigtal bekend staan als kankerverwekkend bij mens en dier. Nicotine heeft geen rechtstreekse invloed op het kankerrisico, maar draagt in sterke mate bij tot het verslavende effect van tabak. Tabaksrook is op twee manieren schadelijk voor de longen. Toxische en irriterende gassen zoals acroleïne, stikstofoxide, waterstofsulfide en ammoniak veroorzaken hoest, slijmsecretie, samentrekking van de luchtwegen en verlamming van de trilhaartjes. Normaal zorgen de trilhaartjes van de luchtwegen er voor dat ongewenste vaste bestanddelen van de ingeademde lucht kunnen worden afgevoerd. Is de werking van de trilhaartjes verstoord, dan bevordert dit de ophoping van slijm in de longen. De kankerverwekkende stoffen (carcinogenen) uit tabaksrook hechten zich makkelijk vast in het slijm en blijven zo in de longen zitten, wat het ontstaan van tumoren in de hand werkt. Carcinogenen die met de tabaksrook worden ingeademd zijn onder meer teer, benzopyreen, nitrosaminen, polonium 210, nikkel, cadmium, arsenicum... Die stoffen staan in voor het verwekken van allerlei kankers waarvoor roken verantwoordelijk wordt gesteld, onder andere longkanker , Aantal jaar na vaststelling longkanker 11, (Bron: werkgroep Bronchuscarcinoom, VRGT, 1995) De grafiek is gebaseerd op gegevens van een Belgisch onderzoek waarbij gedurende 5 jaar een follow-up werd gedaan van mensen bij wie in 1990 longkanker was vastgesteld. Na 5 jaar was nog slechts 11,5% van de patiënten in leven. Anno 2002 is hierin helaas weinig vooruitgang geboekt.

3 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% PERCENTAGE DAGELIJKSE ROKERS IN BELGIË Wie rookt er in België? Het totaal aantal rokers in Europa is de afgelopen dertig jaar afgenomen, maar recente statistieken tonen dat het percentage rokers bij vrouwen en jongeren stijgt. In België blijft het totaal aantal rokers al een tiental jaar stabiel. Van een daling is er geen sprake meer. In 2001 rookte 34% van de mannen en 22% van de vrouwen (zie grafiek "Percentage dagelijkse rokers in België"). Slachtoffers van longkanker zijn nog altijd vooral mannen, maar de ziekte duikt steeds meer op bij vrouwen. Dat heeft er alles mee te maken dat vrouwen later dan mannen op grote schaal zijn gaan roken. Volgens sommige studies lijkt het er bovendien op dat rokende vrouwen op jongere leeftijd dan mannen longkanker ontwikkelen. Blijkbaar zijn zij een stuk gevoeliger voor de kankerverwekkende stoffen in tabaksrook. Opvallend is ook het groot aantal jongeren dat vandaag verslaafd is aan sigaretten. De vaststelling dat zovele jongeren aan het roken slaan (en ermee doorgaan) is verontrustend. Zij zullen er al op middelbare leeftijd de dramatische gevolgen van ondervinden Mannen Vrouwen Totaal Sinds 1990 is er geen opmerkelijke daling meer van het aantal rokers in België (Bron: OIVO - TNS DIMARSO) Longkanker door passief roken Dat ook passief roken de gezondheid schaadt, spreekt niemand nog tegen. Zo weet men dat kinderen van rokende ouders gevoeliger zijn voor ontstekingen van de luchwegen en dat ze ook vaker oorontstekingen hebben. Ook algemeen bekend is dat baby's van rokende moeders een groter risico op wiegendood hebben. Maar dat "meeroken" het risico op longkanker vergroot, is minder geweten. Toch staat dit nu ondubbelzinnig vast. Dat omgevingstabaksrook bij niet-rokers longkanker kan veroorzaken, ligt in de lijn der verwachtingen. Ook die rook bevat natuurlijk kankerverwekkende stoffen. Een niet-rokende kelner in een slecht geventileerde drankgelegenheid kan in 8 uren tijd even veel benzo[a]pyreen (één van de kankerverwekkende stoffen in rook) inademen als iemand die 36 sigaretten heeft gerookt, om maar een voorbeeld te geven. Het oorzakelijk verband tussen passief roken en longkanker is biologisch zeer aannemelijk, aangezien er geen dosis is waaronder het kankerverwekkend effect van actief roken niet meer blijkt: zelfs kleine hoeveelheden vergroten het risico. Nu betekent het feit dat iets aannemelijk is niet noodzakelijk dat het ook zo is. Maar vandaag zijn er voldoende studies die aantonen dat een aantal longkankers bij niet-rokers moeten worden toegeschreven aan passief roken. In 1981 verscheen het eerste onderzoek dat een verband legde tussen passief roken en longkanker. Ondertussen zijn er al meer dan 40 epidemiologische studies van goede kwaliteit die bevestigen dat passief roken longkanker veroorzaakt (een epidemiologische studie gaat na of er een statistisch verband bestaat tussen een bepaalde factor en het optreden van een ziekte, en bepaalt dan het belang van dit verband). BEHANDELING VAN LONGKANKER Welke behandeling mogelijk is, hangt af van het type longkanker en de uitgebreidheid van de ziekte. Qua type wordt er een onderscheid gemaakt tussen kleincellige en nietkleincellige longkankers. Bij niet-kleincellige longkankers (de meest verspreide vorm) kan de tumor soms chirurgisch worden verwijderd. Hierbij neemt de chirurg een groot gedeelte van de aangetaste long weg, soms zelf de hele long. Bij sommige mensen echter is de gezondheidstoestand te slecht om deze operatie aan te kunnen. Bij anderen is de tumor al zo groot, dat hij niet meer in zijn geheel verwijderd kan worden. Of er zijn al uitzaaiingen naar andere lichaamsdelen. Wanneer een operatie niet mogelijk is, wordt doorgaans een bestralingskuur geadviseerd. Doel van de bestraling is het ziekteproces te remmen en klachten als kortademigheid te verminderen. In een aantal gevallen wordt er ook chemotherapie voorgesteld. Kleincellige longkanker is gevoeliger voor chemotherapie en chirurgische behandeling komt hier weinig of niet voor. Het komt zelden voor dat de tumor door de behandeling kan worden vernietigd, maar de klachten verdwijnen vaak voor langere tijd. 34

4 In januari 1981 verscheen de eerste studie die een duidelijk verband legde tussen passief roken en longkanker. Het risico van longkanker door passief roken is vooral aanwezig bij personen die met één of meer rokers samenwonen en bij mensen die op het werk een ruimte met rokers delen. De mate waarin het risico toeneemt (in vergelijking met een van rook gevrijwaarde niet-roker) wordt veelal geschat op 25%. Reusachtig veel is dat niet, aangezien het risico bij een nietroker vrij klein is. Maar de veroorzaakte aandoening is zo ernstig, dat het wel tot nadenken stemt. Volgens schattingen sterven zo elk jaar meer dan Europeanen aan longkanker veroorzaakt door passief roken. Vragen en tegenwerpingen Heeft het nog zin te stoppen? Rokers zeggen soms: "Ik rook al heel mijn leven. Het is nu toch te laat om te stoppen: als ik kanker moet krijgen, dan zal ik het nu niet meer kunnen vermijden". Niet-rokers die hun rokende medemens ervan willen overtuigen te stoppen, antwoorden dan meestal: "Het is nooit te laat!". Of dat argument wat uithaalt, is nog maar zeer de vraag. De roker kan immers concluderen dat, aangezien het toch "nooit te laat is", hij zijn beslissing om te stoppen nog een paar jaar kan uitstellen. Wat zijn de feiten? We geven de conclusies weer van enkele belangwekkende studies terzake. Uit een recent onderzoek (American Journal of Public Health, juni 2002) bij meer dan rokers zou blijken dat rokers die op hun vijfendertigste stoppen hun levensverwachting met 7 à 8 jaar verlengen in vergelijking met personen die blijven roken. Stoppen aan 50 jaar geeft een winst van 6 à 7 jaar. Stoppen aan 55 geeft 4 à 5 jaar winst. En zelfs mensen die pas op de leeftijd van 65 jaar stoppen, leven nog altijd 2 à 3 jaar langer dan zij die blijven roken. Bij dit onderzoek ging het echter om het algemeen levensverlengend effect van een rookstop. Vraag blijft in welke mate het specifieke risico op longkanker vermindert. Volgens een groot Brits onderzoek waarvan de resultaten in 2000 zijn gepubliceerd in de British Medical Journal, reduceren mensen die stoppen met roken wel degelijk in een belangrijke mate hun toekomstig risico op longkanker (zie grafiek). Wie stopt vóór de middelbare leeftijd, zou zelfs 90% van het aan tabak toe te schrijven risico verminderen, stellen de auteurs. Een studie in het Japanse Journal of Cancer Research van augustus 2001 besluit dat stoppen met roken het risico op longkanker significant vermindert. Het voordeel is het grootst bij wie al op jonge leeftijd stopt met roken, maar zelfs stoppen tussen 60 en 69 jaar heeft nog effect. En zo zijn er nog meer studies die te kennen geven dat stoppen met roken het risico op longkanker gevoelig vermindert, zelfs voor wie al vele jaren rookt. Meestal zegt men dat tien jaar na EFFECT VAN ROOKSTOP OP HET OVERLIJDENSRISICO DOOR LONGKANKER Risico (%) Mannen die blijven roken Rookstop op 60 jaar Rookstop op 50 jaar Rooktsop op 40 jaar Rookstop op 30 jaar Nooit gerookt Leeftijd (bron: Smoking, smoking cessation, and lung cancer in the UK since 1950: combination of national statistics with two case-control studies, BMJ 2000) 35

5 36 (Bron: OIVO - TNS DIMARSO) STERFTE DOOR LONGKANKER IN BELGIË IN DE PERIODE Jaar Mannen Vrouwen Totaal In de periode steeg het aantal sterfgevallen ten gevolge van longkanker met liefst 217%. de rookstop het risico op longkanker gehalveerd is. Toch is niet iedereen dezelfde mening toegedaan. In april 2002 werden de resultaten bekendgemaakt van een grootscheepse Franse studie. Longartsen bestudeerden de medische dossiers van mensen bij wie in het jaar 2000 longkanker was vastgesteld. De gemiddelde leeftijd bedroeg 64 jaar, met als uitschieters 27 en 96 jaar. Van alle gevallen waren16% vrouwen (tegen 11% in 1993). Meer dan de helft (52,5%) rookte nog op het ogenblik van de diagnose. Slechts 7,2% had nooit gerookt. En 40,3% waren exrokers. De Franse longartsen verantwoordelijk voor de studie zeggen dat stoppen met roken vrij snel effect sorteert inzake het risico van hart- en vaatziekten. Maar ze zeggen ook dat het risico op longkanker bijna niet vermindert, als men al lang rookt. De meeste ex-rokers uit het onderzoek waren al langer dan 10 jaar gestopt. De Franse vorsers concluderen dat het risico op longkanker na een rookstop veel minder vlug afneemt dan men doorgaans aanneemt. Mischien zou de boodschap dus beter luiden: "Stop nu, morgen is het misschien wel degelijk te laat!". Als ik klachten heb, moet ik dan naar de dokter? Als het kanker is, dan is het toch te laat... Niet noodzakelijk. Hoe vroeger de behandeling, hoe beter de overlevingskansen. Uit het reeds vermelde Franse onderzoek bleek dat er tussen de eerste symptomen (hoest, bloed spuwen, kortademigheid, gewichtsverlies...) en de diagnose gemiddeld meer dan 113 dagen verlopen. Dat zou vooral hiermee te maken hebben dat mensen te lang wachten om de arts te raadplegen. Er zou ook te veel tijd verloren gaan tussen de eerste longradiografie en de bevestiging van de diagnose door verder onderzoek. Volgens de Franse longartsen heeft dit tot gevolg dat meer dan 77% van de longkankers pas kunnen worden behandeld op een ogenblik dat ze al in een vergevorderd stadium zitten, met vaak al uitzaaiingen naar andere organen. Bij beginnende longkanker zou 60% van de mensen 5 jaar na operatie nog in leven zijn. Bij stadium 4 bedraagt de overleving na 5 jaar nauwelijks 1%. Het kan dus wel degelijk een verschil maken er vroeg bij te zijn. Het gezegde "wat niet weet niet deert" is inzake longkanker niet van toepassing. Toch maar snel naar de dokter dus... Opa rookte als een ketter, bleef kerngezond en stierf op 93-jarige leeftijd, aangereden door een bus. Wanneer men het over de gevaren van tabak heeft, is er wel altijd iemand die op de proppen komt met de bijna spreekwoordelijke kettingrokende en kerngezonde hoogbejaarde grootvader. Wat die persoon daarmee wil bewijzen, is doorgaans niet erg duidelijk. Het enige wat de rokende maar gezonde opa bewijst, is dat niet alle rokers noodzakelijk longkanker krijgen. Heeft er echter ooit iemand het tegendeel beweerd? Al wat we zeggen, is dat roken de kans op longkanker sterk verhoogt en dat dit verklaart waarom er bij rokers véél meer longkankers optreden dan bij niet-rokers. Dat sommige bevoorrechte individuen minder gevoelig blijken te zijn voor de schadelijke stoffen in tabak verandert daar in het geheel niets aan. Mijn buurvrouw heeft nooit gerookt en nu heeft ze longkanker. Ook dit "argument" hoor je vaak. Het enige wat je er echter mee aantoont, is dat ook niet-rokers longkanker kunnen krijgen. Alweer, wie heeft er ooit het tegendeel beweerd? Inderdaad, ook mensen die gezond leven, aan sport doen, alleen water drinken, massa's biologisch fruit en groente verorberen en die ook nooit hebben gerookt, kunnen helaas longkanker krijgen. Dat doet niets af aan het feit dat de kans op longkanker bij niet-rokers vele malen kleiner is dan bij rokers. Zijn "light sigaretten" minder gevaarlijk? Nee. Toen bleek dat sigaretten longkanker veroorzaken, bracht men sigaretten op de markt die minder nicotine en teer afgeven. Het leek logisch dat men hiermee onder andere het risico op longkanker zou verminderen, in vergelijking met het roken van gewone sigaretten. In theorie krijgt de roker van sigaretten met laag teer- en nicotinegehalte immers minder schadelijke stoffen binnen. In de praktijk hebben light sigaretten er vooral toe bijgedragen dat meer vrouwen gingen roken, maar van een vermindering van het risico op longkanker is weinig of niets in huis gekomen. Dat kan onder meer hiermee te maken hebben, dat wie lichtere sigaretten rookt de neiging heeft er meer te roken en ook dieper te inhaleren. Volgens studies krijgt men dan gewoon een andere vorm van longkanker (adenocarcinoom), die niet minder gevaarlijk is. Vanaf volgend jaar zijn termen als "light", "'mild" of "low tar" op de pakjes trouwens verboden. Die omschrijvingen impliceren immers dat sommige sigaretten minder schadelijk zijn dan andere, terwijl men heeft moeten vaststellen dat dit niet het geval is. Kortom: helemaal niet roken is de enige juiste boodschap. M. Vanbellinghen