BPV-WEGWIJZER: BASIS III BEROEPSONDERWIJS september 2010

Transcriptie

1 1

2 SAMENVATTING Het VMBO, MBO en HBO vormen samen de beroepskolom Het MBO wordt ingedeeld in vier niveaus: assistentenopleiding; beroepsopleiding; vakopleiding; middenkaderopleiding of specialistenopleiding. Er zijn twee vormen van beroepspraktijkvorming die verschillen in percentage: de beroepsbegeleidende leerweg (BBL); de beroepsopleidende leerweg (BOL). Competentiegericht onderwijs kenmerkt zich door: er is een sterke relatie met de beroepspraktijk; leren vindt plaats in een beroepsgerichte context; de persoonlijke ontwikkeling van de deelnemer staat centraal. Competentiegericht onderwijs is geen onderwijsconcept. Onderwijsinstellingen mogen zelf bepalen hoe zij het onderwijs willen vormgeven (competentiegericht opleiden). Wie doet wat tijdens de beroepspraktijkvorming? De rol van de onderwijsinstelling in het kort: uitvoeren van de opleiding; examinering en diplomering; bewaken van de voortgang van de opleiding; registratie van de resultaten van de deelnemer; contact onderhouden met leerbedrijven; opstellen van een beroepspraktijkvormingsovereenkomst. De rol van het leerbedrijf in het kort: aanbieden van relevante werkzaamheden; begeleiden van de deelnemer; contact onderhouden met de onderwijsinstelling; op verzoek van de onderwijsinstelling: beoordelen van de deelnemer; (mede)ondertekenen van de beroepspraktijkvormingsovereenkomst; contact onderhouden met het kenniscentrum PMLF. De rol van Kenniscentrum PMLF in het kort : erkennen van leerbedrijven; adviseren en ondersteunen van leerbedrijven om de kwaliteit van de BPV te bevorderen; onderhouden van het openbaar register van erkende leerbedrijven; ontwikkelen en onderhouden kwalificatiestructuur. 2

3 1. Het middelbaar beroepsonderwijs Het Nederlands beroepsonderwijs bestaat uit het voorbereidend middelbaar beroepsonderwijs (VMBO), het middelbaar beroepsonderwijs (MBO)en het hoger beroepsonderwijs (HBO). Gezamenlijk vormen zij de beroepsonderwijskolom, kortweg de beroepskolom. Doorstroom binnen de beroepskolom Het middelbaar beroepsonderwijs (MBO) leidt op voor zeer uiteenlopende beroepen. Binnen het werkgebied van Kenniscentrum PMLF is dat bijvoorbeeld: procesoperator, operationeel technicus, laborant, fotograaf, cameraman, video editor enzovoort. Onderwijsinstellingen Binnen het middelbaar beroepsonderwijs kan gekozen worden voor een publieke of een particuliere school. De regionale opleidingscentra (ROC), agrarische opleidingscentra (AOC) en vakscholen zijn publieke onderwijsinstellingen. Dit betekent dat de overheid zorgt voor de bekostiging aan de hand van onder andere het aantal deelnemers. Daarnaast moeten deze onderwijsinstellingen voldoen aan de eisen die de overheid stelt aan het onderwijs. Particuliere onderwijsinstellingen daarentegen kunnen mbo-opleidingen verzorgen op commerciële basis. Beroepen op vier niveaus ingedeeld Het middelbaar beroepsonderwijs heeft opleidingen op vier niveaus. De duur van de opleidingen loopt uiteen van een half jaar tot vier jaar. niveau 1: assistentenopleiding voor eenvoudig uitvoerend werk; niveau 2: basisberoepsopleiding voor uitvoerend praktisch werk; niveau 3: vakopleiding tot zelfstandig beroepsbeoefenaar zelfstandig uitvoerend werk, brede inzetbaarheid; niveau 4: middenkaderopleiding of specialistenopleiding, volledig zelfstandig uitvoerend werk, brede inzetbaarheid of specialisatie. 3

4 Twee leerwegen Alle opleidingen in het middelbaar beroepsonderwijs combineren leren op school met leren in de praktijk. Er zijn twee varianten: de beroepsbegeleidende leerweg en de beroepsopleidende leerweg. Het verschil zit in het percentage van de beroepspraktijkvorming. de beroepsopleidende leerweg (BOL). Een beroepsopleidende leerweg omvat een praktijkdeel (BPV) van tenminste twintig procent en minder dan zestig procent van de studieduur. De deelnemer gaat aaneengesloten periodes naar een onderwijsinstelling (dagonderwijs) of loopt stage. de beroepsbegeleidende leerweg (BBL) In deze leerweg bedraagt het praktijkdeel (BPV) zestig procent of meer van de studieduur. De deelnemer die een BBL-opleiding volgt, werkt met een arbeidsovereenkomst in een leerbedrijf en gaat meestal één dag in de week naar een onderwijsinstelling voor de theoretische onderbouwing. Het aannemen en begeleiden van een BBL-deelnemer kan een belastingvoordeel voor uw bedrijf met zich meebrengen. Voor meer informatie hierover kunt u contact opnemen met de belastingdienst. Bij beide leerwegen speelt praktijkleren een grote rol. De onderwijsinstelling bepaalt per opleiding hoe groot het praktijkdeel (BPV) zal zijn. Hierbij zal de onderwijsinstelling rekening moeten houden met de bovenstaande wettelijke marges. De meeste laboratoriumopleidingen, opleidingen tot operationeel technicus en mediaopleidingen kunnen in de BOL vorm gevolgd worden. De meeste procestechniekopleidingen kunnen in de BBL vorm worden gevolgd. In het algemeen gelden de volgende verschillen tussen BOL en BBL: Beroepsbegeleidende Leerweg (BBL) Beroepsopleidende Leerweg (BOL) BPV-plaats = leerplaats De deelnemer moet een leerplaats hebben bij een erkend leerbedrijf. De deelnemer werkt drie à vier dagen en krijgt één à twee dagen onderwijs. BPV-plaats = stageplaats De deelnemer moet een stageplaats hebben bij een erkend leerbedrijf. De deelnemer loopt stage gedurende een van te voren door de onderwijsinstelling vastgestelde periode, bijvoorbeeld zes maanden. Deelnemer = werknemer De deelnemer werkt met een arbeidsovereenkomst. De deelnemer kan een zittende werknemer zijn of nieuw door het leerbedrijf zijn aangenomen. De deelnemer krijgt een salaris en soms een studiekostenvergoeding. De deelnemer valt ook onder de CAO van het bedrijf. Er wordt altijd een beroepspraktijkovereenkomst getekend door: de deelnemer, de onderwijsinstelling en het leerbedrijf Deelnemer = stagiair De deelnemer heeft geen arbeidscontract. Soms wordt er wel een stagecontract afgesloten. De deelnemer krijgt geen salaris maar vaak wel een stagevergoeding, onkostenvergoeding en/ of reiskostenvergoeding. Er wordt altijd een beroepspraktijkovereenkomst getekend door: de deelnemer, de onderwijsinstelling en het leerbedrijf 4

5 Meer praktijk dan school Praktijkdeel bedraagt minimaal zestig procent of meer van de studieduur. Meer school dan praktijk Praktijkdeel bedraagt tenminste 20 procent en minder dan zestig procent van de studieduur. De deelnemer begint als stagiair en heeft op school een aantal praktijkvakken gehad. Hij heeft wel iets van de praktijk meegekregen maar heeft nog geen of weinig werkervaring. Veel is dus nog nieuw! Voorkeuren BBL-ers Mensen die voor de BBL kiezen, hebben een voorkeur voor praktisch leren en direct op de werkplek beginnen. Soms is dit om financiële redenen ook de enige manier om een opleiding te kunnen volgen. Voorkeuren BOL-ers Mensen die voor de BOL kiezen, hebben een voorkeur voor theoretisch leren. Ze gaan liever eerst naar school en daarna aan het werk. Doelgroep BBL Deelnemers die liever met hun handen bezig zijn dan in de boeken zitten. Deelnemers met werkervaring, bijvoorbeeld na het stoppen met een andere opleiding. Wat oudere deelnemers die al aan het werk zijn en toch een niveau hoger willen komen of die zich willen omscholen. Doelgroep BOL Deelnemers die nog geen onderdeel uitmaken van de arbeidsmarkt. Zij gaan liever naar school en leren tijdens de stages het vak kennen. Begeleiding In het bedrijf wordt de deelnemer intensief begeleid door een praktijkbegeleider. Deze praktijkbegeleider ondersteund de deelnemer bij zowel theorie als bij praktijkonderdelen. Vanuit de onderwijsinstelling wordt de deelnemer begeleid door een BPV-docent of door een studiebegeleider. Begeleiding In het bedrijf wordt de deelnemer begeleid door een praktijkbegeleider. Deze praktijkbegeleider ondersteunt de deelnemer met name bij de praktijkonderdelen. Vanuit de onderwijsinstelling wordt de deelnemer begeleid door een BPV-docent. In totaal zijn er in Nederland ruim subsidiemogelijkheden en regelingen om het combineren van leren en werken te stimuleren. Zowel voor werkzoekenden, werknemers als werkgevers. Kijk voor een volledig overzicht op de volgende internet pagina: 5

6 Erkende leerbedrijven in het middelbaar beroepsonderwijs Het praktijkdeel van de opleiding wordt officieel beroepspraktijkvorming (BPV) genoemd. Binnen het middelbaar beroepsonderwijs vindt deze BPV plaats bij erkende leerbedrijven die voldoen aan de kwaliteitscriteria van de betreffende kenniscentra beroepsonderwijs en bedrijfsleven. Meer informatie over het Kenniscentrum PMLF en de erkenning tot leerbedrijf vindt u in Basis II van deze wegwijzer. Kwalificatiestructuur in het middelbaar beroepsonderwijs Voor alle opleidingen is vastgelegd aan welke kennis, vaardigheden en competenties een deelnemer moet voldoen om een diploma te behalen. Deze opleidingseisen staan per beroep beschreven in zogenoemde kwalificatiedossiers. Binnen het mbo zijn er ongeveer 240 kwalificatiedossiers die samen de kwalificatiestructuur vormen. Deze kwalificatiestructuur wordt continu bijgehouden, zodat wat deelnemers moeten leren op school steeds overeenkomt met de behoefte van de arbeidsmarkt. Het kenniscentrum PMLF is mede-verantwoordelijk voor 12 van deze kwalificatiedossiers. Mocht u hier meer informatie over willen kunt u contact opnemen met de consultant in uw regio. Een kwalificatiedossier maakt verwachtingen duidelijk Onderwijsinstelling: Welke eisen worden gesteld aan een beginnend beroepsbeoefenaar? Deelnemer: Wat kan ik leren in deze opleiding? Bedrijven: Welke competenties kan ik verwachten van een beginnend beroepsbeoefenaar? Examinering in het middelbaar beroepsonderwijs Examineren is een manier om vast te stellen of een deelnemer voldoet aan de eisen om het diploma te behalen. Deze eisen zijn terug te vinden in het kwalificatiedossier. Scholen zijn verantwoordelijk voor de examinering van de deelnemer en bepalen hoe het examen eruit komt te zien. Een veel voorkomende examenvorm is de proeve van bekwaamheid waarbij door middel van simulaties, arbeidsproeven en het observeren van werkzaamheden gekeken wordt of deelnemers over de benodigde competenties beschikken. Een assessment is ook mogelijk. Hierbij maken deelnemers een werkstuk of praktijkopdracht. 6

7 2. Competentiegericht onderwijs Het is u vast niet ontgaan: de wereld om ons heen verandert in een hoog tempo. Dit vraagt om medewerkers die goed zijn opgeleid en hun vak verstaan, maar ook inzetbaar zijn op de langere termijn en flexibel kunnen omgaan met veranderende situaties. Deze ontwikkelingen hebben geleid tot veranderingen binnen het middelbaar beroepsonderwijs: de landelijke invoering van competentiegericht onderwijs (CGO). In een competentiegerichte opleiding 1 werkt de deelnemer tegelijkertijd aan zijn kennis, zijn vaardigheden en aan zijn beroepshouding. Veranderen en vernieuwen is een uitdaging. Vanaf 1 augustus 2011 moet competentiegericht onderwijs, volgens het ministerie van OC&W, de norm voor het beroepsonderwijs zijn. Middels diverse experimenten zijn de scholen zich al volop aan het voorbereiden op deze uitdaging. Ook bedrijven 2 zijn hierbij betrokken. Zij spelen niet alleen als afnemer, maar ook als coproducent een belangrijke rol bij de invoering van competentiegericht beroepsonderwijs. Competentiegericht onderwijs is geen onderwijsconcept. Onderwijsinstellingen mogen zelf bepalen hoe zij het onderwijs willen vormgeven (competentiegericht opleiden). Competenties en beroepsonderwijs Bij competentiegericht onderwijs geldt de ontwikkeling van competenties als basis. Het begrip competentie geeft echter nogal eens aanleiding tot verwarring. Het wordt regelmatig in verschillende context gebruikt. Soms wordt het exclusief gereserveerd voor persoonlijke kenmerken en soft skills, terwijl men in andere gevallen juist meer de vaktechnische en methodische vaardigheden met competenties aanduidt. Binnen het beroepsonderwijs gebruikt men de volgende begripsomschrijving voor competenties 3 : Competenties zijn ontwikkelbare vermogens van mensen waarmee ze in voorkomende situaties adequaat, gemotiveerd, proces- en resultaatgericht kunnen handelen. Competenties zijn opgebouwd uit onderliggende vaardigheden, kennis en houding en krijgen pas betekenis in de beroepscontext. Het beroepsonderwijs richt zich op drie soorten competenties: Beroepscompetenties: de vaardigheden, kennis en houding die iemand nodig heeft om een specifiek beroep uit te (blijven) voeren; Leercompetenties: de vaardigheden, kennis en houding die iemand nodig heeft om zichzelf te (blijven) ontwikkelen; Burgerschapcompetenties: de vaardigheden, kennis en houding die iemand nodig heeft om in de maatschappij te (blijven) functioneren. 1 Met een competentiegerichte opleiding bedoelen wij de methodiek die een school heeft gekozen om het competentiegerichte onderwijs ten uitvoer te brengen. Bijvoorbeeld het werken in projecten of blokken. 2 Waar bedrijf, bedrijven of bedrijfsleven staat kan ook instellingen gelezen worden 3 Bron: 7

8 Competentiegericht opleiden Als we het hebben over competentiegericht opleiden, dan spreken we die competenties aan die je nodig hebt om een beroep in de beroepspraktijk en in de maatschappij uit te kunnen oefenen. Zoals de MBO Raad 4 schrijft zijn bij het concept competentiegericht onderwijs de volgende kenmerken te onderscheiden 5 : het leren vindt voor een groot deel plaats in de (beroeps)praktijk; het onderscheid tussen theorie en praktijk vervaagt; een persoonlijk ontwikkelingsplan (POP) dient als vertrekpunt voor de inrichting van de leerprocessen van de deelnemer. Onderwijsinstelling, bedrijf en deelnemer maken afspraken omtrent de te ontwikkelen competenties. In het POP wordt aangegeven welke competenties ontwikkeld dienen te worden om het gewenste (kwalificatie)niveau te kunnen bereiken en waar en hoe dit gaat gebeuren; er is oog voor leerkwaliteit van een praktijkleerplaats. Deze kwaliteit wordt bewaakt via: inhoudelijke selectie, goed geformuleerde opdrachten, door adequate begeleiding op de werkplek en door goede begeleiding door de opleiding (docent); de docenten zijn goed op de hoogte van de beroepspraktijk; er is ondersteuning van individuele leerervaringen van de deelnemer (door communicatie en feedback); reflectie wordt als onmisbaar onderdeel van het leer- en ontwikkelingsproces van de deelnemer gezien. De deelnemer en competentiegericht opleiden Competentiegericht opleiden speelt in op een leven lang leren. De deelnemer leert zelfstandig sturing te geven aan zijn eigen ontwikkeling. Hij leert zich blijvend te ontwikkelen en zich aan te passen aan de eisen die de werkgever en de maatschappij aan hem stellen. Realistisch onderwijs Het beroepsonderwijs wordt realistischer doordat de beroepspraktijk als uitgangspunt geldt. Om dit te realiseren is er goede afstemming nodig tussen bedrijf en de onderwijsinstelling. De school en competentiegericht opleiden Ook bij competentiegericht opleiden draagt de onderwijsinstelling de eindverantwoordelijkheid voor het gehele opleidingsproces, van instroom tot diplomering. Wel is er een sterke interactie tussen onderwijsinstelling en bedrijf nodig. De beroepspraktijk De beroepspraktijk dient als vertrekpunt voor leren en opleiden. Vragen uit de praktijk bepalen de inhoud van het beroepsonderwijs. Het leren op school is voorbereidend (basiskennis en vaardigheden) en aanvullend op de beroepspraktijkvorming. Integratie van theorie en praktijk Bij competentiegericht opleiden vormen opdrachten de bouwstenen van het onderwijs in plaats van aparte vakken. Er worden bijvoorbeeld opdrachten geformuleerd waarin theorie en praktijk samengaan. Ook vindt er afstemming plaats tussen leren op school en leren binnen een bedrijf (de beroepspraktijkvorming). Beoordelen Bij competentiegericht opleiden is beoordelen op de eerste plaats bedoeld om het leerproces te begeleiden en te sturen (ontwikkelingsgericht beoordelen). Belangrijk hierbij is dat competenties in samenhang worden beoordeeld. Naast ontwikkelingsgericht beoordelen bestaat er ook kwalificerend beoordelen. Deze beoordeling telt mee voor het uiteindelijke diploma. In nauw overleg met het bedrijf bepaalt de onderwijsinstelling de wijze waarop de beoordeling wordt ingevuld. De uiteindelijke verantwoordelijkheid ligt bij de onderwijsinstelling. 4 De MBO raad is de brancheorganisatie van de onderwijsinstellingen (scholen) in het middelbaar beroepsonderwijs en de volwasseneneducatie. 5 Bron: Beroepspraktijkvorming: het organiseren van interactie, MBO Raad, december

9 Het bedrijf en competentiegericht opleiden Bedrijven willen competente mensen die hun vak verstaan, flexibel kunnen omgaan met veranderingen en zich verder kunnen ontwikkelen. Bij competentiegericht opleiden wordt er nauw samengewerkt met bedrijven en worden de werknemers van de toekomst opgeleid. De beroepspraktijk moet hierbij de uitdagende leerplaats worden met optimale leermogelijkheden. De kerntaken van een praktijkbegeleider zullen niet veranderen. Hij creëert de leeromgeving, begeleidt en beoordeelt de deelnemer. De activiteiten die deze kerntaken vereisen zullen bij competentiegericht opleiden wel veranderen. Als activiteiten onderscheiden wij: inspireren en motiveren, organiseren, faciliteren en verankeren (o.a. reflecteren). Leeromgeving Het leerproces is het meest succesvol, wanneer er een actieve rol is weggelegd voor de deelnemer. De deelnemer is actief bezig met de leerstof en leert in een werkomgeving die aansluit bij wat er wordt geleerd. Wanneer de deelnemer actief bezig is met de leerstof in een reële beroepssituatie, wordt de nieuwe informatie gekoppeld aan de bestaande voorkennis. De leervraag van de deelnemer staat hierbij centraal. Voor de praktijkbegeleider betekent dit denken vanuit de leervraag, niet vanuit het aanbod. De deelnemer is zijn gesprekspartner, zijn klant. Als praktijkbegeleider zorg je ervoor dat er goede leercondities zijn Begeleiden Zien dat je als deelnemer succes hebt en dat je competenter bent geworden, maakt het leren leuk. Tegelijkertijd is het ook goed om te zien waar je verbeterpunten liggen, zodat je daaraan kunt werken. Op deze manier werkt competentiegericht opleiden als een opwaartse spiraal. Bij competentiegericht onderwijs moet daarom voldoende ruimte en aandacht zijn voor evaluatieen voortgangsgesprekken, ook bij de beroepspraktijkvorming. Praktijkbegeleiders zullen daarom regelmatig begeleidingsgesprekken voeren met de deelnemer. Beoordelen Voorheen werd er vooral beoordeeld op producten en uitvoering. Bij competentiegericht onderwijs gaat het ook om de ontwikkeling van competenties (het proces). Vaardigheden, kennis en houding worden integraal beoordeeld. De beoordeling is een afspiegeling van wat er in de beroepspraktijk wordt gevraagd. De praktijkbegeleider speelt hierbij dan ook een cruciale rol. De onderwijsinstelling zal hem hierin bijstaan. De toekomst Competentiegericht onderwijs en competentiegericht opleiden is gericht op de verbetering van de aansluiting van het beroepsonderwijs op de arbeidsmarkt. Hierbij is een grote betrokkenheid van het bedrijfsleven essentieel. Wanneer alle betrokken partijen goed samenwerken en competentiegericht onderwijs een succes wordt, brengt de toekomst ons: een sterk bedrijfsleven, een competente beroepsbevolking en professioneel onderwijs. 9

10 3. Rolverdeling bij de Beroeps Praktijkvorming (BPV) Leerbedrijven, onderwijsinstellingen en Kenniscentrum PMLF hebben allemaal een aandeel in de beroepspraktijkvorming (BPV). Hierbij is samenwerking tussen de genoemde partijen belangrijk voor de kwaliteit van dit praktijkdeel van de opleiding. Wat wordt er van de betrokken leerbedrijven, onderwijsinstellingen en het kenniscentrum verwacht? De belangrijkste taken van de drie partijen vindt u hieronder. Rol onderwijsinstelling Een onderwijsinstelling is verantwoordelijk voor de inhoud van de opleiding. Dit betekent dat elke onderwijsinstelling zelf mag bepalen hoe ze haar onderwijs inricht. Wat wel vastligt is het wat, dit zijn de eisen uit het kwalificatiedossier. Een voorwaarde voor diplomering is dat de deelnemer aan het einde van de opleiding voldoet aan de eisen uit het kwalificatiedossier. Het eindresultaat staat dus vast, maar de weg er naartoe niet. Ook de invulling van de BPV is een taak van de onderwijsinstelling. Samenwerking met het leerbedrijf is hierin zeer belangrijk. De rol van de onderwijsinstelling in het kort: uitvoeren van de opleiding (bepalen van de inhoud); examinering en diplomering; bewaken van de voortgang van de opleiding; registratie van de resultaten van de deelnemer; contact onderhouden met leerbedrijven; opstellen van een beroepspraktijkvormingsovereenkomst (BPVO). Rol leerbedrijf Het leerbedrijf dient de deelnemer een goede en veilige werkomgeving te bieden waarin de deelnemer werkzaamheden kan uitvoeren die gericht zijn op de opleiding. Tevens zorgt het bedrijf voor een begeleider die deskundig is op het vakgebied en beschikt over pedagogische/didactische vaardigheden. Het leerbedrijf onderhoudt contact met de onderwijsinstelling over de voortgang van de BPV en veelal wordt het leerbedrijf betrokken bij de beoordeling van de deelnemer. Het leerbedrijf voldoet aan de criteria die zijn vastgelegd in het reglement erkenning leerbedrijven. De rol van het leerbedrijf in het kort: aanbieden van relevante werkzaamheden; begeleiden van de deelnemer; contact onderhouden met de onderwijsinstelling; op verzoek van de onderwijsinstelling: beoordelen van de deelnemer; (mede)ondertekenen van de beroepspraktijkvormingsovereenkomst; contact onderhouden met het kenniscentrum PMLF. Rol Kenniscentrum PMLF Kenniscentrum PMLF ondersteunt en adviseert het leerbedrijf gedurende het opleidingstraject. Dit gebeurt door middel van individuele gesprekken met de consultant. Ook biedt Kenniscentrum PMLF trainingen voor begeleiders aan. Nieuwe leerbedrijven die deelnemers willen opleiden in de praktijk kunnen door het kenniscentrum erkend worden als leerbedrijf. De erkenning heeft een looptijd van vier jaar. Daarnaast volgt kenniscentrum PMLF de ontwikkelingen in de beroepen en op de arbeidsmarkt en houdt op deze wijze de opleidingen (de kwalificatiestructuur) actueel. Meer informatie over het kenniscentrum PMLF vindt u in Basis II van deze wegwijzer 10

11 De deelnemer Uiteraard heeft de onderwijsdeelnemer ook een rol in het geheel. De deelnemer heeft zijn eigen verantwoordelijkheid met betrekking tot het correct uitvoeren van de afgesproken werkzaamheden. Ook het aanpassen van zijn gedrag aan de heersende normen van het leerbedrijf vallen onder deze verantwoordelijkheid. De rol van de deelnemer in het kort: ondertekenen van de beroepspraktijkvormingsovereenkomsten (BPVO); nakomen van de afspraken die gemaakt zijn met het leerbedrijf; nakomen van de afspraken die gemaakt zijn met de onderwijsinstelling. Meer informatie over de rechten en plichten van jongeren in het middelbaar beroepsonderwijs kunt u vinden bij de website van de jongerenorganisatie beroepsonderwijs JOB: Kijk ook eens bij de brochures van JOB: Stagehandleiding, Stagewijzer, Leerwerktraject. 11