Limburgse milieukrant

Transcriptie

1 14/3 Limburgse milieukrant In dit nummer: Verslaafd aan energie Het Vlaams regeerakkoord Pietpraat 13 Oppervlaktedelfstoffendecreet Activiteitenkalender 14 Driemaandelijkse Milieukrant Wordt elektronisch verzonden aan de 54 aangesloten verenigingen die op hun beurt zorgen voor de verdere verspreiding onder hun abonnees/leden. Bijlage bij: Milieugroep Mangelbeek (21ste jg-3) Verantwoordelijke uitgever: Feyen August, Boogstraat Houthalen

2 P a gina 2 Verslaafd aan energie Doel 1: 433 MW Doel 2: 433 MW Doel 3: 1006 MW Doel 4: 1038 MW Tihange 1: 962 MW Tihange 2: 1008 MW Tihange 3: 1045 MW Samen: 5925 MW Nu: 3052 MW minder, circa 50 % Cijfers: tabel 28/08/2014 op website Elia Het idee alleen al dat de federale overheid eraan denkt om bepaalde gemeenten voor enkele uren zonder stroom te zetten is hallucinant. Dat zijn middeleeuwse toestanden. Wij zijn zo verslaafd aan energie dat we het ijskoud krijgen bij het idee om enkele uren zonder te zitten. Licht, verwarming, radio, tv, computer, koken, het opladen van de smartphone, Hoe is het zover kunnen komen? Een ongelukkige combinatie van omstandigheden, die vooral te wijten is aan ondoordacht beleid, leidde tot een dreigend stroomtekort komende winter. Tenzij het een warme winter wordt. Het energiebeleid is in België uitgesmeerd over 3 niveaus. Federaal en Vlaams komen de meningen maar zelden overeen. Particuliere zonnepanelen werden overgesubsidieerd. Nu betaalt iedereen die rekening mee. Niet-groene centrales kregen groenestroomcertificaten. Er is een totaal gebrek aan langetermijnvisie. Zo hadden nieuwe daken 20 jaar geleden al gunstig georiënteerd kunnen worden voor zonnepanelen. De wet op de kernuitstap (2003) voorziet dat tegen 2025 de 7 kernreactoren in ons land gesloten moeten zijn. Zij werden gebouwd om 30 jaar te produceren en mogen doorgaan tot hun 40 ste. We moeten allemaal langer werken dan we aanvankelijk dachten zeker? Beetje bij beetje wordt de kernuitstap uitgesteld om de bevoorradingszekerheid veilig te stellen. Om de kernuitstap op te vangen werd weinig tot niets concreet voorzien. De libiralisering van de Vlaamse energiemarkt (in 2003; Waalse en Brusselse in 2007) versterkte de monopoliepositie van Electrabel en deed de prijzen hallucinant stijgen, vergeleken met buurlanden. In 2007 rapporteerde de CREG dat er een energietekort zou dreigen bij sluiting van oude (kern)centrales, als het energiebeleid niet zou veranderen. Investeringen in duurzame energie worden ontmoedigd door de markt en het onvaste beleid. Vooral onzekerheid over de kernuitstap schrikt investeerders af. Voor de kust staan nog een 300 windmolens (ca MW) voor niets te draaien, ze zijn niet aangesloten op het net. In 2012 werden er tijdens een grondige controle scheurtjes gevonden in de reactorvaten van Tihange 2 en Doel 3. Beide centrales werden een jaar stilgelegd voor verdere controles. In maart 2014 werden de centrales opnieuw stilgelegd na negatieve testresultaten. Blijven ze voorgoed dicht? Op 5 augustus werd Doel 4 plots stilgelegd door een olielek aan de turbine. Er zijn ernstige vermoedens van sabotage. Of de brand bij de transformator in Monceau-sur-Sambre (die de invoer vanuit Frankrijk optimaliseert) eerder dit jaar ook het gevolg is van sabotage wordt nu onderzocht. De Transformator van Zandvlied (invoer vanuit Nederland) heeft een onderhoud nodig deze winter. Tihange 1 zou deze winter zijn 10-jaarlijks onderhoud krijgen, dit is uitgesteld tot de zomer Uittredend staatssecretaris voor energie Wathelet: We dachten dat kernenergie onfeilbaar was.

3 Pagina 3 Massahysterie/geen paniek Intussen ligt Doel 4 stil sinds 5 augustus, naast Tihange 2 en Doel 3. Het land moest wachten tot 3 september om definitieve duidelijkheid te krijgen over het noodplan, dat blijkbaar klaar lag (het afschakelplan dateert van 2006, werd laatst geüpdatet in 2012 en werd nu opnieuw bijgewerkt). De communicatie over het eventuele stroomtekort is symptomatisch voor het energiebeleid in ons land: improviseren met een gebrek aan duidelijkheid en zekerheid als gevolg. Er deden verhalen de ronde over centrales in het binnenland die stil liggen wegens niet rendabel en producenten in het buitenland die maar al te graag extra stroom zouden leveren. Maar bovenal was het de onwetendheid, de geheimzinnigheid en een totaal gebrek aan transparantie die ons ongerust maakte. Er werd opgeroepen tot kalmte: geen paniek, zover zal het heus niet komen! en tot paniek: er zal massaal geplunderd worden, alle leven zal stilvallen!. Er werden oplossingen aangeboden met een termijn van enkele jaren. Dat helpt ook niet veel voor komende winter. Dan komen de ondernemers in de media. Wat met hun productie, wie verzekert dit? Wat met de veeteelt, de melk, de koelinstallaties, de winkels? Automatische deuren, beveiliging, spoorwegen? Ook voor ons alledaags leven heeft het mogelijk uitschakelen van de stroom gevolgen. Kan ik nog telefoneren, kan ik de hulpdiensten nog bereiken? Mijn huis zal afkoelen zonder verwarming, ik kan geen eten maken, hoe moet ik de tijd doden bij kaarslicht? De verkopers van noodgeneratoren zien hun omzet alvast stijgen. De crisisnota (2013) van het federaal crisiscentrum voorspelde totale chaos. Dit moet genuanceerd worden: "het gaat hier om een absoluut worstcasescenario voor lange tijd en - vooral - zonder voorafgaande waarschuwing. De situatie waar we nu voor staan is helemaal anders", zegt Peter Mertens van het crisiscentrum. Toch is het vooral de chaos die wordt opgepikt door de media; de gevolgen worden letterlijk gekopieerd, ongeacht de context. Op 22 augustus vond er een persconferentie plaats van de regering in lopende zaken. Staatssecretaris voor energie Fonc en minister binnenlandse zaken Wathelet vertelden dat er een ernstig risico is op stroomtekort komende winter. Zij lieten ook weten dat het gevreesde afschakelplan enkel zal gebruikt worden in uiterste nood, om een totale black-out te voorkomen. De focus ligt op het verminderen van het verbruik, stilliggende centrales heropstarten en import. Redders in nood Ontslagnemend federaal minister van economie, Vande Lanotte, bleef kalm en kondigde aan dat we alleen maar een kabel van 13 km hoefden te leggen naar een Nederlandse centrale. De Clauscentrale C (Essent, Maasbracht, NL, MW) ligt stil sinds juli 2014 wegens niet rendabel en overcapaciteit op het Nederlandse net (dat mede door overschot groene stroom in Duitsland). We hoeven slechts een kabeltje te trekken maar de vergunningsprocedure duurt te lang. We hebben tot op heden geen weet van een vergunningsaanvraag. Hierbij moeten we wel een kanttekening maken: centrales die niet rendabel zijn, produceren stroom aan een hoge kostprijs. De leverancier mag deze prijs niet doorrekenen aan de klant. Dus zelfs als we simpelweg een kabel leggen, wat niet zo simpel is, wie gaat dit betalen?

4 P a gina 4 Indien de onderbreking inderdaad slechts 3 uur duurt, van 17 tot 20 uur, zal het al bij al nog wel meevallen Elia, nationale netbeheerder, dreigde eind augustus met forse boetes voor energieleveranciers die niet voldoende elektriciteit kunnen leveren. De biomassacentrale Max Green (Electrabel, Gent, 215 MW) ligt sinds maart 2014 stil omdat de centrale sinds januari 2014 geen recht meer heeft op groene stroomcertificaten (de pellets zijn niet gemaakt van afvalhout). De certificaten werden op 28/8 opnieuw toegekend en de centrale werd heropgestart. Ovam geeft toe in haar advies rekening gehouden te hebben met het dreigende stroomtekort. Wat Fedustria en Copelba (hout- en papierindustrie, eerder dit jaar pleitte Fedustria nog voor het afschaffen van de subsidies voor het rechtstreeks verbranden van hout) van mening deed veranderen is niet bekend. Begin september duiken er ook berichten op dat Doel 4 tegen eind november weer zou kunnen draaien. Toch niet panikeren en gewoon afwachten dus? Deze winter Het energieverbruik op piekmomenten wordt voor komende winter geschat op MegaWatt (MW). De kans dat we, zonder de MW van Doel 4, Doel 3 en Tihange 2, niet de nodige MW op het net beschikbaar zullen hebben is volgens uittredend staatssecretaris van energie Fonc reëel. We zullen, naast eigen productie dus wellicht moeten invoeren. De technisch maximale capaciteit voor invoer bedraagt MW, waarvan MW uit Nederland en 875 MW uit Frankrijk. Het afschakelplan, dat Fonc en Wathelet op 3 september aan de gouverneurs bekendmaakten, bestaat uit 6 schijven van 500 MW en treedt enkel in werking in uiterste nood, om totale black-out te vermijden. Niet steeds dezelfde gemeenten worden afgekoppeld, en desnoods worden meerdere schijven tegelijk afgekoppeld. Schijf 6 wordt als eerste afgekoppeld. Bij dreigend te kort wordt er eerst een waarschuwing gegeven, een week op voorhand. Besparen is dan de boodschap. Moest er overgegaan worden op afschakeling, dan wordt dit een dag op voorhand aangekondigd. Ook wie groene stroom koopt of zonnepanelen heeft wordt afgesloten: alles zit op 1 net, zonnepanelen hebben stroom nodig om te werken. Indien de onderbreking inderdaad slechts 3 uur duurt, van 17 tot 20 uur, zal het al bij al nog wel meevallen: De verwarming valt uit, maar op 3 uur tijd zal een goed geïsoleerde woning niet zo sterk afkoelen. Je kan voor een keer geen inkopen doen na de werkuren. We zouden vaker onze pc, smartphone, tablet (en andere elektronische gadgets) moeten uitschakelen voor een uurtje of twee. Heerlijk, even rust. Als je werkuren en je baas het toestaan kan je eens wat vroeger naar huis, voordat het (trein)verkeer in de knoop ligt. Je kan eens een koude maaltijd voorzien. Zorg dat je benzinetank vol is en de accu s van elektronische gadgets opgeladen zijn. Een goed gesprek bij kaarslicht vervangt zappen op tv of surfen op internet. De diepvriezer en koelkast vallen uit, maar tenzij je de deksel openzet zal de diepvriezer niet ontdooien binnen een 3-tal uren. De koelkast is een ander verhaal. Houdt de temperatuur in de gaten en bekijk de bewaarvoorschriften.

5 P a gina 5 Setsuden Het Belgisch energiebeleid moet anders. Inzake aanbod moet er een drastische ommezwaai gebeuren richting 100 % hernieuwbare energie. Volgens de tweede Europese Richtlijn Hernieuwbare Energie moet België tegen % van de energie uit hernieuwbare bronnen halen. In 2012 lag het Europese gemiddelde op 14 %; in België was dit rond de 6 %. In Duitsland bestaat al 31 % van de opgewekte energie uit hernieuwbare energie. Sommige deelstaten halen zelfs de 100%. Dat komt deels door de massale opkomst van zogenaamde energiecoöperaties, waardoor energie minder afhankelijk wordt van grote spelers op de markt. Zolang hernieuwbare energie (actief) tegengewerkt wordt blijven we afhankelijk van vervuilende centrales en oude kerncentrales uit binnen- of buitenland. Bekijk ook de Panorama reportage Watt een kluwen Uit Ook aan de vraag moet gesleuteld worden. Onze honger naar energie is onverzadigbaar, we moeten afkicken en leren dat het met minder ook kan. Voorbeelden van Japan over Alaska tot Nieuw-Zeeland, tonen aan dat (dreigende) elektriciteitstekorten een impuls kunnen geven om op zeer korte tijd drastisch (tot meer dan 20% in een periode van 6 weken) energie te besparen. Na de ramp in Fukushima besloot Japan prompt om alle 50 kerncentrales, goed voor 30 % van de energieproductie, stil te leggen voor inspectie. Er werd gevreesd voor black-outs en de Japanse bevolking engageerde zich massaal tot setsuden, energie besparen. Setsuden werd hip. Slechts de helft van de kerncentrales werd vervangen, voornamelijk door gascentrales. Black-outs waren er niet, dankzij setsuden. Sensibilisering over ons ontembaar energieverbruik en structurele besparingsmaatregelen zijn volgens ons de eerste en voornaamste actie. Hieronder enkele tips uit de lange lijst. Schakel elektronica volledig uit, laat apparaten niet in stand-by staan. Dit spaart jaarlijks 10 % uit. Trek de lader uit het stopcontact wanneer een toestel is opgeladen. Laat de (winkel)deuren dicht. Zet de verwarming een graadje lager. Wees zuinig op kerst-, decoratie- en sfeerverlichting. Was op lagere temperatuur, gebruik de droogkast enkel indien nodig. Ook kantoorverlichting kan beter: 75% van de kantoren kunnen 40 % verlichting uitsparen met efficiëntere (LED)verlichting. Dat spaart zo n 800 MW uit, en de investering verdient zich op 2-4 jaar terug. Binnenlandse zaken kwam per 3 september, naast het befaamde afschakelplan, met een lijstje voor de hand liggende en soms ook onbegrijpelijke besparingstips: laat de zon zoveel mogelijk binnenschijnen putje winter. Sommige tips focussen enkel op het vermijden van een stroomtekort in de piekuren en stellen voor om de wasmachine te laten draaien in de daluren. Het bespaart u geld, het kan een acuut tekort vermijden, maar het is geen energiebesparing. Van structurele maatregelen, hernieuwbare energie, kortom daadkrachtig beleid hebben we tot hier toe nog weinig gehoord. De burger wordt gewoon gevraagd om verantwoord met energie om te gaan. De federale onderhandelaars zijn het intussen eens: indien Doel 3 en Tihange 2 effectief voorgoed dicht moeten, dan mogen Doel 1 en 2, 40 jaar oud, 10 jaar langer open blijven. Dat is ver voorbij de versheidsdatum en vereist meer dan een miljard euro aan oplapkosten. Het zal ons niet de winter van 2014 doorhelpen. Een degelijk beleid met een lange termijn visie dringt zich meer dan ooit op. Els Ferson

6 P a gina 6 Het Vlaams regeerakkoord De nieuwe Vlaamse regering heeft op 23 juli 2014 het Vlaams regeerakkoord goedgekeurd. Net zoals in het verleden worden in het nieuwe regeerakkoord de beleidslijnen voor de termijn van de nieuwe regering vastgelegd. Dit betekent niet dat alle opgenomen thema s en prioriteiten ook effectief zullen worden uitgevoerd en/of dat er niet aangeraakte onderwerpen niet worden uitgevoerd. Het geeft wel een indicatie over het beleid dat de ministers en de administraties zullen voeren. Globaal beleid globaal gezien vrezen we toch dat een aantal thema s geen prioriteit zullen zijn en dat de ministers geen vooruitstrevend beleid zullen voeren. De opgenomen regeringsdoelstellingen zijn uitgezet vanuit een sterke sociaaleconomische focus. Gezien de huidige maatschappelijke toestand is dit vrij aannemelijk maar de milieubeweging wijst erop dat economische ontwikkeling kan en moet samengaan met voldoende hoge ambities op vlak van klimaatverandering en milieukwaliteit. Een Vlaanderen dat conform Pact 2020 en ViA (Vlaanderen in Actie) een plaats bij de top 5 van de EU ambieert op vlak van welvaart en welzijn, steunt op een sterke economie die ook volop de kaart van hernieuwbare energie, energieefficiëntie, eco-technologie, duurzame mobiliteit, kringloopsluiten, zou moeten trekken. Voorliggend regeerakkoord mist in feite elk spoor van ambitieuze klimaat- en milieudoelstellingen. Het laat na de maatregelen voor economische groei expliciet te koppelen aan de vereisten die een klimaatneutrale groene economie met zich meebrengt. Om jobs, welvaart en welzijn te creëren en op een duurzame wijze te verankeren is een vergroening van de economie de beste optie. Het is dan ook een gemiste kans indien Vlaanderen zijn sterke focus op innovatie, onderzoek en ontwikkeling en andere ondernemingssteun niet in deze zin zou aanwenden. Het is te hopen dat de verschillende vakministers in hun beleidsnota s de ambities zullen verduidelijken en toch nog hun eigen beleid in de goede richting zullen sturen. Maar globaal gezien vrezen we toch dat een aantal thema s geen prioriteit zullen zijn en dat de ministers geen vooruitstrevend beleid zullen voeren. We nemen er enkele relevante onderwerpen uit: Ruimte Het regeerakkoord stelt dat we in ons dichtbevolkt land alsmaar doordachter en zuiniger moeten omgaan met de ruimte. Het beleidsplan Ruimte Vlaanderen geeft aan hoe we de waardevolle open ruimte maximaal vrijwaren, mogelijkheden creëren voor een kwalitatief woonaanbod en voldoende ruimte laten om te ondernemen. Multifunctioneel ruimtegebruik en het verweven van functies zijn hierbij essentieel zonder de hoofdbestemming in het gedrang te brengen. Het Beleidsplan Ruimte Vlaanderen, dat het Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen zal vervangen, zal de basis voor het ruimtelijk beleid vormen. Echter, in tegenstelling tot het RSV zal het BRV niet bindend zijn, noch voor overheden, noch voor de burger. Neem daar nog bij dat het BRV een meer dynamische opbouw zal hebben waardoor het beleidsplan beter kan inspelen op nieuwe uitdagingen en inzichten. Vlaanderen zal, waar het kan, functies combineren zonder daarbij de hoofdbestemming in het gedrang te brengen. Vlaanderen zal de verweving van functies en het meervoudig ruimtegebruik stimuleren. Een multifunctionele gebiedsgerichte benadering van de open ruimte dringt zich op. Het landelijk gebied wordt maximaal ingericht in functie van een kwalitatieve

7 P a gina 7 open ruimte en de economische leefbaarheid van het platte land en al zijn functies. Er is aandacht voor de maximale bescherming van kwetsbare natuur. Anderzijds moet de samenleving in haar verwachtingen ook rekening houden met de bedrijfseconomische doelstellingen van de Vlaamse land- en tuinbouw. De invulling van de ruimtebalans, met zijn sectorale doelstellingen uit het RSV, blijft de ambitie, maar dit doel hoeft niet noodzakelijk bereikt te worden door voor elke m² planningsprocessen te doorlopen. We focussen onze planningscapaciteit op de gebieden waar ruimtelijke winsten te boeken zijn, waar transities te faciliteren zijn. De land- en tuinbouwsector neemt een belangrijke plaats in op het platteland en moet die rol ook in de toekomst kunnen blijven spelen. We geven voldoende ruimte aan een economisch rendabele landbouw. Er wordt een actief grondbeleid uitgevoerd in voor de landbouw strategische gebieden, waardoor andere functies en transformaties de ontwikkeling van de landbouwactiviteiten niet in het gedrang brengen. We vrezen dat het wanbeleid van de laatste jaren, waarin eigenlijk niets gedaan werd aan het beschermen van onze resterende open ruimte, en waarin ook zeer weinig initiatieven werden genomen om de voorziene nieuwe planologische opdeling tussen landbouw, bos en natuur, in uitvoering van het Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen, te realiseren. Door nu weer met het nieuwe BRV te komen wordt de beleidsmatige onduidelijkheid weer groter en vrezen we eigenlijk dat er nog veel open ruimte nutteloos ingepalmd zal worden. Ecologisch waardevolle bossen buiten de geëigende bestemmingszones worden beter beschermd. Gerealiseerde natuurgebieden worden planologisch verankerd. Ecologisch en maatschappelijk waardevolle natuur- en bosgebieden worden maximaal gevrijwaard vanuit het principe van verstandig ruimtegebruik. Leefmilieu Globaal stelt het regeerakkoord onder meer: enerzijds streven we naar een tijdige,volledige en juiste vertaling en toepassing van Europese regels, om te voorkomen dat milieu en natuur slachtoffers zouden worden van macht of mededingen. Anderzijds ijveren we voor een doeltreffende, doelmatige en evenwichtige uitvoering van niet vergulde Europese regels, om bedrijven inzake productie en producten op een gelijk speelveld te laten aantreden. Zowel de Europese regelgeving als de Vlaamse maatregelen veronderstellen een oplossingsgerichte en klantvriendelijke administratie die met één stem spreekt en dus geen tegenstrijdige adviezen aflevert. Ook vereenvoudiging en versnelling van de administratieve procedures zijn nodig. De nieuwe Vlaamse regering opteert ervoor om de administraties unaniem te laten adviseren bij allerhande aanvragen. Dit zal de adviezen wellicht sterk doen afglijden naar een globaal, maar nietszeggend advies. De administraties moeten trouwens hun eigen beleid behandelen en niet het beleid van andere administraties, die dan mogelijks nog behoren tot een ander beleidsdomein. Natuur De Vlaamse regering wil (voldoende) middelen vrijmaken voor het bereiken van de Europese doelstellingen, maar de engagementen inzake nabije natuur ontbreken haast volledig. Vlaanderen wil (schoorvoetend) doen wat Europa verplicht, maar toont geen ambitie voor andere, lokale natuur. Nochtans is die voor de burgers zeer waardevol. Zo is er een stijgende maatschappelijke behoefte aan nabije natuur als

8 P a gina 8 Engagementen inzake nabije natuur ontbreken haast volledig. plaats voor verkoeling, recreatie en ontspanning. Natuur vervult ook andere functies zoals bijvoorbeeld luchtfiltering en waterbuffering. Prioritair is de implementatie en de financiering van de instandhoudingsdoelstellingen binnen een duidelijk kader en met flankerende beleidsmaatregelen, waarbij voorrang wordt gegeven aan de speciale beschermingszones (SBZ) hoewel erbuiten initiatieven mogelijk blijven en ook stadsrandbossen nog kunnen ontwikkeld worden. De kredieten voor aankoop, inrichting en beheer en de subsidies voor terreinbeheer worden geheroriënteerd naar de realisatie van de instandhoudingsdoelstellingen. Ook in de Vogelrichtlijngebieden, Pier, Linkerscheldeoever en Kuifeend zullen de instandhoudingsdoelstellingen worden voorzien zoals afgesproken tussen de doelgroepen in de overleggroep. De haalbaarheid van een mechanisme voor verhandelbare boscompensatierechten wordt onderzocht. In kader van de Europese natuurdoelstellingen wordt werk gemaakt van het opstellen en het uitvoeren van de soortenbeschermingsplannen. De programmatische Aanpak Stikstof wordt voltooid om duidelijkheid te verschaffen over de vergunbaarheid van belastende activiteiten op beschermde percelen. Inzake ruimtelijke ordening vrezen we heel sterk dat er weer een dik bundel wordt uitgegeven (het BRV) met een aantal mooie voorstellen en opties, maar dat intussen de ruimtelijke puinhoop systematisch groter wordt door wanbeleid en het niet uitvoeren van eerder vastgesteld beleid. Zo werd in het RSV van 23 september 1997 een aantal belangrijke doelstellingen vastgelegd, onder meer de verdeelsleutel natuur/landbouw/bos. Hierbij zou de bestemming van deze gebieden vastgelegd worden via ruimtelijke uitvoeringsplannen. Voor landbouw werden een groot aantal gebieden vastgelegd als herbevestigd agrarisch landbouwgebied, inzake het Vlaams Ecologisch Netwerk (VEN) werd in eerste fase een ha afgebakend. In de verdere fase werden slechts enkele honderden ha VEN afgebakend. Dus nog zo n ha te gaan. Ook op vlak van de natuurverwevingsgebieden staan we ver achter. Volgens het RSV moet ha natuurverwevingsgebied afgemakend, waarvan ha tegelijkertijd behoren tot de agrarische structuur. Hiervan werd slechts een zeer beperkte fractie gerealiseerd. Groen in de buurt werkt ontspannend. Het is duidelijk dat de Vlaamse regering, in het beste geval, wel wat initiatieven zal nemen om de Europese doelstellingen te halen, maar dit zal ongetwijfeld ten koste gaan van de natuur in gebieden omtrent soorten die niet Europees beschermd zijn. Ook zal de landbouw in de nieuwe legislatuur mede hierdoor, meer vrijheid krijgen om hun percelen te optimaliseren, waardoor landschapselementen, geologische eigenheden, waterhuishouding nog meer zullen verdwijnen en het landschap sterk zal degenereren. Het Vlaams regeerakkoord is te raadplegen op August Feyen

9 P a gina 9 Het Algemeen Oppervlaktedelfstoffenplan Het Algemeen Oppervlaktedelfstoffenplan (AOD) dateert al van 2008 en is aan een actualisatie toe. Daarom werkt de Vlaamse regering aan een tweede, nieuw Algemeen Oppervlaktedelfstoffenplan (AOD2). Het voorontwerp werd op 23 mei 2014 principieel vastgelegd. Het nieuwe AOD zal ook rekening moeten houden met het Materialendecreet. Zo zullen afvalstoffen niet langer beschouwd worden als afval, maar als bruikbare grondstof. Doelstelling van het AOD2 Het AOD2 moet minstens de behoefte aan minimale grondstoffen van Vlaanderen onderbouwd bepalen en vervolgens aangeven welke pistes gevolgd moeten worden om de bevoorrading duurzaam te verzekeren. Het grind is geen voorwerp van voorliggend plan omdat het gindbeleid wordt geregeld in het grinddecreet van 14 juli Het AOD is één van de beleidsinstrumenten die door het Oppervlaktedelfstoffendecreet van 4 april 2003 naar voren wordt geschoven om uitvoering te geven aan de doelstellingen van het duurzaam oppervlaktedelfstoffenbeleid. Deze duurzaamheidsdoelstellingen worden idealiter vertaald als (onder andere): Het zodanig ontginnen dat er een maximale wederzijdse versterking ontstaat tussen de economische, de sociale en de milieucomponent. De nabestemming en de draagkracht van het ontginningsgebied en zijn omgeving bepalen de randvoorwaarden ten aanzien van een maximale en rationele ontginning. Ook recreatiegebieden kunnen nabestemmingen met een maatschappelijke meerwaarde zijn. Het verzekeren van ontwikkelingsperspectieven voor de sector. Het zuinig en doelmatig aanwenden van delfstoffen. Het optimaal ontginnen binnen de gebieden op basis van een zuinig ruimtegebruik. Het aanmoedigen van het gebruik van volwaardige alternatieven voor primaire delfstoffen en het maximale hergebruik van afvalstoffen. Het maximale behoud en de ontwikkeling van de natuur en het natuurlijk milieu. We moeten echter vaststellen dat voorliggend AOD2 haast geen indicatoren bevat om de komende delfstoffennota s en ruimtelijke uitvoeringsplannen aan te toetsen. Nochtans staat in het decreet dat de basisdoelstelling van het delfstoffenbeleid er in bestaat om op een duurzame wijze te voorzien in de nodige delfstoffen.

10 P a gina 10 Het voorontwerp AOD2 gaat echter niet in op (bijvoorbeeld): Het duurzaam beleid, waarbij voldoende rekening wordt gehouden met een zuinig beleid en een efficiënt gebruik van de delfstoffen. Ook het efficiënt gebruik van de delfstoffen is zeer belangrijk. De milieucomponent van de ontginning, die onlosmakelijk verbonden is aan het ruimtelijk aspect. Onder meer door onze slechte ruimtelijke ordening en onze vaak beperkte delfstoffenvoorraden zullen er mogelijk keuzes gemaakt moeten worden tussen delfstoffenwinning en ander ruimtegebruik. Het ecologisch aspect, dat bij een aantal winningen van zeer groot belang is, vaak omwille van de natuurtechnische kwetsbaarheid van de betrokken gebieden, de grootschaligheid van de winningen de kwetsbaarheid van de bodem en/of het grondwater. De economische afweging is zeer belangrijk, maar kan niet losgekoppeld worden van de maatschappelijk en milieukundig verantwoorde ontginning. Hoe men de draagkracht van een gebied en zijn omgeving gaat inschatten om het volwaardig in de beoordeling van een voorziene vergunning te laten functioneren. De procedure Het AOD bepaalt de algemene delfstoffenbehoefte in Vlaanderen; de ODN s bepalen de behoefte per soort. De procedure inzake het delfstoffenbeleid is vastgelegd in het oppervlaktedelfstoffendecreet. Naast het AOD werd in het verleden ook voorzien in bijzondere oppervlaktedelfstoffenplannen (BOD s). In de decreetswijziging van 10/07/2014 worden delfstoffennota s (ODN s) voorzien in plaats van de BOD s. Hierdoor WAARDOOR? kunnen de ODN s in feite willekeurig opgesteld worden en de bevoegde overheid, administratie en politiek, zal alleen rekening houden met de vraag van de ontginningssector. BOD s of ODN s zijn nodig om uitzonderlijk Ruimtelijke Uitvoeringsplannen (RUP's) op te maken. Juridisch zal in de meeste gevallen ter aanvulling van de RUP s eveneens een plan-mer opgesteld moeten worden. Dit plan-mer moet vooral de milieuinvloeden van de delfstoffenwinning ruimtelijk inschatten, rekening houdend met al de relevante aspecten. Jammer genoeg worden in het voorliggend AOD 2 onvoldoende elementen aangebracht om het plan-mer aan te toetsen. Ondanks het gegeven dat momenteel het ontwerp AOD 2 nog in behandeling is, heeft de Vlaamse regering enkele maanden geleden nog snel de optie genomen om in Limburg enkele gebieden op te nemen als potintiële ontginningsgebieden. Het gaat hier om gebieden in Bocholt, Meeuwen-Gruitrode en Opglabbeek. Alhoewel we nog niet over exacte gegevens beschikken vrezen we dat de beoogde ontginningen (voor bouwzand en/of aanvulzand) zeer nefaste gevolgen zullen hebben op de omgeving. Maar voordat er effectief zand zal worden ontgonnen moeten er eerst nog OD- N s worden opgemaakt. Op basis van die ODN s kunnen MER s opgesteld worden, om vervolgens RUP s vast te leggen voor de ontginning van specifieke gebieden Dit zal nog wel een tijd in beslag nemen.

11 P a gina 11 Waterplassen Een van de belangrijke elementen die een grote rol spelen bij de ontginning van delfstoffen is ongetwijfeld het ruimtebeslag en de wijziging van landschap en waterhuishouding, zowel grondwater als oppervlaktewater. Vooral grootschalige winningen zoals de kwartszandwinningen in Lommel, de valleigrindwinning van vóór 1993, de vul- en metselzandwinningen in noord en midden Limburg kunnen zeer nefaste gevolgen hebben voor zowel het betrokken gebied als de omgeving ervan. Zo zijn de recentste kwartszandwinningen in Lommel gigantische waterpartijen van soms 100 ha groot en tot een 40 meter diep. Voor een aantal van deze plassen is op het gewestplan als nabestemming natuurgebied aangegeven. In het beste geval wordt alleen de oeverzone min of meer ingericht in functie van natuurontwikkeling, bijvoorbeeld door een geleidelijke overgang te realiseren tussen de randzone en de waterplas. Maar de rest van de ontginningszone blijft voor eeuwig en altijd water, vaak met verdroging van de omgeving tot gevolg. Zelfs relatief ondiepe zandwinningen hebben vaak een negatieve invloed op de waterhuishouding in de omgeving. Vooral in kwetsbare valleien en in komgebieden van waterlopen stellen zich vaak grote problemen. Daardoor degradeert ook meestal de omliggende natuur, waardoor vaak belangrijke vegetaties en zeldzame dieren als eerste verdwijnen. De valleigrindwinningen van vóór 1993 waren natuurlijk veel minder diep, maar resulteerden ook vaak in waterplassen die in het beste geval, naast een recreatieve bestemming, ook een natuurdoelstelling inhielden. Maar landschappelijk vernielden deze winningen vaak het typische uiterwaardenlandschap. Het verbruik De Vlaamse overheid heeft enkele jaren geleden een Monitoringsysteem Duurzaam Oppervlaktedelfstoffenbeleid (MDO) opgezet. Dit systeem brengt in kaart hoe groot de totale inzet aan minerale grondstoffen in Vlaanderen is en in welke mate die wordt ingevuld door Vlaamse primaire delfstoffen, alternatieve grondstoffen en import. Door maximaal gebruik van alternatieve grondstoffen, zoals afvalstoffen die in de kringloop gebracht worden, wordt de behoefte aan primaire delfstoffen ingeperkt en moet dit afval niet gestort worden. Het MDO werd eind 2009 opgestart en het is de bedoeling dat, via een 2-jaarlijkse enquête, de monitoring systematisch kan worden bijgesteld. De enquête bevraagt producenten, handelaars en verbruikers van de primaire delfstoffen en alternatieve grondstoffen. Hierdoor kan het aanbod getoetst worden aan het verbruik en kan een globaal overzicht bekomen worden. In totaal werden in Vlaanderen in 2011 meer dan 74 Mton primaire delfstoffen en alternatieve grondstoffen ingezet. Hiervan zijn 46 % primaire delfstoffen en 54 % alternatieve grondstoffen, waarvan 16 % gerecycleerde granulaten uit bouw- en sloopafval en 38 % overige alternatieven. De inzet van gerecycleerde materialen heeft als voordeel dat er minder primaire grondstoffen gebruikt worden, maar ook dat er minder afval gestort moet worden. De meest ingezette primaire delfstoffen zijn (grind en grindvervangende) granulaten (13,3 Mton) en bouwzand (12,7 Mton). Het grootste deel van de primaire delfstoffen, namelijk 75 %, is afkomstig van buiten Vlaanderen. Dus 25 % komt van binnen Vlaanderen. Enkel voor klei en vulzand is het aandeel binnen Vlaanderen groter dan het aandeel van buiten Vlaanderen.

12 P a gina 12 Het totale verbruik van gerecycleerde granulaten uit bouw- en sloopafval in Vlaanderen in 201 bedroeg meer dan 12,2 Mton. Vooral betongranulaten, menggranulaten en zeefzand van bouw- en sloopafval worden massaal ingezet. Quasi alle ingezette gerecycleerde granulaten (99 %) worden geproduceerd in Vlaanderen zelf. De belangrijkste alternatieve grondstof is uitgegraven bodem (30 % van de totale inzet van grondstoffen), gevolgd door bagger- en ruimingsspecie (5 %). Ontgonnen hoeveelheden primaire grondstoffen in 2000 en 2011 (Kton/jaar) Vulzand Bouwzand Klei-leem Kwartszand Grind Totaal Tussen 1 januari en 31 december 2011 werd circa 12,7 miljard m³ of 21,6 Kton bodem uitgegraven, waarvan 6,8 miljoen m³ extern kan worden gebruikt. Meestal als alternatief voor vulzand en in mindere mate als bouwzand. De grootste invoer van vul- en bouwzand in Vlaanderen is afkomstig uit Groot- Brittannië en Duitsland, steenslag hoofdzakelijk uit Wallonië en klei uit Duitsland en Nederland. Volgens de gegevens kan gesteld worden dat er in 2011 circa 6,6 Mton bouwzand, 2 tot 5 Mton vulzand, 0,1 Mton grind en 0,6 Mton klei werd ingevoerd vanuit Nederland. Britse zeegranulaten, gewonnen op het Engels Continentaal Plat, bestaan uit bouwzand (40 %) en grind (60 %). Ook steenslag (Schotse graniet) wordt ingevoerd vanuit Groot-Brittannië. Vanuit Duitsland wordt zand, grind en steenslag (dolomiet en kalksteen) ingevoerd. De invoer vanuit Wallonië is zeer onduidelijk, vooral wegens gebrek aan duidelijke cijfers. Uit de beschikbare gegevens blijkt alleszins dat er weinig delfstoffen door Vlaanderen worden uitgevoerd, de invoer is echte zeer aanzienlijk. August Feyen Lommel Sahara: Ook recreatiegebieden kunnen nabestemmingen met een maatschappelijke meerwaarde zijn.

13 P a gina 13 Pietpraat Een september Zoals wel meer gebeurt klappen we even na het ontwaken even de PC open om de mails te checken. Het secretariaat van onze Limburgse Milieukoepel vraagt of er een Pietpraat in voorraad is voor het najaar tijdschrift... Nee dus. Het is één september en een frisse ochtend. De zon stijgt in het oosten. Er ligt een kleine nevelwaas over mijn domein. De voorbije nacht zijn er weer wat appelen en kweeperen door de wet van de zwaartekracht (of door de wind) in het natte gras terechtgekomen. Ik vorder rustig door mijn landgoed naar de achterzijde om mijn veestapel te verzorgen en te groeten. We hebben twee kippen, een bruine en een zwarte, die behoorlijk tam zijn en zich nauwgezet kwijten van hun taak: keukenafval verwerken en eieren produceren. Eén van de kippen was even broeds en wilde het nest niet verlaten. Wreedaardig als we zijn hebben we ze enkele malen van het nest verwijderd zodat ze toch zou eten en drinken. Het beestje zat ganse dagen nutteloos te broeden op een lege nest. In onze veestapel hebben we bovendien geen haan. Waarom ga ik hier niet uit de doeken doen, je hebt zo al echtelijke ruzies voor je het weet, maar het woord macho is wel gevallen in de discussies ter zake. Enkele dagen geleden dook ik even in de diepste donkerte van mijn geheugen en zag hoe mijn moeder, een Kempense boerendochter, de broedse kippen met hun achterwerk in een emmer water stak om de broedneigingen te stoppen. Maar in de eenentwintigste eeuw moet je wel zien wat je doet, je hebt zo de Limburgse milieukoepel of Gaia op je dak als je de dieren niet met respect behandelt. Als je niet oplet,filmt je buurman je met zijn GSM en voor je het weet zit je op facebook en youtube en worden er economische sancties genomen of cirkelt er een drone boven je kippenhok. Anderzijds is eenentwintig dagen in trance op een strooien nest zitten ook een nutteloze bezigheid. We besloten dus het risico te nemen en sopten de bruine kip met haar onderrug in een ton, waar het regenwater van het kippenhok in terechtkomt. De kip protesteerde niet, schrok niet en onderging haar lot gelaten. Ze keerde niet terug naar haar strooien nest en sindsdien scharrelt ze vrij en vrolijk terug de ganse dag in haar residentie. Mijn kleindochter was getuige van het tafereel en hopelijk komt het ook in haar geheugen terecht (ben er eigenlijk zeker van). Als zij over zestig jaar te maken krijgt met het probleem van een broedse kip met onbevruchte eieren, denkt ze misschien nog eens terug aan die rare bompa. We hebben dus twee kippen. Ik verstrek hen het nodige voedsel, controleer de drankvoorraad, oogst de eieren. Vervolgens raap ik het afgevallen fruit op. De sterappels vallen merkwaardig vroeg dit jaar. De court-pendue blijft dapper hangen. Het lange nog natte gas voelt fris aan mijn voeten, we moeten aan dikkere sokken gaan denken. Het buurmeisje vertrekt per fiets naar de grote (middelbare)school, de bezorgde moeder wuift haar uit. We zijn weer vertrokken voor een schooljaar, dat het ritme in vele gezinnen zal bepalen. Ik trek naar de brievenbus en haal de krant uit. We hebben nieuwe Europese leiders, ik zat er echt op te wachten en ben tevreden dat het gelukt is, nu nog een Belgische regering en we zitten weer goed voor enkele jaren. De koffie is doorgelopen. Na het ontbijt zal ik toch eens goed moeten nadenken waarover de Pietpraat van het najaar zal handelen. Maar ik heb in de verste verte nog geen enkel idee. Piet Rymen

14 P a gina 14 Activiteitenkalender Zaterdag 4 oktober Stiemerbeekvallei (Genk) Beheerswerk Parking Sportcentrum, E. Vandorenlaan, Genk Jos Lycops Licht beheerswerk voor vrijwilligers, Stevig schoeisel en werkhandschoenen voorzien Zondag 5 oktober Herfstige gezinswandeling Met aandacht voor paddenstoelen en paddenstoelenexcursie Jan Kenens Vallei Zwarte Beek (Regio Zelem) Herfstwandeling Pruuve van Natuur De Pastorie, Dorpsstraat 34, Zelem Natuurpunt Regio Zelem Tine Meekers calendula@live.be Vallei van de Grote Beek (Heppen- Leopoldsburg) Natuurwandeling Taverne De Wijzerplaat, Hoekstraat, Heppen Natuurpunt Leopoldsburg Info: Guy Vanzeir gvanzeir@yahoo.com Wandelschoenen Zammelen en Overrepen (Kortessem en Tongeren) Kerk Zammelen, Kortessem Orchis vzw Munsterbilzen Orchis.vzw@belgacom.net Gids: Natuurpunt Zammelen Chocoladewandeling Start tussen en uur Putvennestraat Stedelijk domein Kiewit, i.s.m Oxfam Wereldwinkel Sandra Bamps sandra.bamps@belgacom.net Tickets enkel in voorverkoop in de Natuur.winkel op het domein Kiewit en de wereldwinkels van Hasselt. Prijs: 6,00 per volwassene, 3,00 per kind t.e.m. 8 jaar Chocoladeproevertjes en quiz. Ter afsluiting een verrassingspakketje Bosbeek (As) Paddenstoelenwandeling tot uur Castershoeve, Grotstraat, As Natuurpunt As Vincken André De Maten (Genk) Natuurwandeling Parking Slagmolen, Slagmolenstraat, Genk Jaak Luys Onder begeleiding van een natuurgids Goede wandelschoenen vereist Nieuwenhoven (Sint-Truiden) Paddenstoelenwandeling Bezoekerscentrum Nieuwenhoven, Hasseltsesteenweg z/n, Sint-Truiden Aulenteer Natuurpunt i.s.m. toerisme Sint-Truiden Johan Van Meerbeek Plateau van Caestert (Kanne) Herfstwandeling, paddenstoelen Parking speeltuin, Steenstraat, Kanne Natuurpunt Riemst Communicatieverantwoordelijke natuurpuntriemst@hotmail.com Wandelschoenen Chocoladewandeling Vanaf tot uur starten Domein Kiewit, Putvennestraat 112, Hasselt Natuurpunt Hasselt-Zonhoven i.s.m. Oxfam Wereldwinkel Karolien Brauns karolien_brauns@hotmail.com Nationaal Park Hoge Kempen (Lieteberg) Ontdek de parels van de herfst Toegangspoort Lieteberg, Stalkerweg z/n, Zutendaal Ingang bezoekersonthaal Projectbureau Nationaal Park Hoge Kempen André Mulders per persoon of 5 per gezin Inschrijven niet nodig Smeetshof (Bocholt) Paddenstoelenwandeling Parking Smeetshofweg 1, Bocholt Natuurpunt Bocholt Rik Bosmans Wandelschoenen, paddenstoelengids De Vloeiweiden (Lommel-Kolonie) Geleide natuurwandeling tot uur uur: Wateringhuis, Oude Maai, Lommel-Kolonie uur: einde Koloniestraat, Lommel-Kolonie Albert Mertens Luc Winters De Veewey (Eksel) Vogeltrekwaarnemingen en ornithologisch ringwerk Op het reservaat, Kiefhoekstraat, Eksel Albert Geuens Verrekijker of telescoop aangewezen. Iwww.natuurpunt-noordlimburg.be Vrijdag 10 oktober Braakballen pluizen Natuurpunt Limburg, zoogdierenwerkgroep Likona Jos Ramaekers Wij willen weten waar muizen en spitsmuizen voorkomen in Limburg. Onderzoek i.s.m. kerkuilenwerkgroep Zaterdag 11 oktober De Wissen (Dilsen-Stokkem) Nacht van de duisternis Vanaf uur Maascentrum De Wissen, Medaerstraat 42, Dilsen-Stokkem Info: Cursus: Het verhaal achter groenten 9.30 tot uur Leskeuken domein, Putvennestraat 108, Hasselt Domein Kiewit Marleen Ritzen kiewit@hasselt.be 10,00 per deelnemer Op voorhand inschrijven en betalen Zondag 12 oktober Vallei Zwarte Beek (Hechtel-Eksel) Natuursmakenwandeling Resterheide, parking Begijnenvijvers, Begijnenstraat, Hechtel Natuurpunt Hechtel-Eksel natuurpunt.hechtel-eksel@skynet.be Nideggen (Duitsland) Paddenstoelenwandeling 8.00 tot uur Oprit 26 (E313) Paal-Beringen - carpoolparking Werkgroep Ecologie Tessenderlo Marc Meert Vooraf telefonisch contact, goed schoeisel Broekom (Borgloon) Pluk en smul van hoogstamfruit Kerk, Broekomstraat z/n, Broekom Natuurpunt Borgloon Eric Decock Sint-Joris (Alken) Paddenstoelen in theorie en praktijk tot uur Sint-Jorisheem, Kerkstraat z/n, Alken Sint-Joris Natuurpunt Alken Put Albert Korte theorieles en daarna al wandelend op zoek naar paddenstoelen Hengelhoef (Houthalen-Helchteren) Paddenstoelenwandeling Bezoekerscentrum Limburgs Landschap vzw, Hengelhoefdreef 6, Houthalen- Helchteren Deelname: 2,00, leden gratis Diepenbeek Paddenstoelenexcursie Kerk Rooierheide, Patersplein, Diepenbeek Natura Limburg Edgard Stevens Smeetshof (Bocholt) Wandelen bij de buren, inrichting Smeetshof) Smeetshof, Smeetshofweg 1, Bocholt NP afdeling Meeuwen-Gruitrode & Peer Paul Capals Laarzen of stevige wandelschoenen Het Wik (Genk) Natuurwandeling

15 P a gina tot uur Parking Provinciaal Natuurcentrum, Craenevenne 86, Genk Marc Fourier Onder begeleiding van een natuurgids Goede wandelschoenen vereist Balkerbeemden (Bocholt) Landschapswandeling Kruispunt Kaulillerweg-Bosstraat, Bocholt Natuurpunt Bocholt Annemie Nouters en Hugo Braekers Laarzen Paddenstoelenwandeling Binnenkoer domein, Putvennestraat 108, Hasselt Domein Kiewit Marleen Ritzen kiewit@hasselt.be Op voorhand inschrijven, 2,00. Maximum 30 deelnemers Optiek en fotografiedag Natuurpunt, foto Robyns Jos Ramaekers Kom kennis maken met een ruim aanbod materialen en mogelijkheden Beurs-fototentoonstelling, lezing, wandeling Bree Beheerswerken 8.15 tot uur Parking einde Mariahofstraat Beek, Bree Natuurpunt Bree René Moors Ward Walraven Werkschoenen en laarzen De Veewey (Eksel) Vogeltrekwaarnemingen en ornithologisch ringwerk Op het reservaat, Kiefhoekstraat, Eksel Albert Geuens Verrekijker of telescoop aangewezen. Alles te volgen via website Woensdag 15 oktober Hengelhoef (Houthalen-Helchteren) Paddenstoelen voor kinderen Bezoekerscentrum Limburgs Landschap vzw, Hengelhoefdreef 6, Houthalen- Helchteren Deelname: 2,00, leden gratis Zaterdag 18 oktober Vallei van de Zwarte Beek (Lummen) Legende- en druppelkeswandeling op de Willekensberg tot uur Beukenhof, Beukeboomstraat 5, Lummen Natuurpunt Lummen Piet Ruytjens piet.ruytjens@mail.be Maaswinkel (Maasmechelen) Beheerswerken Infobord Zuid-Willemsvaart, Maasmechelen Natuurpunt Maasmechelen Bertie Vanderlee De Maten (Genk) Beheerswerk Contact opnemen met Jos Bollen Jos Bollen Licht beheerswerk voor vrijwilligers, Stevig schoeisel en werkhandschoenen voorzien Smeetshof (Bocholt) Boszoektocht onder de sterren tot uur Parking Smeetshofweg 1, Bocholt Natuurpunt Bocholt Rik Bosmans Zaklamp en een potlood meenemen Dommelvallei (Eksel) Beheerswerken Hoxentstraat, ter hoogte huis Frans Van Winkel), Eksel Gerard Jannis Voor werkmaterieel wordt gezorgd, laarzen zijn nuttig Zondag 19 oktober Natuurspeurdertjes: Speelgoed uit het bos Jan Kenens Op avontuur in de natuur voor kinderen van 5 tot 7 jaar. Deelname 1,50 per kind, koekje en drankje inbegrepen Gerhagen (Tessenderlo) Paddenstoelenwandeling Bosmuseum Gerhagen (Zavelberg), Tessenderlo Werkgroep Ecologie Tessenderlo Marc Meert Vooraf telefonisch contact, goed schoeisel Genoelselderen Herfsttinten rondom Genoelselderen Kerkhof van Membruggen, Kasteelstraat, Genoelselderen Leefmilieu Tongeren Paul Denis De Molenbeemden (Riemst) Trage wegen wandeling Parking tegenover kerk Membruggen Zagerijstraat 11 Membruggen (Riemst) Orchis vzw Munsterbilzen orchis.vzw@belgacom.net Gids: Francine Thewissen (Orchis) Hageven (Neerpelt) Themawandeling Paddenstoelen Bezoekerscentrum De Wulp, Tussenstraat 10, Neerpelt Natuurpunt Neerpelt Theo Janssen Hengelhoef (Houthalen-Helchteren) Verhalen van weleer in Kolveren Kapel ten Eikenen, Zonhoven Jos Vanbockryck Deelname: 2,00, leden gratis Hengelhoef (Houthalen-Helchteren) De sapmobiel en het (fruit) bomenleerpad Bezoekerscentrum Limburgs Landschap vzw, Hengelhoefdreef 6, Houthalen-Helchteren Gratis deelname aan het fruitbomenleerpad. Zelf je fruit laten persen? Meer info en inschrijven via Volmolen (Opoeteren) Herfstwandeling tot uur Volmolen, Opoeteren Natuurpunt Maasland-Noord Jaak Paes Opglabbeek Paddenstoelenwandeling tot uur Parking (nieuwe) kerkhof, Oude Kerkstraat, Opglabbeek Natuurpunt Opglabbeek Luc Swerts luc.swerts@scarlet.be Hoge Venen (Eupen) Dagtocht in de Hoge Venen tot uur Parking Drossart, rond punt, 2 km. vóór Baraque Michel Natura Limburg Remi Maris Picknick, aangepaste kledij, goed schoeisel Balkerbeemden (Bocholt) Beheerswerken, wandelpad en poel Goosweg, einde asfaltweg, Bocholt Natuurpunt Bocholt Arnold Goossens Werkkledij en laarzen De Veewey (Eksel) Vogeltrekwaarnemingen en ornithologisch ringwerk Op het reservaat, Kiefhoekstraat, Eksel Albert Geuens Verrekijker of telescoop aangewezen. Nationaal Park Hoge Kempen (Kattevennen) Op stap met een ranger: Ontdek de parels van de herfst Toegangspoort Kattevennen, Planetariumweg 19, Genk Ingang bezoekersonthaal Projectbureau Nationaal Park Hoge Kempen André Mulders ,00 per persoon of 5,00 per gezin Inschrijven niet nodig Nationaal Park Hoge Kempen (Zutendaal) Op stap met een ranger: Venerieweekend Wiemesmeer, fietstocht, slipjacht ; Zie: Centrum Wiemesmeer Projectbureau Nationaal Park Hoge Kempen

16 P a gina 16 André Mulders Toegangsprijs/ praktisch info : website Teneikenen (Zonhoven) Verhalen van weleer in Kolveren Parking Kapel van Teneikenen, Eikenenweg, Zonhoven Toerisme Zonhoven i.s.m. Limburgs Landschap Guido Pirotte guido.pirotte@zonhoven.be Jan Vanbockryck info@limburgs-landschap.be Dinsdag 21 oktober Holsteenbron (Zonhoven) Speuren naar paddenstoelen Camping Holsteenbron, Hengelhoefseweg 9, Zonhoven Toerisme Zonhoven Guido Pirotte guido.pirotte@zonhoven.be Vrijdag 24 oktober Bezoekerscentrum Lieteberg (Zutendaal) Alvermannekestocht tot uur Bezoekerscentrum Lieteberg, Zuurbroekstraat 16, Zutendaal Lieteberg Deelname 5,00 - kinderen < 1,20m 2,50 Inschrijven via info@lieteberg.be Zaterdag 25 oktober Op d Hei (Sint-Truiden) Natuurbeheerswerken tot uur Natuurgebied, Gemeenteweg, Runkelen Aulenteer Natuurpunt Sint-Truiden Pascal De Leersnyder Plateau van Caestert (Kanne) Grote natuurwerkdag 9.00 tot uur Parking speeltuin, Steenstraat, Kanne Natuurpunt Riemst i.s.m. JNM en Natuurmonumenten Communicatieverantwoordelijke natuurpuntriemst@hotmail.com Werkhandschoenen Broodjes, soep,frisdrank zijn voorzien Inschrijven voor het middagmaal: natuurpuntriemst@hotmail.com Zondag 26 oktober Vallei Zwarte Beek (Hechtel-Eksel) Paddenstoelenwandelingen met staptocht, Kinderwandeling en excursie Parking Den Brand, Kamertstraat, Hechtel Natuurpunt Hechtel-Eksel natuurpunt.hechtel-eksel@skynet.be Holsteenbron (Zonhoven) In het spoor van de rendierjagers Camping Holsteenbron, Hengelhoefseweg 9, Zonhoven Toerisme Zonhoven Guido Pirotte guido.pirotte@zonhoven.be Spa (Luik) Herfstwandeling 8.00 tot uur Oprit 26 (E313) Paal-Beringen - carpoolparking Werkgroep Ecologie Tessenderlo Marc Meert Vooraf telefonisch contact, goed schoeisel Herk en Mombeek Geo-fietstocht tot uur Kerk Nieuwerkerken Natuurpunt Leefmilieu Nieuwerkerken Yvette Cordie Natuurwandeling met gids Natuurpunt bezoekerscentrum Kiewit Katleen Bollen katleen.bollen@natuurpunt.be De Veewey (Eksel) Vogeltrekwaarnemingen en ornithologisch ringwerk Op het reservaat, Kiefhoekstraat, Eksel Albert Geuens Verrekijker of telescoop aangewezen. t Plat (Overpelt) Seizoenswandeling Schapenstal, einde Palisstraat, Overpelt-Holven Luc Winters Laarzen nuttig Maandag 27 en dinsdag 28 oktober Herfstatelier tot uur Leskeuken domein, Putvennestraat 108, Hasselt Domein Kiewit Marleen Ritzen kiewit@hasselt.be Voor kinderen van 9 tot 11 jaar 20,00 per kind voor de 2 dagen Vooraf inschrijven, picknick meebrengen Dinsdag 28 oktober Woensdag 29 oktober Kinderatelier, crea en spel: Herfstschatten Claire Jacobs Kinderen van 7 tot 12 jaar: vooraf inschrijven, deelname 5,00 per kind Drankje en koekje en knutselmateriaal inbegrepen Natuurontdekkingstocht Natuurpunt bezoekerscentrum Kiewit Katleen Bollen katleen.bollen@natuurpunt.be Gratis activiteit voor kinderen met begeleider Donderdag 30 oktober Stevig stappen naar de mijnterril van Heusden-Zolder Jan Kenens Vrijdag 31 oktober Creatieve natuur-vrijdag Natuurpunt bezoekerscentrum Kiewit Katleen Bollen katleen.bollen@natuurpunt.be Een uitwisseling van creatieve natuurideeën, natuurpraatjes en een tas koffie. Wij maken creaties waar de natuur van beter wordt en werken met natuur - of afvalmateriaal. Ideeën zijn welkom Zaterdag 1 november Stiemerbeekvallei (Genk) Beheerswerk Parking Sportcentrum, E. Vandorenlaan, Genk Jos Lycops Licht beheerswerk voor vrijwilligers, Stevig schoeisel en werkhandschoenen voorzien Zondag 2 november Keltische bomenwandeling Jan Kenens Rullingen (Sint-Truiden) Gedichtenwandeling Parking Kasteel Rullingen Aulenteer Natuurpunt Sint-Truiden i.s.m. Toerisme Sint-Truiden Gidsen Johan Van Meerbeek en Marc Nicolaï Watervalbos (Hoeselt) Herstwandeling Onze Lieve Vrouwkerk, Onze-Lieve- Vrouwplein, Hoeselt Deelname: 2,00, leden gratis De Maten (Genk) Natuurwandeling Parking Slagmolen, Slagmolenstraat, Genk Jaak Luys Onder begeleiding van een natuurgids Goede wandelschoenen vereist Grote-Brogel (Peer) Wandelen in de voetsporen van Pieter Breugel Ooievaarsnest, Hoogstraat 4, Grote- Brogel NP afdeling Meeuwen-Gruitrode & Peer Paul Capals Laarzen of stevige wandelschoenen De Vloeiweiden (Lommel-Kolonie) Geleide natuurwandeling

17 P a gina tot uur uur: Wateringhuis, Oude Maai, Lommel-Kolonie uur: einde Koloniestraat, Lommel-Kolonie Albert Mertens Luc Winters De Veewey (Eksel) Vogeltrekwaarnemingen en ornithologisch ringwerk Op het reservaat, Kiefhoekstraat, Eksel Albert Geuens Verrekijker of telescoop aangewezen. Nationaal Park Hoge Kempen (Lanaken) Op stap met een ranger: Indian Summertocht Toegangspoort Pietersheim, Neerharenweg 12, Lanaken Aan de waterburcht Projectbureau Nationaal Park Hoge Kempen André Mulders ,00 per persoon of 5,00 per gezin Inschrijven niet nodig Mombeekvallei (Sint-Lambrechts- Herk) Hondenwandeling 7 km. René Neutelaers, Steenweg 68, Sint- Lambrechts-Herk Natuurpunt Hasselt-Zonhoven Alida Vanholst alida.vanholst@telenet.be Bij regenweer best laarzen voorzien Woensdag 5 november Hengelhoef (Houthalen-Helchteren) Moestuin winterklaar maken Bezoekerscentrum Limburgs Landschap vzw, Hengelhoefdreef 6, Houthalen- Helchteren Deelname: gratis Zaterdag 8 november Cursus: Likeurtjes 9.30 tot uur Leskeuken domein, Putvennestraat 108, Hasselt Domein Kiewit Marleen Ritzen kiewit@hasselt.be 10,00 per deelnemer Vooraf inschrijven en betalen Zondag 9 november Vallei Zwarte Beek (Hechtel-Eksel) Zwart-Waterwandeling Resterheide, parking Begijnenvijvers, Begijnenstraat, Hechtel Natuurpunt Hechtel-Eksel natuurpunt.hechtel-eksel@skynet.be Gerlabeekvallei en Wijngaardbos (Hoeselt) Natuurwandeling Parking Sint-Domitianuskerk, Bovenstraat, Werm (Hoeselt) Orchis vzw Munsterbilzen orchis.vzw@belgacom.net Gids: François Jacobs Hengelhoef (Houthalen-Helchteren) Dialectwandeling Bezoekerscentrum Limburgs Landschap vzw, Hengelhoefdreef 6, Houthalen- Helchteren Deelname: 2,00, leden gratis Wintershoven (Kortessem) Wandeling Rituele bomen en planten Kerk, Sint-Lambertusstraat, Wintershoven-Kortessem Natuurpunt Kortessem Kris Castro Het Wik (Genk) Natuurwandeling 8.30 tot uur Parking Provinciaal Natuurcentrum, Craenevenne 86, Genk Marc Fourier Onder begeleiding van een natuurgids Goede wandelschoenen vereist Smeetshof (Bocholt) De herfst kleurt je dag Parking Smeetshofweg 1, Bocholt Natuurpunt Bocholt Rik Bosmans Wandelschoenen Voorstelling: Morgen duurt nog lang tot uur Biolokaal domein, Putvennestraat 108, Hasselt Domein Kiewit Marleen Ritzen kiewit@hasselt.be Vertelling voor kinderen van 3 tot 6 jr. Vooraf inschrijven, 2,00 per deelnemer, aantal deelnemers is beperkt Na voorstelling is er knutselmoment De Veewey (Eksel) Vogeltrekwaarnemingen en ornithologisch ringwerk Op het reservaat, Kiefhoekstraat, Eksel Albert Geuens Verrekijker of telescoop aangewezen. Dinsdag 11 november Stevige stapwandeling door bos en heide Jan Kenens Vrijdag 14 november Braakballen pluizen Natuurpunt Limburg, zoogdierenwerkgroep Likona Jos Ramaekers Wij willen weten waar muizen en spitsmuizen voorkomen in Limburg. Onderzoek samen met kerkuilenwerkgroep Fotoavond en reisverslag van IJsland tot uur Natuurpunt Hasselt-Zonhoven Nathalie Henseler henselern@gmail.com Vooraf inschrijven via Inge Vandebeek inge.vandebeek@natuurpunt hasseltzonhoven.be Deelnameprijs: 5,00 per persoon Zaterdag 15 november Vallei Zwarte Beek (Hechtel-Eksel) Dag van de Natuur: natuurbeheer Katershoeve, Katerstraat, Hechtel Natuurpunt Hechtel-Eksel Jean Kuppens jeankuppens@gmail.com Dag van de Natuur: natuurbeheer 9.00 tot uur en Werkschuur De Kluut, Bosstraat z/n, (tegenover 130), Koersel Natuurpunt Beringen Hans Van den Bossche natuurpunt.beringen@telenet.be Vallei Zwarte Beek (Zelem) Dag van de natuur: werkdag in de Leunen 9.00 tot uur Leunenstal, Oude Schansstraat, Zelem Natuurpunt Regio Zelem Peter Vanlommel p.vanlommel@telenet.be Vallei Zwarte Beek (Lummen) Dag van de natuur, werkvoormiddag Plaats nog te bepalen, zie Natuurpunt Lummen Jos Vanduffel vanduffel.jos@gmail.com Maaswinkel (Maasmechelen) Beheerswerken Infobord Zuid-Willemsvaart, Maasmechelen Natuurpunt Maasmechelen Bertie Vanderlee Vallei van de Itterbeek (Neeroeteren) Beheerwerken Kerk, Voorshoventerweg, Neeroeteren Natuurpunt Maasland-Noord Sylvain Peeters Aangepaste kledij/werkhandschoenen De Maten (Genk) Beheerswerk Contact opnemen met Jos Bollen Jos Bollen Licht beheerswerk voor vrijwilligers, Stevig schoeisel en werkhandschoenen voorzien Smeetshof (Bocholt) Nationale natuurdagen

18 P a gina 18 Parking Smeetshofweg 1, Bocholt Natuurpunt Bocholt Het bestuur Werkkledij, laarzen en werkhandschoenen Wijvenheide (Zonhoven) Beheerwerkweekend 9.00 tot uur Infobord Nachtegalenstraat, Zonhoven (te bereiken via Korhaanstraat) Natuurpunt Hasselt-Zonhoven Gilbert Hermans gilbert.hermans@telenet.be Ivo Vanvoorden ivo.vanvoorden@telenet.be 2 dagen (ook zondag) beheerwerken gevolgd door een barbecue als dank voor alle vrijwilligers Zondag 16 november Natuurspeurdertjes: Herfstspeurtocht Jan Kenens Op avontuur in de natuur voor kinderen van 5 tot 7 jaar. Deelname 1,50 per kind, koekje en drankje inbegrepen Vallei Zwarte Beek (Hechtel-Eksel) Korstmossen leren kennen Parking voetbalclub Hechtel FC, Hoefstraat, Hechtel Natuurpunt Hechtel-Eksel natuurpunt.hechtel-eksel@skynet.be Piringen Wandelen langs de Fonteinbeek Kerk Piringen,Merestraat-Tomstraat Leefmilieu Tongeren Paul Denis Borgloon Dag van de natuur beheerswerk St-Annavallei Groenstraat, Jesseren Natuurpunt Borgloon Dieu Nico Hageven (Neerpelt) Themawandeling Natuurhistorie Bezoekerscentrum De Wulp, Tussenstraat 10, Neerpelt Natuurpunt Neerpelt Theo Janssen Hengelhoef (Houthalen-Helchteren) Zintuigenwandeling Bezoekerscentrum Limburgs Landschap vzw, Hengelhoefdreef 6, Houthalen- Helchteren Deelname: 2,00, leden gratis Gerhagen (Tessenderlo) Herfstwandeling Bosmuseum Gerhagen (Zavelberg), Tessenderlo Werkgroep Ecologie Tessenderlo Marc Meert Vooraf telefonisch contact, goed schoeisel Smeetshof (Bocholt) Nationale natuurdagen Parking Smeetshofweg 1, Bocholt Natuurpunt Bocholt Het bestuur Werkkledij, laarzen en werkhandschoenen De Veewey (Eksel) Laatste vogeltrekwaarnemingen en ornithologisch ringwerk Op het reservaat, Kiefhoekstraat, Eksel Albert Geuens Verrekijker of telescoop aangewezen. Nationaal Park Hoge Kempen (Mechelse Heide) Op stap met een ranger: Indian Summertocht Toegangspoort Mechelse Heide, J. Smeetslaan 280, Maasmechelen Aan de schuilhut Projectbureau Nationaal Park Hoge Kempen André Mulders per persoon of 5 per gezin Beheerwerkweekend 9.00 tot uur Parking, Putvennestraat Natuurpunt Hasselt-Zonhoven Gilbert Hermans gilbert.hermans@telenet.be Ivo Vanvoorden ivo.vanvoorden@telenet.be 2 dagen (ook zondag) beheerwerken gevolgd door een barbecue als dank voor alle vrijwilligers Winterbarbecue tot uur Parking, Putvennestraat Natuurpunt Hasselt-Zonhoven Inge Vandebeek inge.vandebeek@ natuurpunthasseltzonhoven.be Sluitstuk van de beheerwerken. Wie minstens halve dag kwam werken tijdens weekend eet en drinkt gratis. Anderen betalen 7,00 voor eten en drank Vooraf inschrijven is nodig via Inge Vandebeek, Donkeindeweg 134, Zonhoven Dinsdag 18 november Viskwekerij Vandeput (Zonhoven) Waterwereld, achter de schermen van een viskwekerij tot uur Boomsteeg 40, Zonhoven Toerisme Zonhoven Guido Pirotte guido.pirotte@zonhoven.be Najaarsbijeenkomst van het SAPclubje tot uur Natuur.huis, Putvennestraat 112 Natuurpunt Hasselt-Zonhoven Jan Wyers jan.wyers@skynet.be Terugblik op de werking van het afgelopen seizoen ; Vooruitblik naar 2015 Zaterdag 22 november Viskwekerij Vandeput (Zonhoven) Waterwereld, achter de schermen van een viskwekerij tot uur Boomsteeg 40, Zonhoven Toerisme Zonhoven Guido Pirotte guido.pirotte@zonhoven.be Zondag 23 november Walcheren (Zeeland) Vogel en strandwandeling 8.00 tot uur Oprit 26 (E313) Paal-Beringen - carpoolparking Werkgroep Ecologie Tessenderlo Marc Meert Vooraf telefonisch contact, goed schoeisel Hochter Bampd (Lanaken) Landschapswandeling Parking langs de Geulerweg, Lanaken Orchis vzw Munsterbilzen orchis.vzw@belgacom.net Gids: Theo Hellofs (Orchis) Kleine-Brogel Educatieve wandeling: de levenscyclus in de natuur Café Run Inn, Burgemeester Voetslaan 6, Kleine-Brogel Stadsbestuur Peer i.s.m. natuurgidsen Paggerswandeling Christel Simons Bichterweerd (Niel-bij-As) Wintervogels Kerk Niel-bij-As, Hoogstraat, Niel-bij-As Natuurpunt As Vincken André Alken Beheerswerken n.a.v. de dag van de natuur 9.00 tot uur Infobord, Klinkstraat, Alken Natuurpunt Alken Put Albert Donderdag 27 november Natuureducatieve comedyvoorstelling Flirten in t groen door Joeri Cortens tot uur Jan Kenens Deelname 5,00 leden Natuurpunt, 7,00 voor niet-leden Stiemerbeekvallei (Genk) Beheerswerk Parking Sportcentrum, E. Vandorenlaan, Genk Jos Lycops Licht beheerswerk voor vrijwilligers, Stevig schoeisel en werkhandschoenen voorzien

19 P a gina 19 Vrijdag 28 november Creatieve natuur-vrijdag Natuurpunt bezoekerscentrum Kiewit Katleen Bollen katleen.bollen@natuurpunt.be Een uitwisseling van creatieve natuurideeën, natuurpraatjes en een tas koffie Wij maken creaties waar de natuur beter van wordt en werken met natuur - of afvalmateriaal. Ideeën zijn welkom Kerk Bevingen, Sint-Truiden Aulenteer Natuurpunt Sint-Truiden i.s.m. Toerisme Sint-Truiden Gidsen: Rob Haijen Hengelhoef (Houthalen-Helchteren) Workshop natuurfotografie Bezoekerscentrum Limburgs Landschap vzw, Hengelhoefdreef 6, Houthalen- Helchteren Deelname: 2,00, leden gratis De Drij Dreven, net voorbij laatste huis in Zonhoven Toerisme Zonhoven Guido Pirotte guido.pirotte@zonhoven.be Woensdag 10 december Stappen door de gezonde winterlucht Jan Kenens natuurpunt.hechtel-eksel@skynet.be Borgloon Natuurwandeling Loen is toch zoe schoen Speelhof centrum Borgloon Natuurpunt Borgloon Schreurs Roger Hageven (Neerpelt) Daguitstap tot uur Bezoekerscentrum De Wulp, Tussenstraat 10, Neerpelt Natuurpunt Neerpelt Theo Janssen Zondag 30 november Kerstbaksel en knutsel Leskeuken domein, Putvennestraat 108, Hasselt Domein Kiewit Marleen Ritzen kiewit@hasselt.be Voor kinderen van 6 tot 10 jaar Vooraf inschrijven, aantal deelnemers is beperkt 2,00 per deelnemer Natuurwandeling met gids Natuurpunt bezoekerscentrum Kiewit Katleen Bollen katleen.bollen@natuurpunt.be Zondag 7 december Gewapend de winter tegemoet Jan Kenens Met een opkikkertje onderweg Monschau (Duitsland) Winterwandeling 8.00 tot uur Oprit 26 (E313) Paal-Beringen - carpoolparking Werkgroep Ecologie Tessenderlo Marc Meert Vooraf telefonisch contact, goed schoeisel Rochendael (Sint-Truiden) Natuurwandeling De Maten (Genk) Natuurwandeling Parking Slagmolen, Slagmolenstraat, Genk Jaak Luys Onder begeleiding van een natuurgids Goede wandelschoenen vereist De Vloeiweiden (Lommel-Kolonie) Geleide natuurwandeling tot uur uur: Wateringhuis, Oude Maai, Lommel-Kolonie uur: einde Koloniestraat, Lommel-Kolonie Albert Mertens Luc Winters Nationaal Park Hoge Kempen (Connecterra) Op stap met een ranger: smakenwandeling Toegangspoort Connecterra, Zetellaan 54, Maasmechelen Projectbureau Nationaal Park Hoge Kempen André Mulders per persoon, 2,00 per kind, tot 7 jaar gratis Inschrijven niet nodig Kessenich (Kinrooi) Op zoek naar de bever en andere dieren uit het Vijverbroek Grenskantoor Kessenich Natuurpunt Kinrooi Frans Parren Laarzen gewenst Dinsdag 9 december De Drij Dreven (Zonhoven) Bomen kijken Vrijdag 12 december Braakballen pluizen Natuurpunt Limburg, zoogdierenwerkgroep Likona Jos Ramaekers Wij willen weten waar muizen en spitsmuizen voorkomen in Limburg. Onderzoek samen met kerkuilenwerkgroep Zaterdag 13 december Vallei van de Grote Beek (Heppen- Bevelo) Uilenwandeling tot uur Taverne De Wijzerplaat, Hoekstraat, Heppen Natuurpunt Leopoldsburg Info: Guy Vanzeir gvanzeir@yahoo.com Wandelschoenen Bolderberg (Zolder) Afsluitende wandeling en Algemene vergadering tot uur Parking Bovy, Galgeneinde, Heusden-Zolder Natura Limburg René Steegmans Om u Algemene vergadering voor de leden in het Bolderke, Heusden-Zolder Zondag 14 december Vallei Zwarte Beek (Hechtel-Eksel) Koude neuzenwandeling Resterheide, parking Begijnenvijvers, Begijnenstraat, Hechtel Natuurpunt Hechtel-Eksel Mullemer Bemden (Wijchmaal) Natuurwandeling: winterwandeling Kringwinkel Peer, Steenweg Wijchmaal 66, Wijchmaal Stadsbestuur Peer i.s.m. natuurgidsen Wandeling in het milieu- en natuurleerpad Christel Simons Hengelhoef (Houthalen-Helchteren) Help de vogels Bezoekerscentrum Limburgs Landschap vzw, Hengelhoefdreef 6, Houthalen- Helchteren Deelname: 3,00, leden 2,00 Bergerven (Dilsen-Stokkem) Speuren naar sporen Kapel van de Weerstand, Bruglaan, Rotem Deelname: 2,00, leden gratis Grensmaas ( Dilsen-Stokkem) Bevergeheimen Winterdijk, Kempenstraat, Rotem Natuurpunt Maasland-Noord Jemp Peeters Mullemer Bemden (Peer) Winterwandeling Kringwinkel, Steenweg Wijchmaal 66, Peer NP afdeling Meeuwen-Gruitrode & Peer Robert Van Dingenen Laarzen of stevige wandelschoenen

20 P a gina 20 Smeetshof (Bocholt) Beheerswerken Parking Smeetshofweg 1, Bocholt Natuurpunt Bocholt Arnold Goossens Werkkledij en laarzen Kerst natuurlijk Natuurpunt bezoekerscentrum Kiewit Katleen Bollen katleen.bollen@natuurpunt.be Glühwein drinken aan gezellige vuurkorven, natuurvriendelijke cadeautips, workshop Dommelvallei (Eksel) Natuurwandeling Zuiveringsstation, Eikelbosstraat, Eksel Gerard Jannis Albert Geuens De Drij Dreven (Zonhoven) Bomen kijken De Drij Dreven, net voorbij laatste huis in Zonhoven Toerisme Zonhoven Guido Pirotte guido.pirotte@zonhoven.be Natuurspeurdertjes: Kerstwandeling Jan Kenens Op avontuur in de natuur voor kinderen van 5 tot 7 jaar. Deelname 1,50 per kind, koekje en drankje inbegrepen Vallei Zwarte Beek (Zelem) Winterwandeling en jaarafsluiting Einde Broekstraat kruispunt met Molenstraat en Bakelstraat, Zelem Natuurpunt Regio Zelem Jan Kenens jan.kenens@natuurpunt.be Dijlevallei (Brabant) Winterwandeling 8.00 tot uur Oprit 26 (E313) Paal-Beringen - carpoolparking Werkgroep Ecologie Tessenderlo Marc Meert Vooraf telefonisch contact, goed schoeisel Tongeren Tongeren Natuurhistorisch Parking tegenover de gevangenis, Kastanjewal, Tongeren Leefmilieu Tongeren Paul Denis Natuurpunt bezoekerscentrum Kiewit Katleen Bollen katleen.bollen@natuurpunt.be Gratis activiteit voor kinderen met begeleider Op tocht gaan en achteraf een knutselactiviteit Zondag 28 december Gerhagen (Tessenderlo) Winterwandeling Bosmuseum Gerhagen (Zavelberg), Tessenderlo Werkgroep Ecologie Tessenderlo Marc Meert Vooraf telefonisch contact, goed schoeisel Natuurwandeling met gids Natuurpunt bezoekerscentrum Kiewit Katleen Bollen katleen.bollen@natuurpunt.be Woensdag 17 december Hengelhoef (Houthalen-Helchteren) Beleef de winter Bezoekerscentrum Limburgs Landschap vzw, Hengelhoefdreef 6, Houthalen- Helchteren Deelname: gratis Zaterdag 20 december De Maten (Genk) Beheerswerk Contact opnemen met Jos Bollen Jos Bollen Licht beheerswerk voor vrijwilligers, Stevig schoeisel en werkhandschoenen voorzien Zondag 21 december Kessenich (Kinrooi) en Thorn (Nederland) Winterwandeling Parking Sint-Martinuskerk, Kerkstraat 14, Kessenich (Kinrooi) Orchis vzw Munsterbilzen orchis.vzw@belgacom.net Theo Hellofs (Orchis) Nationaal Park Hoge Kempen (Station As) Op stap met een ranger: Nationaal Park in een notendop Toegangspoort station As, Stationsstraat z/n, As (parking station) Projectbureau Nationaal Park Hoge Kempen André Mulders ,00 per persoon of 5,00 per gezin Inschrijven niet nodig Vrijdag 26 december Natuurontdekkingstocht + creatieve vrijdag Limburgse Milieukoepel vzw Geraetsstraat 25 Hasselt Telefoon: info@limburgsemilieukoepel.be Het secretariaat en het documentatiecentrum zijn geopend van maandag tot vrijdag van 09 uur tt 16 uur B EZOEK OOK ONZE WEBSITE WWW. LIMBURG SEMILIEUKOEPEL. B E