Beheer grote vuurvlinder in De Wieden

Transcriptie

1 Beheer grote vuurvlinder in De Wieden

2 Advisering beheer grote vuurvlinder in De Wieden Tekst: Henk Arends & Henk de Vries Met medewerking van: Arco Lassche, Jaap Bouwman & Linda Heilmann Rapportnummer: VS Productie: De Vlinderstichting Postbus AM Wageningen telefoon: fax: homepage: Opdrachtgever: Vereniging Natuurmonumenten Deze publicatie kan worden geciteerd als: Arends, H. & De Vries, H. H. (2005) Beheer grote vuurvlinder in De Wieden. Rapport VS , De Vlinderstichting, Wageningen. Trefwoorden: Grote vuurvlinder, leefgebied, beheer, bosverwijdering. Niets van deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt, door middel van druk, microfilm, fotokopie of op welke andere wijze ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van De Vlinderstichting en de opdrachtgever. juni 2005 DE VLINDERSTICHTING 2005 Beheer grote vuurvlinder in De Wieden 1

3 Inhoud Inhoud...2 Samenvatting...3 Hoofdstuk 1 Inleiding...4 Hoofdstuk 2 Methode...7 Hoofdstuk 3 Uitgangssituatie beheerlocaties...9 Hoofdstuk 4 Ingezet materieel en beheerd oppervlak...19 Hoofdstuk 5 Beschrijving van resultaten...22 Hoofdstuk 6 Conclusie...30 Bijlagen 1 en 2: protocollen...31 Bijlage Bijlage DE VLINDERSTICHTING 2005 Beheer grote vuurvlinder in De Wieden 2

4 Samenvatting In het noordwestelijk deel van De Wieden is op veertien locaties bos verwijderd gedurende de winter van Dit project had tot doel om de continuïteit van het leefgebied van de grote vuurvlinder te verbeteren. Dit doel is bereikt: de openheid van het landschap is zichtbaar verbeterd. Deels zelfs in de nabijheid (minder dan 100 m) van momenteel aanwezige rupsen van de grote vuurvlinder. Aangezien de populatie sterk onder druk staat, is het gewenst om ook andere aanvullende maatregelen te overwegen bovenop de nu genomen maatregelen. DE VLINDERSTICHTING 2005 Beheer grote vuurvlinder in De Wieden 3

5 Hoofdstuk 1 Inleiding De grote vuurvlinder is de meest karakteristieke vlindersoort van Nederland. Hij komt alleen voor in uitgestrekte laagveenmoerassen met daarin de waardplant, de waterzuring. Bestaande leefgebieden worden mettertijd ongeschikt en nieuwe leefgebieden moeten hiervoor in de plaats komen. Het realiseren van nieuw leefgebied is ook een kwestie van langetermijnplanning. Tot die tijd is de grote vuurvlinder afhankelijk van het beheer van de bestaande leefgebieden. Om de kwaliteit van het leefgebied van de grote vuurvlinder te vergroten heeft Vereniging Natuurmonumenten in De Wieden moerasbosjes gekapt en bosranden gesnoeid. De Vlinderstichting heeft een ondersteunende rol gespeeld door middel van het beschikbaar stellen van kennis en ervaring. Ook worden de effecten van de maatregelen gevolgd en vastgelegd. In deze rapportage wordt de nulsituatie op de locaties beschreven, de werkzaamheden gevolgd en effecten van maatregelen vastgelegd. Introductie De grote vuurvlinder is een karakteristieke vlinder van uitgestrekte laagveenmoerassen. Het is in Nederland een zeer zeldzame vlindersoort. Op de Rode lijst staat hij als ernstig bedreigd vermeld (Wasscher et al. 1998). Ook valt hij onder de Europese Habitatrichtlijn (Conventie van Bern) en is hij een beschermde diersoort (Natuurbeschermingswet, flora en faunawet). De grote vuurvlinder plant zich vooral voort in veenmosrietland in moerassen. De vlinder heeft een voorkeur voor een jonge fase van veenmosrietland, dat rijk is aan waterzuring. Hierop worden de eitjes afgezet. Er is in 2000 een soortbeschermingsplan voor deze vlinder verschenen met maatregelen voor de ontwikkeling van nieuw leefgebied. Om de kwaliteit van het leefgebied van de grote vuurvlinder te verbeteren, is het gezamenlijke project van POP tot vlinder gestart. Het doel van dit project is behoud en ontwikkeling van de populaties grote vuurvlinder in Overijssel. Vereniging Natuurmonumenten gaat verschillende maatregelen uitvoeren in De Wieden die een flinke positieve impuls moeten geven aan de kwaliteit van het leefgebied van de grote vuurvlinder. De Vlinderstichting heeft hierbij een ondersteunende rol door middel van beschikbaar stellen van kennis en ervaring. Het gaat om maatregelen als kappen van moerasbosjes, snoeien van bosranden, afplaggen van slootranden en maaien en plaggen van verruigd rietland. Alle genoemde maatregelen zijn gericht op het bevorderen van de verspreiding van waterzuring en het beter bereikbaar maken en onderling verbinden van geschikte leefgebieden voor de grote vuurvlinder. In deze rapportage worden de nulsituatie op de aan te pakken locaties DE VLINDERSTICHTING 2005 Beheer grote vuurvlinder in De Wieden 4

6 beschreven, de werkzaamheden gevolgd en de effecten van maatregelen vastgelegd. De grote vuurvlinder De grote vuurvlinder die in Nederland leeft is heel bijzonder. Het gaat hier om de ondersoort batava, die buiten Nederland nergens anders voorkomt. Helaas is deze opvallende vlinder zeer zeldzaam en momenteel zelfs ernstig bedreigd. Hij komt alleen nog maar voor in drie moerasgebieden in noordwest-overijssel en zuidoost-friesland: De Weerribben, De Wieden en de Rottige Meente. De grote vuurvlinder is een bewoner van rietmoerassen en overgangszones tussen natte ruigtes en hoogvenen. In Nederland komt hij vooral voor in uitgestrekte laagveenmoerassen, een typisch landschap voor de lagergelegen delen van ons land. In de huidige situatie vormen veenmosrietlanden de belangrijkste biotoop. De soortenrijke rietlanden waar deze vlinder vliegt, zijn nagenoeg verdwenen. Met name door versnippering en vernietiging van leefgebied is de soort hard achteruitgegaan. Beschrijving soort De naam van deze vlindersoort heeft betrekking op het formaat en de fel oranjegekleurde vleugels. De vrouwtjes verschillen van de mannetjes door de iets doffere kleur en de zwarte vlekkentekening. De onderzijde van de vleugels is blauwgrijs met een opvallende roodbruine vleugelband. In de lucht valt de flikkering op die ontstaat als gevolg van het contrast tussen de onder- en bovenvleugels. Figuur 1. Grote vuurvlinder. Levenscyclus De grote vuurvlinder vliegt van eind juni tot eind augustus. De hoogste aantallen worden in de tweede helft van juli aangetroffen. De eitjes worden afgezet op bladeren van de waterzuring. De rupsen overwinteren en maken de grootste groei door in de nazomer, de lente van het daaropvolgende jaar en de voorzomer. De rupsen overwinteren half volgroeid tussen dorre bladeren aan de basis van de waardplant. Wanneer in het volgend voorjaar de groei van de waardplant weer begint, worden de DE VLINDERSTICHTING 2005 Beheer grote vuurvlinder in De Wieden 5

7 Gedrag rupsen weer actief. Midden juni vind de verpopping plaats, waarna de vlinder eind juni, begin juli uitkomt. De mannetjes gedragen zich vaak sterk territoriaal. Ze verdedigen een territorium van m 2. Dit bestaat meestal uit een komvormige laagte in de vegetatie van het rietland. Als gevolg van het relatief grote territorium is de gemiddelde dichtheid van vlinders in een gebied vrij laag. De vrouwtjes zwerven door de uitgestrekte moerasgebieden op zoek naar mannetjes of (na de paring) geschikte waardplanten voor het afzetten van de eitjes. Ze kunnen dan flinke afstanden, tot wel 20 km, afleggen (Swaay & Bink, 2000). Leefgebied De grote vuurvlinder komt in Nederland voornamelijk voor in uitgestrekte laagveenmoerassen met daarin de waardplant waterzuring. Een dichtheid aan waardplanten van meer dan vijf waterzuringplanten per hectare is voldoende voor een duurzame populatie. Momenteel komt de vlinder nog maar in drie moerasgebieden in Noordoost-Nederland voor. De grootste populatie bevindt zich in De Weerribben en verder zijn er populaties in De Wieden en De Rottige Meente. Deze gebieden in de kop van Overijssel en in Zuidoost-Friesland waren vroeger onderdeel van een uitgestrekt moerasgebied. Door onder andere ontginning en verdroging is er echter veel leefgebied van de grote vuurvlinder verloren gegaan. De vlinders bevinden zich voornamelijk in rietmoerassen zoals veenmosrietlanden en overgangszones tussen natte ruigten en hoogvenen. Hierbinnen hebben ze de voorkeur voor grote leefgebieden met een afwisseling van open rietlanden voor de voortplanting en bloemrijke ruigtes voor het drinken van nectar. Wanneer de omringende vegetatie te dicht of te hoog is, kan het vrouwtje de waterzuringplanten niet goed meer vinden, en zullen er op die plekken weinig tot geen eitjes worden afgezet. De vlinders drinken nectar van onder andere grote kattenstaart, echte valeriaan, koninginnenkruid, moerasrolklaver en kale jonker. Het leefgebied van de grote vuurvlinder vormt een tijdelijk stadium in de successie van open water tot moerasbos. Dit betekent dat de huidige geschikte gebieden na enkele tientallen jaren niet meer geschikt zullen zijn als leefgebied voor deze vlinder. Voor het voortbestaan van de Nederlandse ondersoort van de grote vuurvlinder is het dan ook van groot belang dat er tegen die tijd weer nieuw leefgebied ontstaan is door de zogenaamde 'verlanding' van open water. Deze verlanding komt tegenwoordig echter zeer moeizaam op gang, waarschijnlijk door een gebrek aan een goede waterkwaliteit. Over de vegetatie en omgevingsfactoren zijn de volgende gegevens bekend (Swaay & Bink, 2000): Een dichtheid van meer dan vijf waardplanten per hectare is voldoende voor een duurzame populatie Een dichtheid hoger dan 50 planten per hectare draagt waarschijnlijk niet meer bij tot een hogere dichtheid van de grote vuurvlinder Het microklimaat rond de waardplanten speelt waarschijnlijk een belangrijke rol bij de voortplanting. De vlinders zijn onder de 20 o C bijna niet actief, tussen de 20 en 25 o C weinig actief en worden pas bij 28 o C goed actief. DE VLINDERSTICHTING 2005 Beheer grote vuurvlinder in De Wieden 6

8 Hoofdstuk 2 Methode In 2004 en 2005 zijn door medewerkers van De Vlinderstichting bezoeken gebracht aan de beheerlocaties van de grote vuurvlinder in De Wieden. Met behulp van een protocol zijn de uitgangssituatie van de aan te pakken terreindelen vastgelegd in september Tevens is een protocol opgesteld waarmee de beheerwerkzaamheden werden vastgelegd door Vereniging Natuurmonumenten. In het voorjaar 2005 zijn de uiteindelijke resultaten vastgelegd tijdens terreinbezoek. Selectie en vastlegging van de aan te pakken terreindelen Vereniging Natuurmonumenten heeft de locaties geselecteerd in natuurgebied De Wieden voor het soortbeheer voor de grote vuurvlinder. De geselecteerde gebieden met veel rupsen van de grote vuurvlinder worden niet of zeer beperkt worden aangepakt. De gebieden zijn in mei of eerste helft juni op grote rupsen geïnventariseerd om er zeker van te zijn dat de populatie grote vuurvlinder geen grote schade wordt toegebracht. Vastleggen uitgangssituatie De aan te pakken terreindelen worden met behulp van een protocol geïnventariseerd (zie bijlage 1). In augustus en begin september 2004 hebben medewerkers van De Vlinderstichting een drietal bezoeken gebracht aan de geselecteerde gebieden waarbij de uitgangssituatie van de beheerlocaties werd vastgelegd met behulp van plankaarten en geleverde coördinaten van alle werkzaamheden gemaakt door Vereniging Natuurmonumenten. Tijdens dit bezoek zijn de algemene voorkeuren van de grote vuurvlinder afgestemd op de locale situatie. Vastleggen werkzaamheden De werkzaamheden worden vastgelegd met behulp van een door De Vlinderstichting opgesteld protocol (zie bijlage 2). De werkzaamheden worden gedocumenteerd door Vereniging Natuurmonumenten, onder andere met foto s van het gebruikte materieel en het invullen van het protocol tijdens de uitvoering van de werkzaamheden. Vastleggen resultaat Het resultaat wordt vastgelegd met behulp van een door De Vlinderstichting opgesteld protocol. Dit protocol zal niet eerder dan twee maanden na het uitvoeren van de werkzaamheden worden ingevuld. Indien de situatie hiervoor geschikt is, zal vervolgens het betreffende terrein een keer per jaar door medewerkers van Vereniging Natuurmonumenten worden bezocht als onderdeel van de jaarlijkse monitoring van de grote vuurvlinder of eens per vier jaar worden bezocht DE VLINDERSTICHTING 2005 Beheer grote vuurvlinder in De Wieden 7

9 door medewerkers van De Vlinderstichting als onderdeel van de evaluatie van de verrichte werkzaamheden. DE VLINDERSTICHTING 2005 Beheer grote vuurvlinder in De Wieden 8

10 Hoofdstuk 3 Uitgangssituatie beheerlocaties In dit hoofdstuk wordt de uitgangssituatie van de verschillende beheerlocaties aan de hand van de plankaarten, gemaakt door Vereniging Natuurmonumenten, beschreven. Kaartblad 1 Er waren twee stukken bosopslag gearceerd die weggehaald zouden worden. Uit een gesprek met Arco Lassche van Vereniging Natuurmonumenten bleek dat één stuk bos reeds was weggehaald in een eerder stadium. Het andere stuk bosopslag bestaat volledig uit wilgenstruweel met een stamdikte die varieert van 5-10 cm en een hoogte van 4-5 meter. De strook wilgenstruweel wordt onderbroken door een zone riet en tussen de tweede strook wilgenstruweel staat een enkele els. In de strook van 10 meter rondom de bosopslag zijn vooral veel grassen aanwezig, met 1-10 exemplaren gewone waterzuring ertussen. Verder wat boterbloemen. Figuur 1a en b. Weergegeven is de situatie bij locatie 1 op kaartblad 1. Bij a is te zien dat de strook wilgenstruweel wordt onderbroken door een zone riet, en bij b een strook van 10 meter rondom bosopslag met vooral veel grassen. Kaartblad 2 Uit het gesprek met Arco Lassche is gebleken dat er bij de locaties die zijn aangegeven op kaartblad 2 voorlopig geen werkzaamheden zullen worden uitgevoerd in het kader van het uitvoeringsplan 'Van POP tot vlinder'. Locatie 1 Bij locatie 1 gaat het voornamelijk om elzenopslag met een gemiddelde stamdikte van 5-10 cm met laag wilgenstruweel en een enkele berk. In de ondergrond is voornamelijk ijl riet aanwezig. Dit geldt voor zowel standplaats 1 als 2. De strook rondom de locatie bestaat uit veenmosrietland met een lage begroeiing. Langs de slootkant aan de rand van de 10 meter-zone rondom de bosopslag waren 1-10 exemplaren waterzuring aanwezig en wat schermbloemigen. DE VLINDERSTICHTING 2005 Beheer grote vuurvlinder in De Wieden 9

11 Figuur 2a en b. Weergave bosopslag locatie 1 op kaartblad 2. Bij a is voornamelijk elzenopslag te zien, bij b is de strook van 10 meter rondom deze locatie weergegeven. Locatie 2 Ook bij locatie 2 gaat het voornamelijk om een smalle strook bos met elzenopslag, een aantal berken en een enkele eik. De gemiddelde stamdikte is ongeveer 5 cm maar loopt uiteen tot maximaal 15 cm en de hoogte van de bomen is maximaal 8 meter. In de ondergrond gaat het voornamelijk om zegge en braamstruiken. Vanaf standplaats 2 gezien is de bosopslag iets minder dicht met veel zegge, en zijn de bomen gemiddeld gezien iets dikker met 5-10 cm. In de 10 meter strook rondom de bosopslag werden 1-10 exemplaren waterzuring aangetroffen en veel koninginnenkruid ( planten). Figuur 3a en b. Weergave bosopslag bij locatie 2 op kaartblad 2. Bij a is te zien dat de bosopslag veel minder dicht is, en bij b is de 10 meter strook weergegeven met veel koninginnenkruid en 1-10 exemplaren waterzuring. Aan één zijde van de bosopslag was het riet weggemaaid Kaartblad 3 Op kaartblad 3 zijn twee locaties geselecteerd waar de bosopslag verwijderd gaat worden. Locatie 1 Het gaat bij locatie 1 om een strook bos met voornamelijk wilgenstruweel, een aantal elzen en een enkele berk. Het ligt midden tussen twee andere stroken bosopslag langs de Brouwersgracht. Het gaat om bomen met een gemiddelde stamdikte van 5-10 cm, waarvan de grootste bomen een stamdikte hebben van cm. Het overgrote deel van de bomen bereikt een hoogte van 5-6 meter (wilgenstruweel), maar de elzen en berk hebben een hoogte van maximaal 15 meter. Op standplaats 2 waar minder wilgenstruweel staat, is veel zegge aanwezig, DE VLINDERSTICHTING 2005 Beheer grote vuurvlinder in De Wieden 10

12 bij standplaats 1 is weinig ruimte voor andere begroeiing door de dichtheid van de hoeveelheid wilgenstruweel. De vegetatie in een strook van 10 meter rondom bestaat vooral uit een ijle rietvegetatie met 1-10 exemplaren waterzuring en veel koninginnenkruid ( planten) en veel veenmos (80%) tussen de planten. Figuur 4a, b en c. Weergave bosopslag standplaats 1 & 2. Bij a is te zien dat de bosopslag dichter is door de hoeveelheid wilgenstruweel die aanwezig is, bij b is te zien dat vooral Elzenopslag de boventoon voert. Bij c is het naastgelegen veenmosrietland weergegeven met veel koninginnenkruid en enkele exemplaren waterzuring. Locatie 2 Het gaat hier om een smalle strook bos met vanaf standplaats 1 gezien veel berken en wat wilgenstruweel met daartussen een ijle rietvegetatie. De gemiddelde stamdikte is ongeveer cm en loopt uit tot maximaal 25 cm. De bomen bereiken een gemiddelde hoogte van zo n 8 meter maar de maximum hoogte is ongeveer 12 meter. Bij standplaats 2 gaat het vooral om berken, met een enkele els en veel kleine wilgenstruweel. In de strook van 10 meter zijn veel braamstruiken aanwezig in een ijle rietvegetatie met 1-10 exemplaren waterzuring en nectarplanten als koninginnenkruid. Aan de andere zijde van de strook bos is veel koninginnenkruid aanwezig in een dichte rietvegetatie met enkele waterzuringplanten en wateraardbei. Figuur 5a, b en c. Weergave situatie bij locatie 2 op kaartblad 3. Bij a is de bosopslag weergegeven, gezien vanaf standplaats 1, bij b een overzicht van de bosopslag vanaf standplaats 2 en bij c is het veenmosrietland weergegeven dat naast de bosopslag ligt. Kaartblad 4 (later verdeeld over kaartblad 3, noordelijkste locatie, en 6) Op kaartblad 4 is een locatie geselecteerd, deze locatie is gelegen langs de Cornelisgracht. Het gaat om een stuk bos dat onderdeel uitmaakt van een groter geheel waarin een doorgang gemaakt zal worden. Het gaat om een smalle strook bos die voornamelijk uit berken en wat wilgenstruweel bestaat. Binnen de strook bos zijn veel braamstruiken en zegge aanwezig en de ondergrond is nogal vochtig met hier en daar een DE VLINDERSTICHTING 2005 Beheer grote vuurvlinder in De Wieden 11

13 plas water. De gemiddelde stamdikte van de bomen is ongeveer 10 cm uitlopend tot een maximum van zo n 15 cm. De hoogte van de bomen (berken) is 8 tot 10 meter. Aan de zijde van de Cornelisgracht gaat het voornamelijk om een dichte rietvegetatie met hier en daar wat koninginnenkruid. Aan de andere zijde van de strook bos is veenmosrietland (80-100% veenmos tussen de planten) aanwezig met een ijle rietvegetatie, maar weinig nectarplanten. Figuur 6a en b. Weergave situatie bij locatie 1 op kaartblad 4. Bij a is te zien dat de strook bosopslag voornamelijk bestaat uit berken en wat wilgenstruweel, en bij b zien we de strook veenmosrietland met een dichte veenmosondergrond en een ijle rietvegetatie. Kaartblad 5 Op kaartblad 5 zou het gaan om een locatie met ruigteland, waarvan de helft van het oppervlak zou worden gefreesd. Uit het gesprek met Arco Lassche (Vereniging Natuurmonumenten) bleek dat er voorlopig in het kader van het uitvoeringsplan 'Van POP tot vlinder' geen werkzaamheden zullen plaatsvinden. Het land is geplagd en er wordt sinds 2 jaar riet gesneden. Deze locatie is tijdens de inventarisatie van de verschillende locaties niet bezocht. Kaartblad 6 Er zijn in dit terreindeel vijf locaties geselecteerd waar stukken bosopslag zullen worden verwijderd. Locatie 1 Het gaat om een klein stuk bosopslag dat direct naast het fietspad naar Jonen is gelegen. Het bestaat voornamelijk uit laag wilgenstruweel met wat elzen. In de ondergrond van het bos zijn vooral veel braamstruiken, grassen en zegge aanwezig. Bij standplaats 2 bestaat de bosopslag voornamelijk uit wilgenstruweel met één enkele berk. In de naastgelegen strook rietland is een hoge en dichte rietvegetatie aanwezig met veel elsopslag. Tussen de planten was overal veenmos aanwezig, maar ook veel grassen, en werd watermunt aangetroffen. Ook werden er enkele waterzuringplanten (1-10 ex.) en nectarplanten als koninginnenkruid (1-10 ex.) aangetroffen. DE VLINDERSTICHTING 2005 Beheer grote vuurvlinder in De Wieden 12

14 Figuur 7a, b en c. Weergave situatie bij locatie 1 op kaartblad 6. Bij a is te zien dat de strook bosopslag voornamelijk bestaat uit wilgenstruweel met wat elzen, bij b is voornamelijk wilgenstruweel aanwezig (standplaats 2) en bij c is de strook veenmosrietland te zien met een dichte en hoge rietvegetatie. Foto c is vanaf het fietspad genomen. Locatie 2 Deze locatie was moeilijk te bereiken, omdat de grond te drassig was. Hierdoor is de beschrijving van dit stuk bosopslag niet zo uitvoerig. Ook was niet helemaal duidelijk wat er precies zou worden weggehaald, omdat alle locaties op de kaart waren gearceerd met uitzondering van locatie 2. Het lijkt te gaan om een grote strook bosopslag die voornamelijk uit elzen en wat berken bestaat. Binnen het bos is een dichte rietvegetatie aanwezig met wat zegge. De dikte van de stammen varieert van gemiddeld zon 10 cm tot maximaal cm. De hoogte van de bomen is ongeveer 6-8 meter. Voor het strook bos was een dichte rietvegetatie aanwezig met veel braamstruiken en wat koninginnenkruid (1-10 ex.). Figuur 8a en b. Weergave situatie bij locatie 2 op kaartblad 6. Bij a is te zien dat de strook bosopslag voornamelijk bestaat uit elzen en wat berken, bij b is de rietvegetatie weergegeven die voor het bos aanwezig is. DE VLINDERSTICHTING 2005 Beheer grote vuurvlinder in De Wieden 13

15 Locatie 3 Het gaat hier om een stuk bosopslag dat zeer smal begint en vervolgens uitloopt in een breder stuk bos. In het smalle stuk gaat het voornamelijk om wilgenstruweel, maar in het bredere gedeelte van het bos zijn vooral elzen aanwezig. De ondergrond in de bosopslag bestaat voornamelijk uit zegge en grassen. In het smalle gedeelte gaat het om bomen met een dikte variërend van 5-10 cm, maar het stuk waar de elzen staan bereiken de bomen diktes van 15 tot 20 cm. Het wilgenstruweel heeft een hoogte van 3-4 meter, maar de berken elzen bereiken hoogtes van 6-8 meter. Rondom het stuk bos is voornamelijk ijle rietvegetatie aanwezig met veel braamstruiken en wat varens, maar ook nectarplanten zoals koninginnenkruid (1-10 ex.). Figuur 9a, b en c. Weergave situatie bij locatie 3 op kaartblad 6. Bij is de situatie vanaf standplaats 1 weergegeven, bij b vanaf standplaats 2 en bij c is de strook rietland weergegeven die naast de bosopslag gelegen is. Locatie 4 Het gaat bij locatie 4 om het maken van een doorgang in een groot uitgestrekte strook bos die dan twee stukken rietland met elkaar zal verbinden. De strook die weggehaald gaat worden bestaat uit voornamelijk berken en wat eiken met veel ruimte tussen de bomen. In deze open ruimtes groeien veel braamstruiken en zegge. De ondergrond is nogal zompig met mossen en kleine plassen water. Aan de zijde van de Jan Hozengracht is een dichte en hoge rietvegetatie aanwezig waarin geen nectarplanten en/of waterzuring is aangetroffen. Aan de andere zijde van het bos is veenmosrietland aanwezig met een ijle rietvegetatie met veel koninginnenkruid en schermbloemigen. Figuur 10a en b. Weergave situatie bij locatie 4 op kaartblad 6. Bij a is te zien dat de strook bos voornamelijk uit berken en eiken bestaat, en bij b is het veenmosrietland weergegeven met veel nectarplanten zoals koninginnenkruid. DE VLINDERSTICHTING 2005 Beheer grote vuurvlinder in De Wieden 14

16 Locatie 5 Dit stuk bosopslag wordt weggehaald om als verbindingszone te functioneren tussen twee stroken rietland. Het gaat om bos met voornamelijk els en wat wilgenstruweel. Afhankelijk van de precieze standplaats is er de ene keer wat meer wilgenstruweel en wat minder els en andersom. In de ondergrond zijn gras, zegge en dood riet aanwezig. Verder werden er veel braamstruiken aangetroffen. Op de plaatsen waar veel wilgenstruweel staat, varieert de dikte van 5 tot 10 cm, op de andere plaatsen is de gemiddelde stamdikte cm uitlopend tot maximum van 40 cm. Wilgenstruweel heeft een hoogte van ongeveer 6 tot 8 meter waar de els hoogten bereikt van soms wel 12 meter. De rietvegetatie rondom de bosopslag is hoog, maar niet al te dicht en overal tussen de planten was veenmos aanwezig (95%). Er werd wel watermunt en koninginnenkruid aangetroffen, allebei met een dichtheid van 1-10 planten. Figuur 11a, b en c. Weergave situatie bij locatie 5 op kaartblad 6. Bij a is te zien dat de strook bos voornamelijk uit els bestaat, bij b is meer wilgenstruweel aanwezig tussen de elzen en bij c is het naastgelegen veenmosrietland te zien met koninginnenkruid en een hoge maar niet te dichte rietvegetatie. DE VLINDERSTICHTING 2005 Beheer grote vuurvlinder in De Wieden 15

17 Kaartblad 7 Op dit terreindeel rondom de Walengracht zijn zes locaties geselecteerd waar bosopslag verwijderd zal worden. Locatie 1 & 2 Het gaat hier om twee kleine stukjes bos die worden weggehaald om een verbindingszone te gaan vormen tussen twee stukken rietland. Het gaat hier voornamelijk om els en wat wilgenstruweel met daartussen aardig wat open ruimte die begroeid is met zegge en ijl riet. De dikte van de bomen is gemiddeld 5-10 cm maar er zijn ook bomen bij met een dikte van 15 cm. De hoogte van de bomen varieert van 6 tot 8 meter. Aan de zijde van de Walengracht ligt een mooi veenmosrietland met een ijle rietvegetatie en veel nectarplanten zoals koninginnenkruid (>100 planten). Figuur 12a, b en c. Weergave situatie bij locatie 1-2 op kaartblad 7. Bij a is te zien dat de strook bos voornamelijk uit els bestaat, bij b is meer wilgenstruweel aanwezig tussen de elzen en bij c is het naastgelegen veenmosrietland te zien met veel koninginnenkruid en een ijle rietvegetatie. Locatie 3 Op de kaart lijkt het bij locatie 3 te gaan om een brede strook bos, maar in werkelijkheid blijkt dit maar een zeer dunne strook bos (3 meter breed) te zijn. Deze dunne strook bos bestaat voornamelijk uit elzen, wilgenstruweel en wat berken. De bomen hebben een dikte van ongeveer 5-10 cm en een hoogte van 8 tot 10 meter. De ondergrond lijkt voornamelijk bedekt met zegge en riet. Bij standplaats 1 bestaat de strook bos vooral uit elzen en bij standplaats 2 voert de berk de boventoon. Aan de slootzijde van het bos ligt veenmosrietland met een ijle rietvegetatie en veel koninginnenkruid ( planten). Figuur 13a, b en c. Weergave situatie bij locatie 3 op kaartblad 7. Bij a is te zien dat de strook bos voornamelijk uit els bestaat, bij b voeren de berken de boventoon en bij c is het naastgelegen veenmosrietland te zien met veel koninginnenkruid en een ijle rietvegetatie. DE VLINDERSTICHTING 2005 Beheer grote vuurvlinder in De Wieden 16

18 Locatie 4 Het gaat om een kleine hoeveelheid wilgenstruweel met een enkele els die direct bij de afsplitsing van Jonen en de Walengracht ligt. Het wilgenstruweel is heel dicht, waardoor er bijna geen ruimte is voor andere begroeiing tussen de bomen. De dikte van de stammen varieert van 5-10 cm en de hoogte van het wilgenstruweel is ongeveer 5 meter en van de els ongeveer 7 meter. Er is een dichte rietvegetatie om de bosopslag aanwezig waarin nagenoeg geen nectarplanten zijn aangetroffen. Locatie 5 Bij locatie 5 gaat het om drie kleine stukken wilgenstruweel met wat els. De begroeiing tussen de bomen bestaat voornamelijk uit ijle rietvegetatie en zegge. De gemiddelde stamdikte van de wilgenstruweel is ongeveer 5 cm en els heeft een dikte van maximaal 10 cm. De hoogte van het wilgenstruweel is ongeveer 5-6 meter en de hoogte van de elzen is ongeveer 8 meter. Tussen de drie stukken wilgenstruweel met els is veenmosrietland aanwezig dat bestaat uit een ijle rietvegetatie met veel koninginnenkruid ( planten). Locatie 6 Op de kaart is een dunne strook bos te zien die het veenmosrietland, beschreven bij locatie 5, zou moeten omsluiten. Dit was in werkelijkheid niet het geval. Vanaf het punt op de kaart waar de bosopslag het dunst was, is geen bos meer aanwezig. Ook hier gaat het om wilgenstruweel met wat els die in dikte en hoogte overeenkomen met locatie 4 & 5 aan de rechterzijde van de Walengracht. Figuur 14a, b en c. Weergave situatie bij locatie 4, 5 & 6 op kaartblad 7. Bij a de situatie bij locatie 4, bij b situatie bij locatie 5 en bij c situatie bij locatie 6 weergegeven. Figuur 15 Weergave veenmosrietland bij locatie 5 & 6. Er is een ijle rietvegetatie aanwezig met veel koninginnenkruid. DE VLINDERSTICHTING 2005 Beheer grote vuurvlinder in De Wieden 17

19 Kaartblad 8 In dit terreindeel zijn drie stukken bosopslag geselecteerd, maar uit het gesprek met Arco Lassche (Vereniging Natuurmonumenten) is gebleken dat op hier korte termijn geen werkzaamheden zullen plaatsvinden. Locatie 1 De bosopslag bestaat voornamelijk uit elzen en enkele wilgen. De bomen hebben een dikte van 5-10 cm en zijn 6-8 meter hoog. De begroeiing tussen de bomen bestaat voornamelijk uit ijl riet en zegge. Langs de sloot ligt een dichte en hoge rietvegetatie, maar aan de andere zijde van de bosopslag is veenmosrietland aanwezig. Deze bestaat uit een dichte rietvegetatie met enkele nectarplanten zoals koninginnenkruid (1-10 planten). Figuur 16a en b. Weergave situatie bij locatie 1 op kaartblad 8. Bij a een overzicht van de twee kleine stukken bosopslag die voornamelijk uit els en wat wilgen bestaat, bij b is een dichte rietvegetatie te zien waartussen koninginnenkruid aanwezig is. Locatie 2 Rondom de bosopslag bij locatie 2 was veel veenmos aanwezig waardoor het onmogelijk was om hier dichtbij te komen. Ook hier gaat het voornamelijk om els en wilg en enkele berken. De bomen hebben een dikte van 5-10 cm en hebben een hoogte van ongeveer 6-8 meter. Aan de zijde van Dwarsgracht is kleine strook veenmosrietland aanwezig met een dichte rietvegetatie en veel koninginnenkruid ( planten). Figuur 17 a en b. Weergave situatie bij locatie 2 op kaartblad 8. Bij a is de bosopslag te zien die voornamelijk uit els en een enkele berk bestaat, bij b wordt het veenmosrietland weergegeven waarmee de bosopslag wordt omsloten. DE VLINDERSTICHTING 2005 Beheer grote vuurvlinder in De Wieden 18

20 Hoofdstuk 4 Ingezet materieel en beheerd oppervlak In totaal zijn in veertien gebieden bomen verwijderd. De gebieden variëren in oppervlakte tussen 0,1 tot 0,75 hectare. De zware werkzaamheden zijn uitgevoerd met een 8 ton zware kraan, de lichte met handmachines. Voor alle percelen zijn dezelfde werkzaamheden uitgevoerd: bos is verwijderd met behulp van een hydraulische graafmachine van 8 ton, zie figuur 4.1. Aanvullend is er gefreesd met een lichtgewicht (hand)frees en gewerkt met een motorkettingzaag. Figuur 4.1. Hydraulische graafmachine met sorteerknijper Foto Arco Lassche Figuur 4.2. Lichtgewicht handbediende frees. Foto Arco Lassche DE VLINDERSTICHTING 2005 Beheer grote vuurvlinder in De Wieden 19

21 De werkzaamheden worden uitgevoerd ter bestrijding van bosopslag. Dit soort gebieden behoeven continu aandacht. Zorgvuldig werken is nodig voor dit project, ook na uitvoering van het grove werk blijven op korte termijn diverse werkzaamheden nodig, uit te voeren met klein materieel. Voorbeelden van vervolgwerkzaamheden zijn aanpak van restanten van stobben om nog te frezen, aanpak van massale opslag van zaailingen, het afvoeren van houtdepots en controles op aanwezigheid van restanten stokken die opnieuw uitlopen (figuren 4.3-6). Figuur 4.3. Uitloop van een houtstobbe. Figuur 4.4. Massale opslag van (waarschijnlijk) els. Figuur 4.5. Aangelegd houtdepot. Figuur 4.6. Niet verwijderde takken kunnen opnieuw uitlopen. DE VLINDERSTICHTING 2005 Beheer grote vuurvlinder in De Wieden 20

22 Verspreid over het noordwestelijk deel van De Wieden zijn veertien terreinen aangepakt met beheer, variërend in grootte tussen 0,1 hectare en 0,75 hectare. Een overzicht van deze gebieden wordt gegeven in figuur ,10-0,25 ha 0,26-0,50 ha 0,51-0,75 ha 0,75-1,0 ha Aantal gebieden Totaal Figuur 4.7. Overzicht van locaties die zijn aangepakt tijdens de beheerwerkzaamheden in De Wieden. Een overzicht van de oppervlakten bos die zijn verwijderd staat in tabel 4.1. Bij alle terreinen gaat het om rietland, met één uitzondering, een perceel hooiland. Het hout is overal in hopen gezet, deels in de bosrand, deels in het open terrein. 0,10-0,25 ha 0,26-0,50 ha 0,51-0,75 ha 0,75-1,0 ha Aantal gebieden Tabel 4.1. Overzicht van de oppervlakten van de beheerde locaties. Totaal DE VLINDERSTICHTING 2005 Beheer grote vuurvlinder in De Wieden 21

23 Hoofdstuk 5 Beschrijving van resultaten De waargenomen resultaten van dit project worden in dit hoofdstuk weergegeven met behulp van foto s en waarnemingen van waterzuringplanten. De terreinen die een ingreep hebben ondergaan, zijn bezocht in de periode eind mei begin juni 2005 om het resultaat vast te leggen. Met behulp van een protocol en met foto s zijn de aanpassingen vastgelegd. In dit hoofdstuk worden de foto s weergegeven van de beheerde locaties. In tabel 5.1 staat een overzicht van de waargenomen waterzuringplanten in en rond het object voor en na de maatregelen. Het blijkt dat er geen grote veranderingen zijn opgetreden in het voorkomen van waterzuring op en rond de objecten. In de bijlage staat een overzicht van vier kaarten waarop staat aangegeven op welke locaties bos werd verwijderd. Het zijn details van figuur 4.3. Tabel 5.1. Aangetroffen waterzuringplanten voor en na uitvoering van het beheer. Object Voor maatregel Na maatregel Waterzuring aangetroffen in nabijheid van object Waterzuring aangetroffen op het object Waterzuring aangetroffen in nabijheid van object Waterzuring aangetroffen op het object DE VLINDERSTICHTING 2005 Beheer grote vuurvlinder in De Wieden 22

24 Kaartblad 1 Object 1: Smalle strook met bosopslag verwijderd. Foto 1-1-rW (d.i. kaart 1-object 1-richting West) Object 2: Strook bos liggend tussen moerasheide en bos verwijderd. Foto 1-2-rW DE VLINDERSTICHTING 2005 Beheer grote vuurvlinder in De Wieden 23

25 Kaartblad 3 Object 1. Strook bos verwijderd die openheid met oeverzone doorbrak. In de strook om de beheerplek heen staan enkele tientallen waterzuringplanten. Foto 3-1-rO Object 2. Strook bos teruggezet die uitstak in open terrein. Foto 3-2-rW Object 3. Strook bos midden uit bosstrook verwijderd. Foto 3-3-rW DE VLINDERSTICHTING 2005 Beheer grote vuurvlinder in De Wieden 24

26 Kaartblad 6 Object 1. Bos verwijderd dat tussen twee open gebieden in ligt. Foto 6-1-rW Object 2. Tweezijdig bos verwijderd langs twee bosranden. Foto 6-2-rW Object 3. Bos tussen twee open gebieden verwijderd met uitloper van bosopslag. Verschillende waterzuringplanten aangetroffen op het perceel. Foto 6-3-rW DE VLINDERSTICHTING 2005 Beheer grote vuurvlinder in De Wieden 25

27 Object 4. Midden in een bosperceel werd vierkant stuk bos er tussenuit verwijderd. Foto 6-4-rO. Object 5. Opening gemaakt in gedeelte met veel bos. In twee in elkaar overlopende gedeelten verwijderd. Foto 6-5-rZW DE VLINDERSTICHTING 2005 Beheer grote vuurvlinder in De Wieden 26

28 Kaartblad 7 Object 1. Verwijdering van noordelijke bosrand tussen twee open veenmosrietlandpercelen. Eén waterzuringplant binnen beheerde plek gevonden. Foto 7-1-rNO Object 2. Verwijdering van zuidelijke bosrand tussen twee open veenmosrietlandpercelen. Foto 7-2-rW DE VLINDERSTICHTING 2005 Beheer grote vuurvlinder in De Wieden 27

29 Object 3. Bosstrook midden uit bosstrook weggehaald. Restant van pluimzeggevegetatie aanwezig. Foto 7-3-rO Object 4. Rand bos verwijderd die richting de oever groeide. Foto 7-4-rZW DE VLINDERSTICHTING 2005 Beheer grote vuurvlinder in De Wieden 28

30 Object 5a. Verwijdering van stukken bos aan randen van dichtgroeiend gedeelte. Totaal in drie delen (a+b+c) verwijderd. Er werd één waterzuringplant gevonden. Foto 7-5a-rZ Object 6. Smalle, langwerpige strook bos verwijderd. Foto 7-6-rNW DE VLINDERSTICHTING 2005 Beheer grote vuurvlinder in De Wieden 29

31 Hoofdstuk 6 Conclusie Het belangrijkste doel van het project, het realiseren van meer continuïteit in de open grazige gebieden, is gerealiseerd. Andere maatregelen kunnen worden meegenomen in de eventuele vervolgprojecten. De resultaten van dit project worden gevisualiseerd in hoofdstuk 4. Op veertien locaties werd bos verwijderd. Hiermee is op een aantal locaties een directe bedreiging weggenomen voor de grote vuurvlinder. Percelen die zich omvormen tot bos, een natuurlijk proces, worden ongeschikt voor de grote vuurvlinder. Daarbij komt dat bos vaak de neiging heeft om zich uit te breiden. Op één locatie is zelfs bos verwijderd nabij actueel leefgebied van de grote vuurvlinder; minder dan 100 meter afstand zit er tussen waarnemingen van twee grote rupsen van de grote vuurvlinder en een aangepakt perceel. Een belangrijk doel van dit project was om de continuïteit tussen open gebieden in De Wieden te versterken. Dit doel is met de uitvoering van dit project gerealiseerd. In het veld is de continuïteit van korte en open vegetaties toegenomen. Mogelijk dat de grote vuurvlinder zich hierdoor beter verspreidt in het landschap. Dit zou kunnen betekenen dat de kwaliteit van het leefgebied toeneemt voor de grote vuurvlinder. Naast deze positieve conclusies blijft het nodig om met volle aandacht te proberen het leefgebied van de grote vuurvlinder in De Wieden verder te verbeteren. Andere mogelijkheden dan de nu benutte, zijn onder andere de volgende aanbevelingen: Aanleg van verlandingszones met behulp van graafwerkzaamheden Bestrijding van de verzuring door hydrologische maatregelen. Effectieve bescherming van eiafzetplaatsen van de grote vuurvlinder. Inrichting van vrijgekomen grond na bosverwijdering. Bestrijding van verbossing door bosverwijdering in een vroeger stadium. Zorgdragen voor voldoende afwisseling tussen bloemrijke hooilanden en zuringpercelen. Maaibeheer aanpassen in locaties die tevoren onderzocht zijn op het eventuele voorkomen van eitjes of rupsen van de grote vuurvlinder. Gericht beheren op creëren van meer kansen voor groei van waterzuringplanten. DE VLINDERSTICHTING 2005 Beheer grote vuurvlinder in De Wieden 30

32 Bijlagen 1 en 2: protocollen DE VLINDERSTICHTING 2005 Beheer grote vuurvlinder in De Wieden 31

33 Bijlage 3 Kaarten 1 t/m 4. Met stip zijn aangegeven de locaties waarvan de resultaten beschreven zijn. Blauw is een locatie binnen de beheerde plek, rood is gebied gelegen op korte afstand er buiten (< 10 m). DE VLINDERSTICHTING 2005 Beheer grote vuurvlinder in De Wieden 32

34 DE VLINDERSTICHTING 2005 Beheer grote vuurvlinder in De Wieden 33

35 Bijlage 4 Beschrijving van locaties met behulp van luchtfoto s (uitvoeringskaarten Vereniging Natuurmonumenten). DE VLINDERSTICHTING 2005 Beheer grote vuurvlinder in De Wieden 34