een nieuw rapport voor water Het Flevolands waterbeheer in indicatoren 2004 Provincie Flevoland & Waterschap Zuiderzeeland

Transcriptie

1 Provincie Flevoland & Waterschap Zuiderzeeland een nieuw rapport Het Flevolands waterbeheer in indicatoren 2004 voor water

2 Samenvatting resultaten RWSR KRW Ecologie 3 Chemie - Oppervlaktewater 4 Chemie - Waterbodem 3 Chemie - Grondwater 3 Inrichting & onderhoud 2 WB21 Verdroging 5 Wateroverlast 5 Watertekort 5 Wateropgave 1 Veiligheid 5 Stedelijk waterbeheer Waterketen 5 Waterplannen 4 Samenwerking 4 Toelichting beoordeling 1 Wijkt zeer sterk af van de functie-eisen 2 Wijkt sterk af van de functie-eisen 3 Wijkt af van de functie-eisen 4 Voldoet bijna aan de functie-eisen 5 Voldoet geheel aan de funcie-eisen Niet relevant? Geen informatie + Geen klassenormen

3 een woord vooraf Wat is de toestand van het water? In welke mate worden onze waterdoelen bereikt? Dit zijn enkele vragen waarop de Regionale Watersysteemrapportage (RWSR) Flevoland antwoord geeft. Voor het opstellen van deze RWSR werkten de provincie Flevoland en Waterschap Zuiderzeeland nauw samen. Alle relevante informatie over de Flevolandse grond- en oppervlaktewatersystemen is bij elkaar gebracht en eenduidig vastgelegd. Het Nieuwe rapport voor water speelt in op het Nationaal Bestuursakkoord Water (NBW), waarin de nieuwe en ingrijpende beleidsthema s binnen het waterbeheer zijn vastgelegd. De komende jaren vormt dit NBW de basis voor het waterbeheer in Flevoland en daarmee hét kader voor rapportage en monitoring. Met deze brochure hebben wij getracht een leesbare en overzichtelijke samenvatting van de rapportage te maken. Meer achtergrondinformatie en het volledige rapport zijn beschikbaar op de bijgevoegde CD-ROM. Wij zijn erg benieuwd naar uw reacties. Wij nodigen u daarom uit uw op- en aanmerkingen aan ons door te geven (per watersysteem-informatie@zuiderzeeland.nl), zodat wij in de toekomst een nog betere rapportage over het Flevolandse waterbeheer kunnen maken. Hierbij spreken wij de wens uit dat u in deze watersysteemrapportage de inspiratie kunt vinden om samen te werken aan het realiseren van gezonde, veilige en duurzame watersystemen. Gedeputeerde Staten van Flevoland L.M. Bouwmeester-den Broeder, gedeputeerde Dagelijks Bestuur van Waterschap Zuiderzeeland mr. ir. H.L. Tiesinga, dijkgraaf ir. J.B. van der Veen, secretaris-directeur

4 inleiding De provincie Flevoland en Waterschap Zuiderzeeland hebben gezamenlijk een Regionale Watersysteemrapportage (RWSR) opgesteld. Aan de hand van een uitgebreide verzameling indicatoren geeft de rapportage inzicht in de toestand en het gebruik van het watersysteem. De RWSR-methodiek werd ontwikkeld voor het evalueren van het waterbeleid. Om de doelen van het beleid te bereiken worden doorgaans maatregelen genomen. Deze moeten worden gemonitord op hun effecten. Dit levert de informatie op waarmee beleid of maatregelen vervolgens kunnen worden aangepast. Het Nationaal Bestuursakkoord Water (NBW) uit 2003 vormt het nieuwe waterbeleid. Dit is ook het beleid waarover wordt gecommuniceerd in de campagne Nederland leeft met water. Het NBW is een overeenkomst tussen het Rijk, de provincies, gemeenten en waterschappen om de waterproblematiek in Nederland samen aan te pakken. Informatie over het Gewenste Grondwater en Oppervlaktewater Regime (GGOR), de vierde pijler uit het NBW, is nog niet verzameld. Het werk hiervoor start in Flevoland in In deze samenvatting van de RSWR is de informatie rond de pijlers uit het NBW gegroepeerd. Dit samenwerkingsproduct van provincie en waterschap laat zien dat een RWSR een instrument kan worden voor monitoring van de resultaten van de gezamenlijke aanpak van de waterproblematiek die het NBW voorstaat.

5 Monitoren voor WB21 Indicatoren voor Waterbeleid in de 21ste eeuw (WB21) beschrijven de onderdelen wateroverlast, watertekort en veiligheid. lokale wateroverlast De kern van Waterbeleid in de 21 ste eeuw (WB21) is dat water de ruimte moet krijgen, voordat het die ruimte zelf, op ongecontroleerde wijze, opeist. Deze benadering houdt in dat in het landschap en in de stad ruimte gemaakt wordt voor water. Een belangrijk uitgangspunt is dat het ene gebied zijn water-problemen niet afwentelt op andere, lager gelegen gebieden door het water zo snel mogelijk af te voeren. Bij het zoeken van oplossingen kiezen de waterbeheerders daarom voor de drietrapsstrategie: vasthouden-bergen-afvoeren. Dat betekent dat een overvloed aan water eerst wordt vastgehouden in het gebied. Lukt dat niet langer, dan wordt het water tijdelijk opgevangen in waterbergingsgebieden. Wateroverlast, watertekort en de wateropgave In de huidige situatie kent Flevoland geen knelpunten ten aanzien van wateroverlast, dat wil zeggen dat een zware bui die gemiddeld eens in de 100 jaar valt niet tot wateroverlast leidt. Het NBW stelt als eis dat in 2050 een zware bui die gemiddeld eens in de 50 jaar voorkomt niet tot wateroverlast mag leiden. Flevoland houdt strengere eisen aan en wil in 2050 een bui van gemiddeld eens in de 80 jaar aankunnen. Flevoland heeft, waterhuishoudkundig gezien, geen watertekort. In de huidige situatie wordt jaarlijks wel ongeveer 100 miljoen kubieke meter water ingelaten, waarvan het grootste deel in de Noordoostpolder. Dit water wordt vooral gebruikt voor het doorspoelen van de watergangen om de waterkwaliteit op een acceptabel peil te houden. Om ook in de toekomst (2050) wateroverlast en watertekort als gevolg van bodemdaling en klimaatsverandering te voorkomen zijn maatregelen nodig. Bepalend is de zogenaamde wateropgave, dit is het volume aan water dat in een gebied vastgehouden moet kunnen worden om afwenteling van water-overlast op andere gebieden te voorkomen. In de provinciale Stroomgebiedsvisie is de wateropgave voor Flevoland nader bepaald op circa 14 miljoen kubieke meter. Een uitvoeringsprogramma, als uitwerking van de wateropgave, wordt in 2004 uitgewerkt.

6 Veiligheid Flevoland wordt beschermd door primaire waterkeringen met een totale lengte van 233 kilometer. Uit toetsing aan de veiligheidsnormen voor deze keringen is duidelijk dat het grootste deel aan de wettelijke vereisten voldoet. Zo n 49 km aan IJsselmeerdijk in Flevoland is echter nog niet op orde. De dijken langs de randmeren moeten grotendeels nog getoetst worden. In de Bestuursovereenkomst Dijkversterking Flevoland 2000 zijn over de planning van de dijkverbetering afspraken gemaakt tussen het Rijk, de provincie Flevoland en Waterschap Zuiderzeeland. Het Rijk heeft een inspanningsverplichting om de versterking van de primaire waterkeringen te voltooien voor eind De uitvoering ligt tot nu toe op schema. beweegbare stuw Roggebottocht De regionale implementatie van de wateropgave verloopt in twee stappen: het maken van ruimtelijke keuzes voor de verschillende maatregelenpakketten, gevolgd door het feitelijk uitvoeren van deze maatregelen. De wateropgave voor Flevoland is uitgesplitst naar twee (deelstroom)gebieden: de Noordoostpolder en Zuidelijk en Oostelijk Flevoland. Voor elk van deze gebieden zijn naast specifieke, ook generieke maatregelen genoemd. De specifieke maatregelen zullen nader vorm krijgen in deelstroomgebiedvisies die medio 2006 klaar zullen zijn. Van de generieke maatregelen is alleen de inrichting van natuurvriendelijke oevers vastgesteld beleid. Hiermee is invulling gegeven aan 10% van de totale wateropgave. Feitelijke uitvoering van de maatregelen moet nog plaatsvinden. Daarnaast worden nu al beweegbare stuwen geplaatst om water te kunnen vasthouden.

7 binnenwerk.qxd :04 Pagina 8 bestrijdingsmiddelen in het oppervlaktewater Indicator: BAS 12 a Monitoren voor de KRW Klassescore 1: wijkt zeer ernstig af 2: wijkt ernstig af 3: wijkt af 4: voldoet bijna 5: voldoet geen gegevens Indicatoren voor de Europese Kaderrichtlijn Water (KRW) beschrijven emissies, chemische en ecologische waterkwaliteit en de inrichting en M Afwateringsgebieden het onderhoud van watergangen. Watergangen hoofdaanvoersloot hoofdvaart/ vaart tocht grote wateren meren en plassen stedelijk gebied De Europese Kaderrichtlijn Water (KRW) is een Europese wet die als hoofddoel heeft het bereiken van een goede chemische en ecologische toestand in alle Europese watersyste- bestrijdingsmiddelen in het grondwater men. De richtlijn voorziet ook in criteria om deze toestand te beoordelen. Om het doel te bereiken zullen misschien nieuwe Indicator: BAS 37 a Klassescore 1: wijkt zeer ernstig af 2: wijkt ernstig af 3: wijkt af 4: voldoet bijna 5: voldoet geen gegevens eisen moeten worden gesteld aan lozingen en emissies van gevaarlijke stoffen. Ook kan het nodig zijn om het beheer, de inrichting en het onderhoud van watergangen te veranderen. De eisen die de KRW stelt strekken zich ook uit tot het grondwater, dat een goede chemische kwaliteit moet hebben. Er dient ook een evenwicht te zijn tussen onttrekking en aan- M Afwateringsgebieden vulling van grondwater; onttrekkingen mogen geen verdroging veroorzaken. Watergangen hoofdaanvoersloot hoofdvaart/ vaart tocht grote wateren meren en plassen stedelijk gebied

8 Atmosferische depositie 14.9 % Scheepvaart 2.2 % verkeer en vervoer 1.0 % Uitloging Oeverbeschoeiing 46.3 % Waterbodem 34.0 % Waterkwaliteit De ecologische kwaliteit van het Flevolandse oppervlaktewater is matig. Er komen relatief weinig verschillende soorten planten en dieren voor en het zijn vooral de meer algemene soorten. De manier waarop watergangen zijn ingericht en worden beheerd - denk aan strak beschoeide oevers- is een belangrijke oorzaak. Daarnaast spelen chemische factoren een rol: het kwelwater in Flevoland bevat vaak veel zout en heeft ook vaak een hoog ammonium- en ijzergehalte. Door chemische omzetting hiervan, is het zuurstofgehalte in het oppervlaktewater soms te laag voor een gezond ecosysteem. Het water in Flevoland bevat veel voedingsstoffen. Stikstof en fosfor voldoen niet aan de landelijke norm. Dit vertaalt zich door naar de ecologische kwaliteit, omdat voedselrijk water doorgaans soortenarm is. Algenbloei, ook een potentieel probleem bij vermesting, is vanwege de doorstroming in de polders geen groot probleem. Er is wel sprake van afwenteling op het IJsselmeer en de randmeren. Belangrijkste bronnen van voedingstoffen zijn de landbouw, kwel van voedselrijk water en - in mindere mate - lozingen vanuit rioolwaterzuiveringsinstallaties. Op het gebied van microverontreinigingen (zoals zware metalen en PAK) kent het oppervlaktewater in Flevoland weinig problemen. Een uitzondering vormen diverse bestrijdingsmiddelen waarvoor normoverschrijdingen te melden zijn. Waterbodems In Flevoland zijn de waterbodems relatief schoon. Sterk verontreinigde waterbodems, klasse 3 en 4, komen in vergelijking met andere provincies maar beperkt voor. Als bodems de classificatie sterk verontreinigd krijgen, dan gebeurt dat meestal vanwege de gehalten zware metalen. Een enkele maal zijn organotinbestrijdingsmiddelen of PAK de oorzaak. In de lagere klassen domineert de verontreiniging door PAK. natuurvriendelijke oevers Overstorten 1.3 % Huishoudens 0.3 % figuur: bronnen van PAK netto bijdrage aan de belasting van het oppervlaktewater De belasting met PAK is voor een belangrijk deel terug te voeren op milieuonvriendelijk oeverbeschermingsmateriaal, met name gecreosoteerde beschoeiingen. Dit is een erfenis uit het verleden, maar door de lange levensduur van het materiaal zal het nog geruime tijd duren voordat alles is vervangen. Het beleid van het waterschap is om de sterk verontreinigde waterbodems voor 2010 te saneren. Een knelpunt is het volume aan baggerspecie in het stedelijk gebied en in de hoofdvaarten: Flevoland heeft hiervoor niet genoeg bergingscapaciteit. Inrichting en onderhoud Er zijn nog weinig natuurvriendelijke oevers in Flevoland, maar er zijn de laatste jaren wel meerdere en steeds grootschaliger projecten op dit gebied uitgevoerd. Waterschap en provincie kiezen vaak de aanpak om de beschoeiing een stukje onder water te drukken, zodat een plasberm ontstaat.een tweede veel gebruikte methode is het graven van poeltjes achter de beschoeiing, soms door kleine openingen in de beschoeiing verbonden met het water in de vaart. Recentelijk zijn bij oeverprojecten ook ingrijpender maatregelen genomen. Zo zijn zeer geleidelijk aflopende oevers en speciale biotopen aangelegd. Op enkele plaatsen zijn beveroevers gecreëerd. Daarin zitten juist ook steilere stukjes zandoever, geschikt voor het graven van burchten. Het beheer en onderhoud van watergangen en oevers hebben een enorme invloed op de ecologische kwaliteit van het oppervlaktewater. Uitbreiding van natuurvriendelijk beheer en inrichting zal dan ook zeker nodig zijn om aan de vereisten van de KRW te voldoen.

9 Grondwater In het ondiepe grondwater (tot zo n 10 meter diepte) vormen bestrijdingsmiddelen een probleem. Landbouwkundige belasting is de belangrijkste oorzaak. Zware metalen zoals koper en zink komen in vrij hoge concentratie voor in het ondiepe grondwater. Deels is dat het gevolg van het natuurlijk voorkomen van deze stoffen. Drinkwater wordt in hoofdzaak een stuk dieper gewonnen (derde watervoerende pakket). Dit gebeurt in Zuidelijk Flevoland en in de oostrand van Oostelijk Flevoland. Het diepe grondwater is voor dit gebruik gereserveerd. Van de totale grondwateronttrekking komt grofweg driekwart voor rekening van de drinkwaterproductie. De landbouw is de dominante onttrekker in de ondiepe watervoerende pakketten die niet gereserveerd zijn voor de drinkwatervoorziening. Het gebruik van grondwater voor beregening neemt toe. Monitoren voor stedelijk waterbeheer De RWSR methodiek kent nog geen goede indicatoren voor stedelijk waterbeheer. Een aantal indicatoren beschrijft wel onderdelen van de waterketen. Met deze informatie en met informatie over de waterplannen die het NBW verplicht stelt, kan toch al enig inzicht gegeven worden in de stand van zaken in het stedelijk waterbeheer. Verdrogingsbestrijding Sterke afwatering en de onttrekking van grondwater kunnen tot ernstig watergebrek leiden. Vooral natuurgebieden hebben hieronder te leiden. Volgens de provinciale doelstelling moeten in 2005 in de helft van de verdroogde gebieden maatregelen zijn genomen. In Flevoland ligt de verdrogingsbestrijding goed op schema. Dit betekent niet dat in een aantal probleemgebieden al de gewenste hydrologie en natuurtypen zijn gerealiseerd: volledig herstel zal pas geruime tijd na het nemen van maatregelen optreden. Het stedelijk waterbeheer neemt een bijzondere plaats in, omdat in stedelijk gebied een complex watersysteem is geconcentreerd op een klein oppervlak. Grond- en oppervlaktewater horen bij het watersysteem, maar ook de waterketen. Dit is de trits van productie en levering van drinkwater, het rioleringsbeheer en ten slotte de zuivering van afvalwater. Het NBW vraagt de waterbeheerders om in het beheer van dit gehele watersysteem de burger beter en efficiënter te bedienen, tegen een zo laag mogelijke prijs. De beheerders (gemeente, waterschap, provincie en waterleidingbedrijf) werken daarom nauw samen aan het verbeteren van het watersysteem, inclusief de waterketen, en stellen samen waterplannen op die de rol van water in de stedelijke omgeving vastleggen.

10 Waterketen Het merendeel van het stedelijk gebied in Flevoland is voorzien van een rioolstelsel dat huishoudelijk afvalwater en regenwater apart houdt. Dit rioolstelsel voldoet aan de basisinspanning : de uitstoot van verontreiniging is in overeenstemming met de huidige normering. Uitzonderingen hierop zijn delen van de gemeenten Urk, Noordoostpolder en Dronten. Deze gemeenten hebben wel bepaald wanneer ze de basisinspanning willen halen: Urk in 2007, Noordoostpolder en Dronten in Het NBW verplicht tot studies voor het optimaliseren van het afvalwatersysteem (OAS). In de gemeenten Urk en Noordoostpolder zijn voor de verbetering van het rioolstelsel afkoppelstudies uitgevoerd, te beschouwen als een opmaat voor een OAS. Dronten heeft al een quick-scan gepland die te zien is als een OAS in verkleinde vorm. De plicht tot optimalisatiestudies geldt overigens ook voor gemeenten met een gescheiden rioolstelsel. In 2004 voeren Lelystad en Almere deze studies uit en maakt Zeewolde een begin met een OAS. In Flevoland zijn ruim 4100 huishoudens nog niet aangesloten op de gemeentelijke riolering. Zij lozen hun afvalwater via een septictank op oppervlaktewater. Vanaf 2005 gelden strengere eisen voor deze lozingen, waardoor veel huishoudens een grotere septictank zouden moeten aanschaffen. Nieuwe septictanks leveren weinig milieurendement op. Waterschap Zuiderzeeland en de Flevolandse gemeenten werken daarom samen om tegen lagere kosten een hoger milieurendement te halen. Het waterschap plaatst 1050 IBA s (systemen voor de Individuele Behandeling van Afvalwater) in gebieden met kwetsbaar water, terwijl de Flevolandse gemeenten extra riolering aanleggen. IBA Waterplannen Het NBW verplicht gemeenten en waterschap om in overleg met de provincie gemeentelijke waterplannen op te stellen. Uiterlijk in de eerste helft van 2006 moeten de waterplannen gereed zijn. Waterplannen beschrijven de rol van het water in het stedelijk gebied en maken de koppeling tussen het grond- en oppervlaktewaterbeheer. Als eerste gemeente in Flevoland heeft Lelystad een bestuurlijk goedgekeurd waterplan. Deze gemeente werkt nu aan een plan van aanpak dat invulling moet geven aan het maatregelenpakket. De gemeente Almere en het waterschap hebben een goedgekeurde waterplanvisie. Ook hier wordt gewerkt aan een verdere invulling. Dronten is begonnen met het opstellen van haar waterplan. Samenwerking Het NBW heeft ook in Flevoland een sterke impuls gegeven aan de samenwerking tussen gemeenten, provincie en waterschap, van bestuurlijke afstemming tot praktische samenwerking in de (afval)waterketen. Het is echter te vroeg om achterover te leunen: om alle doelen binnen de gestelde termijn te realiseren is nog een grote gezamenlijke inspanning nodig.

11 codering RWSR gebieden M N S O P L S Q I J A E GAL GOP F K V C U H B D U D

12 Indicator Omschrijving Flevoland Hoge afdeling Ecologie BAS-1 Ecologisch basisniveau van stromende wateren BAS-2 Ecologisch basisniveau van sloten BAS-3 Ecologisch basisniveau van kanalen BAS-4 Ecologisch basisniveau van zand-, klei- en grindgaten BAS-5 Ecologisch basisniveau van meren en plassen Oppervlaktewater BAS-6 Zuurstof BAS-7 Eutrofiëring van stagnante wateren BAS-8 Eutrofiëring van niet stagnante wateren BAS-9 Chloride BAS-10 Zware metalen BAS-11 Organische microverontreinigingen excl. bestrijdingsmiddelen BAS-12 Bestrijdingsmiddelen Waterbodemkwaliteit BAS-14 Zware metalen in waterbodem BAS-15 PAK en minerale olie BAS-16 PCB s BAS-17 Bestrijdingsmiddelen in waterbodem Waterkwantiteit BAS-18 Waterdiepte van sloten in Laag Nederland BAS-20 Status peilbesluit in Laag Nederland BAS-22 Wateroverlast door beperkte afvoercapaciteit en berging BAS-23 Watertekort door beperkte aanvoercapaciteit en berging Inrichting en onderhoud A B C D E U F G A L Lage afdeling BAS-24 Faunapassages????????????????????? BAS-25 Migratiemogelijkheden voor vis????????????????????? BAS-26 Paai- en opgroeimogelijkheden voor vis in meren en plassen????????????????????? BAS-27 Milieuvriendelijkheid materialen profielverdediging? BAS-28 Type oever algemeen BAS-29 Onderhoud nat profiel waterloop, excl. meren, plassen, gaten? BAS-30 Onderhoud oevers en onderhoudspaden Baggeren BAS-32 Verwijderen baggerspecie????????????????????? BAS-33 Verwerking baggerspecie????????????????????? G O P Noordoostpolder H I J K V L M N O P Q S?????????????????????????????????????

13 Indicator Omschrijving Flevoland Hoge afdeling A B C D E U F G A L Veiligheid BAS-34 Dijklengte conform norm t.o.v totale dijklengte Natuur NAT-36 Stadium verdrogingsbestrijding Grondwaterkwaliteit BAS-35 Verzuring van grondwater in verzuringsgevoelige gebieden BAS-36 Vermesting van grondwater BAS-37 Bestrijdingsmiddelen in grondwater in wegzijgingsgebieden BAS-38 Zware metalen in grondwater Grondwatergebruik GRST-5 Bedreiging kwaliteit grondwater voor drinkwater GRST-6 Hoeveelheid onttrokken grondwater Noodberging NOODB-1 Bestemde oppervlakte noodberging t.o.v. noodzakelijke oppervlak Vaarwater VAAR-1 Dimensies vaarwater in relatie tot vaarklasse VAAR-2 Dimensies kunstwerken vaarwater in relatie tot vaarklasse VAAR-3 Belemmering scheepvaart door achterstallig baggeronderhoud Zwemwater ZWEM-1 Waterkwaliteit zwemwater ZWEM-2 Veiligheid zwemwater onder de waterlijn ZWEM-3 Sluiting zwemgelegenheid Emissies EMIS-1 Emissies uit rioolwaterzuiveringsinstallaties EMIS-2 Emissies uit industrie/wvo-plichtige lozingen EMIS-3 Emissies uit huishoudelijke lozingen, ongerioleerd EMIS-4 Emissies uit niet-wvo-plichtige lozingen EMIS-5 Emissies uit de landbouw EMIS-6 Emissies uit riooloverstorten EMIS-7 Emissies uit verkeer EMIS-8 Emissies uit oeverbeschermingsmaterialen Lage afdeling G O P Noordoostpolder H I J K V L M N O P Q S???????????????????????

14 een uitgave van Provincie Flevoland & Waterschap Zuiderzeeland 2004