Statistiek bij de ontdekking van het Higgsdeeltje. Frank Filthaut Radboud Universiteit Nijmegen & Nikhef
|
|
- Benjamin van der Woude
- 7 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Statistiek bij de ontdekking van het Higgsdeeltje Frank Filthaut Radboud Universiteit Nijmegen & Nikhef Nationale Wiskunde Dagen, januari 2015
2 New York Times,
3 Inhoud: Deeltjesfysica en het Higgsdeeltje Zoektocht naar het Higgsdeeltje En verder...
4 Voorbij het blote oog Antoni van Leeuwenhoek, : uitvinding van de microscoop ontdekking van de eerste bacteriën ( kleine beestjes ), μm E. coli (grootte ~ 1 μm) Resolutie beperkt tot ~ λ grens bij zichtbaar licht: 0.5 μm verbetering to ~ 1Å mogelijk m.b.v. STM, AFM 4
5 Het atoom van binnen bekeken Idee: gebruik deeltjes om kleinere structuren te zien Rutherford (1911): verstrooiing van α-deeltjes ( 4 He-kernen, E α 3 MeV) aan een goudfolie quantummechanische vertaling: de Broglie-golflengte λ ~ h/p ~ fm constante van Planck impuls α-deeltjes (p m v) diffuse ladingsverdeling (Thomson) ladingsverdeling met atoomkern (Rutherford) 5
6 Zoektocht naar elementaire deeltjes... Rutherford, 1911 Friedman, Kendall, Taylor,
7 en hun wisselwerkingen Standaardmodel?? Alle wisselwerkingen in het Standaardmodel beschreven m.b.v. ijktheorie en overgebracht door krachtdeeltjes U(1) Y SU(2) L SU(3) c 7
8 Elementaire deeltjes in het Standaardmodel Leptonen: deeltjes zonder sterke wisselwerking (alleen zwak, electromagnetisch) 3 families (en antideeltjes) ,5 0, , Quarks: voelen ook de sterke wisselwerking (en komen niet als vrije deeltjes voor maar alleen in gebonden toestanden: hadronen) 5-4 0,1 1,8 < families (en antideeltjes) Krachtdeeltjes: foton (EM), gluonen (sterke wisselwerking), W/Z (zwakke wisselwerking) zwaar korte dracht ( 1fm = 5 m) Ontbrekend (tot 2012): het Higgsdeeltje 8 massa s in GeV/c 2 ~ mp
9 Massa uit interactie Waterstofatoom: bindingsenergie t.g.v. Coulomb-interactie mh mp + me - 13,6 ev/c 2 Proton: bijna alle massa t.g.v. interactie som van quarkmassa s: ~ MeV/c 2 mp Maar dit werkt niet bij elementaire deeltjes! 9
10 Quantum-velden Een veld : overal aanwezig voorbeeld van een klassiek veld: wateroppervlak aangeslagen toestand ( excitatie ): een golf bewegende golf, hoewel het wateroppervlak zelf niet beweegt! Quantum-velden: excitaties zijn deeltjes! voorbeeld: licht (het foton) is een excitatie van het elektromagnetische veld Deeltjes krijgen hun massa door hun interactie met het Higgs-veld!
11 Dramatis Personae Robert Brout François Englert Peter Higgs Theoretische artikelen uit 1964: bijna een halve eeuw oud! maar pas echt een belangrijk onderwerp na aantonen van de consistentie van het Standaardmodel ( t Hooft en Veltman, 1973) en de ontdekking van de W- en Z-deeltjes (1983/4) Nobelprijs in 2013 for the theoretical discovery of a mechanism that contributes to our understanding of the origin of mass of subatomic particles, and which recently was confirmed through the discovery of the predicted fundamental particle, by the ATLAS and CMS experiments at CERN's Large Hadron Collider 11
12 Technieken Het Higgsdeeltje leeft zeer kort (τ -22 s) dus hoe het te ontdekken? botsingen: converteer kinetische energie naar massa vervalsprocessen: reconstrueer de massa van het vervallende deeltje (als alle vervalsproducten gemeten worden) Entries / 1 MeV Minimum Bias Stream, Data 2009 ( ATLAS Preliminary Λ Invariant Mass Gauss (+poly) fit µ = ± 0.1 (stat) MeV σ = 3.2 ± 0.1 (stat) MeV PDG (2009) m = ± Λ MeV m Λ s=900 GeV) Both tracks: p > 0 MeV, Si hits > 6 T cos(θ) > 0.8, flight distance > 0.2 mm Data Simulation (niet het Higgsdeeltje...) [MeV] - m p π
13 De Large Hadron Collider ATLAS CMS 27 km omtrek, 2 protonbundels met E = 4 TeV (v/c 0, ) 7 TeV hoge energie sterk magneetveld (tot 8,5 Tesla) superfluïde (T = 1,9 K) 13
14 De LHC: een succes! In 2 jaar meer botsingen dan in jaar bij de vorige versneller ] Delivered Luminosity [fb ATLAS Online Luminosity 20 pp s = 7 TeV 2011 pp s = 7 TeV 2012 pp s = 8 TeV 0 Jan 14 Apr Jul Oct Month in Year
15 ATLAS: A Toroidal Lhc ApparatuS 15
16 Botsingen in de LHC/ATLAS 0 miljard protonen per pakketje van 20 μm dik, cm lang iedere 8 meter een pakketje Tot 40 miljoen foto s per seconde! ~ 0 miljoen pixels per foto 16
17 Detectie van deeltjes Behalve deeltjes die afzonderlijk te zien/meten zijn: neutrino s (schijnbare schending van behoud van impuls) hadron-jets (vele hadronen die min of meer in dezelfde richting bewegen) en meer specialistisch: τ-leptonen (zeer smalle hadron-jets) b-jets (afkomstig van b-quarks: lange levensduur van B-hadronen, τb 1,5 ps) 17
18 Herkennen van botsingen Reconstrueer zo goed mogelijk de impulsen van geladen en neutrale deeltjes aanwijzingen voor kort levende deeltjes en probeer zoveel mogelijk interessante deeltjes te herkennen (e ±, μ ±, γ,...) W e ν W μ ν 18
19 Interacties bij de LHC worden gedomineerd door de sterke interactie De uitdaging waarschijnlijkheid om Higgsbosonen te maken is ~ keer kleiner onderdrukken van achtergronden is de kunst ECM (TeV) 19
20 Maar 400 foto s per seconde kunnen bewaard worden iedere 25 ns een beslissing: voornamelijk e ±, μ ±, γ doe dit in meerdere stadia! gooi eerst de duidelijke rotzooi weg meer tijd om naar moeilijker gevallen te kijken Gespecialiseerde detectoren om deze beslissing snel te kunnen maken Trigger voorbeeld voor muonen: zoek naar trajecten die uit het interactiepunt gekomen kunnen zijn grofmazig (~ cm) maar ~ 7 associaties iedere 25 ns Hogere trigger-niveaus: gebruik van ~ 2000 PCs, uitgebreide netwerken 20
21 De hele interactie moet zo goed mogelijk gereconstrueerd worden patroonherkenning (met name voor reconstructie van trajecten van geladen deeltjes) selectie van de interessante interactie: tot 40 interacties per kruising van protonbundels Iteratief proces, ~ 5000 PCs Reconstructie gesimuleerde H ZZ μ + μ - μ + μ - interactie Z μμ kandidaat + 24 andere (oninteressante) interacties 21
22 Simulatie en analyse Gesimuleerde data: simulatie van zowel de proton-proton interactie zelf als van de respons van de detector essentieel voor het verkrijgen van concrete voorspellingen voor signaal / achtergrond in analyses shower van een elektron in de ATLAS calorimeter probleem: ~ 0 s / interactie, en aantallen interacties die vergelijkbaar zijn met de echte data (en voor sommige processen ordes van grootte meer!) Grid: veel meer rekenkracht (~ 5 CPUs voor ATLAS) dan op het CERN beschikbaar simulatie, reconstructie en data-analyse! Datasets zijn tot ~PBytes groot 22
23 Higgs-voorspellingen In het Standaardmodel van de deeltjesfysica: alleen de massa van het Higgsdeeltjes is onbekend voor gegeven massa zijn alle andere eigenschappen bekend! i.h.b.: het Higgsdeeltje koppelt het sterkst aan de zwaarste deeltjes Higgs BR + Total Uncert [%] 1-2 ττ cc bb γγ gg Zγ WW ZZ tt LHC HIGGS XS WG µµ productieprocessen vervalskanalen M H [GeV] 23
24 Higgsverval naar twee fotonen g g t H t γ γ Events / 2 GeV ATLAS Data Sig+Bkg Fit (m =126.5 GeV) H Bkg (4th order polynomial) s=7 TeV, Ldt=4.8fb s=8 TeV, Ldt=5.9fb H γγ Events - Bkg [GeV] m γγ Goede energieresolutie is cruciaal! 24
25 Higgsverval naar twee Z-deeltjes g g t H Z Z l + l, l, l + Events/5 GeV Data (*) Background ZZ Background Z+jets, tt Signal (m =125 GeV) H Syst.Unc. ATLAS (*) H ZZ 4l 15 s s = 7 TeV: Ldt = 4.8 fb = 8 TeV: Ldt = 5.8 fb Zeer zeldzaam iedere interactie telt! maak de selectie zo efficiënt mogelijk [GeV] m 4l 25
26 Higgsverval naar twee W-deeltjes g g t H W + W l + ν l, l ν l, Events / GeV 140 Data SM (sys stat) ATLAS s = 8 TeV, Ldt = 5.8 fb (*) H WW eνµν/µνeν + 0/1 jets WW WZ/ZZ/Wγ t t Single Top Z+jets W+jets H [125 GeV] m T [GeV] Vele soorten achtergrond! gesimuleerd maar heeft ook controle met data nodig 26
27 Systematische onzekerheden g g t H W + W l + ν l l ν l, Vele onzekerheden die gemodelleerd moeten worden vóór het zien van het signaal: het meest tijdrovende gedeelte van veel data-analyses!, Begrip van het inbedden van de harde interactie in de proton-proton botsing als geheel (extra jets ; zachte effecten) verschillende programma s / parameters controle-gebieden in de data (lijken veel op maar met net andere eigenschappen dan het gezochte signaal) Begrip van de detector-respons (bijvoorbeeld ν!), extra proton-proton interacties en effecten van de datareconstructie metingen van respons voor diverse objecten in de data 27
28 Statistische analyse (1) Voorspelde achtergrond significant statistische analyse nodig. Algemene aanname: geen interferentie tussen signaal en achtergrond f (~x) =µf s (~x)+f b (~x) Likelihood gebaseerd op gebinde (H WW) dan wel ongebinde data (H ZZ, γγ) beschrijving m.b.v. gebinde data (Poisson statistiek), nuisance parameters L = Y P (n i µs i + b i ) L = Y P n i µs i ( )+b ~ i ( ~ Y ) G( j ) i i j Statistische analyse gebaseerd op profile likelihood ratio (µ) =L µ, ˆ~ (µ) /L ˆµ, ˆ~ noemer: globale maximum L; teller: nuisance parameters voor gegeven μ Test statistic voor ontdekking (uitsluiten μ=0): 2ln (0) ˆµ 0 q 0 0 ˆµ<0 28 μ<0 onfysisch; enkelzijdige test constraints
29 p-waarde voor gemeten q0: Statistische analyse (2) p = Z 1 q 0,obs f (q 0 0)dq 0 f(q0 μ ): verdeling van q voor werkelijke waarde μ Probleem: hoe f(q0 0) te schatten? gebruikelijke frequentistische manier: toy experiments statistische fluctuaties t.o.v. verwachtingen voor μ=0, θ (μ=0) conventie in deeltjesfysica: ontdekking van een nieuw deeltje / effect kan pas geclaimd worden bij een significantie van 5σ p-waarde 3-7 genereer ~ 7 toy experiments (met duizenden interacties / experiment)? 29
30 Statistische analyse (3) Resultaat van Wald: asymptotisch gedraagt λ(μ) zich als 2ln (µ) =(µ ˆµ) 2 / 2 μ normaal verdeeld rond werkelijke waarde μ, met breedte σ Laatste probleem: schatting σ. Truc: Asimov dataset genereer kunstmatige dataset met n i,a = µ 0 s i (ˆ~ (µ 0 )) + b i (ˆ~ (µ 0 )) zelfde asymptotische gedrag, dus (voor hypothese μ=0, μ uit fit aan data) 2ln A (0) = µ 02 / 2 uitgebreide verificatie dat de asymptotische benadering werkt dat de nuisance parameters zich netjes gedragen (Isaac Asimov, Franchise ) 30
31 Local p 0 De ontdekking! Massa a priori onbekend, dus moet in principe voor alle mogelijke massa s bekeken worden s = 7 TeV TeV (2011), (2011), Ldt Ldt = fb fb ATLAS s = 8 TeV (2012), Ldt = 5.9 fb /11 EPS Prel. -4 Observed Expected -5 12/11 CERN Prel. Observed -6 Expected -7 Spring 2012 PRD Observed -8 Expected -9 04/12 CERN Prel. PLB 07/12 Observed Observed 0 Expected Expected m H [GeV] σ 2 σ 3 σ 4 σ 5 σ 6 σ De competitie 31
32 4 juli
33 Huidige status (1) Ten tijde van de ontdekking werden alleen verschillende verschillende vervalskanalen afzonderlijk gezien hoe zit het met de productiemechanismes? ATLAS Prelim. m H = GeV H γγ µ µ VBF+VH H ggf+tth +0.8 = H ZZ* 4l µ µ VBF+VH ggf+tth +2.4 = H WW* lνlν µ µ VBF+VH ggf+tth H ττ µ µ VBF+VH ggf+tth Combined µ µ VBF+VH ggf+tth +1.9 = = = s = 7 TeV Ldt = fb s = 8 TeV Ldt = 20.3 fb σ(stat.) sys inc. σ( theory ) σ(theory) γ γ Total uncertainty ± 1σ ± 2σ H f f H / µ µ VBF+VH 2 σ 1 σ 1 σ 1 σ 2 σ 1 σ ggf+tth γ γ,zz*,ww*,τ τ VBF+VH µ V V q q ( ) m H H Standard Model Best fit 68% CL V 95% CL = GeV V t t H ATLAS V H Preliminary H sv= 7 TeV s = 8 TeV t t H Ldt = fb Ldt = 20.3 fb H γ γ H ZZ* 4l H WW* lνlν H τ τ µ γ γ,zz*,ww*,τ τ ggf+tth
34 Huidige status (2) De koppelingssterkte van het (lichtste) Higgsdeeltje in supersymmetrische modellen is in het algemeen anders dan in het Standaardmodel nog niet voldoende data om al deze koppelingssterktes afzonderlijk te meten, maar met redelijke aannames zijn al vergelijkingen te maken precisie van ~ % is nodig om echt interessant te worden! Ook: het Higgsdeeltje heeft andere meetbare quantummechanische eigenschappen spin en pariteit alle alternatieven dan verwacht zijn zo goed als uitgesloten 34 ATLAS Preliminary m H = GeV Model: κ V, κ F p =% SM Model: λ FV, κ VV p =% SM ATLAS H γγ κf = s = 8 TeV Ldt = 20.7 fb H ZZ* 4l λ =0.86 s = 7 TeV FV Ldt = 4.6 fb s = 8 TeV Ldt = 20.7 fb Model: λ WZ, λ FZ, κ ZZ p =19% SM = λwz s = 8 TeV Ldt = 20.7 fb Model: λ du, λ 1 Vu, κ uu p =20% ) P alt SM ( J Model: λ lq, λ Vq, κ qq p =15% CL s -4 Model: κ g, κ -5 γ, B i,u p =18% SM BR =-0.16 i.,u P - s = 7 TeV J = 0 Ldt = fb H WW* eνµν/µνeν [.48,-0.99] [0.99,1.50] -2 κv = [.24,-0.81] [0.78,1.15] SM Model: κ g, κ γ p =9% SM -3 λ du λ lq s = 8 TeV Ldt = 20.3 fb κg= κγ= J P = 1 + Data CL s expected P assuming J = 0 ± 1 σ Total uncertainty ± 1σ ± 2σ P - P + J = 1 J = 2 m + BR i.,u. 95% CL 2 σ 1 σ 2 σ 1 σ 2 σ 1 σ 2 σ 1 σ 2 σ 1 σ 1σ 2 σ 2σ 1 σ 2 σ 3σ 1 σ 2 σ 1 σ 4σ 2 σ 1 σ Parameter value
35 Huidige status (3) Supersymmetrie voorspelt het bestaan van meerdere Higgsdeeltjes 5 in het meest eenvoudige geval (MSSM); met het lichtste Higgsdeeltje ~ het ene Higgsdeeltje in het Standaardmodel De massa s en koppelingssterktes van de extra Higgsdeeltjes zijn gekoppeld aan de eigenschappen van het lichtste Higgsdeeltje, en hun eigenschappen hangen ook af van de minste parameters twee manieren om te zoeken: via de koppelingen van het bekende deeltje en direct tan β ATLAS s= 7 TeV, s= 8 TeV, Preliminary Ldt = fb Ldt = 20.3 fb Combined h γ γ, ZZ*, WW*, τ τ, bb Simplified MSSM [κ V, κ u, κ d ] Exp. 95% CL Obs. 95% CL [GeV] m A 35 tanβ ATLAS s=8 TeV, L dt = fb max MSSM m h scenario, M = 1 TeV, h/h/a ττ m H =170 GeV m H =300 GeV m H =500 GeV SUSY m H =700 GeV Obs 95% CL limit Exp 95% CL limit 1 σ 2 σ LEP 95% CL limit Obs 95% CL limit ± 1 σ theory m A = GeV m h = 130 GeV m h = 128 GeV m h = 125 GeV m h = 122 GeV m h [GeV]
36 Vervolg Nog lang niet alle mogelijke processen zijn waargenomen veel werk voor volgende stadium van de LHC (bij hogere energie, te beginnen over enkele maanden) in het bijzonder: het Higgsdeeltje zou ook aan zichzelf moeten koppelen ultieme test bij een volgende versneller! De zoektocht naar andere (zwaardere) Higgsdeeltjes gaat door! en naar andere aanwijzingen in tegenspraak met het Standaardmodel 36
Massahysterie over het massamysterie. dr. Frank Filthaut Radboud Universiteit Nijmegen & Nikhef
Massahysterie over het massamysterie dr. Frank Filthaut Radboud Universiteit Nijmegen & Nikhef Voorbij het blote oog Antoni van Leeuwenhoek, 1632-1723: uitvinding van de microscoop ontdekking van de eerste
Nadere informatieHiggs en de Kosmos Niels Tuning (Nikhef) 31 oktober 2013
Higgs en de Kosmos Niels Tuning (Nikhef) 31 oktober 2013 De Higgs Waar gaat het over? Woensdag 4 juli 2012 Waarom is dit belangrijk? De Higgs Waar gaat het over? Dinsdag 8 oktober 2013 for the theoretical
Nadere informatieHiggs en de Kosmos Niels Tuning (Nikhef) Hoorn, 15 april 2014
Higgs en de Kosmos Niels Tuning (Nikhef) Hoorn, 15 april 2014 De Higgs Waar gaat het over? Woensdag 4 juli 2012 Waarom is dit belangrijk? De Higgs Waar gaat het over? Dinsdag 8 oktober 2013 for the theoretical
Nadere informatieIn Pursuit of Lepton Flavour Violation. A search for the τ -> μγγ decay with ATLAS at s = 8 TeV. I. Angelozzi
In Pursuit of Lepton Flavour Violation. A search for the τ -> μγγ decay with ATLAS at s = 8 TeV. I. Angelozzi Samenvatting Wat zijn de fundamentele bouwstenen van het universum? Welke krachten bepalen
Nadere informatieZoektocht naar het Higgs deeltje. De Large Hadron Collider in actie. Stan Bentvelsen
Zoektocht naar het Higgs deeltje De Large Hadron Collider in actie Stan Bentvelsen KNAW Amsterdam - 11 januari 2011 1 Versnellen op CERN De versneller Large Hadron Collider sub- atomaire deeltjes botsen
Nadere informatieDe zoektocht naar het Higgs boson. Ivo van Vulpen
De zoektocht naar het Higgs boson Ivo van Vulpen Als de Higgs ontdekt wordt gaat het de geschiedenisboeken in Als de Higgs niet ontdekt wordt gaat het ook de geschiedenisboeken in Real Madrid - Barcelona
Nadere informatieATLAS: Detector & Fysica. Robin van der Leeuw
ATLAS: Detector & Fysica Robin van der Leeuw 14-11-2011 Doel Doel is om een idee te geven van: Hoe een detector deeltjes detecteert Waarom zoveel botsingen nodig zijn Hoe we onderzoek doen Een paar voorbeelden
Nadere informatieDeeltjesfysica in vogelvlucht. Frank Filthaut Radboud Universiteit Nijmegen / Nikhef
Deeltjesfysica in vogelvlucht Frank Filthaut Radboud Universiteit Nijmegen / Nikhef Inhoud: Op zoek naar het kleinste Deeltjes en interacties: het Standaardmodel De Large Hadron Collider Deel 1: Op zoek
Nadere informatieNieuwe resultaten van de zoektocht naar het Higgs deeltje in ATLAS
Nieuwe resultaten van de zoektocht naar het Higgs deeltje in ATLAS Op 4 juli 2012 presenteerde het ATLAS experiment een update van de actuele resultaten van de zoektocht naar het Higgs deeltje. Dat gebeurde
Nadere informatieMeasuring the Higgs Boson Mass Using Event-By-Event Uncertainties A. Castelli
Measuring the Higgs Boson Mass Using Event-By-Event Uncertainties A. Castelli Samenvatting Dit proefschrift beschrijft de resultaten van mijn onderzoek naar de bepaling van de massa van het Higgs boson
Nadere informatieWaarneming van een nieuw deeltje met massa 125 GeV
Waarneming van een nieuw deeltje met massa 125 GeV CMS Experiment, CERN 4 juli 2012 Samenvatting In een seminarie dat vandaag plaatsvond in het Europees Laboratorium voor Nucleair Onderzoek (CERN), en
Nadere informatieWerkstuk Natuurkunde Het Higgsboson
Werkstuk Natuurkunde Het Higgsboson Werkstuk door Anoir 2099 woorden 12 maart 2018 8,5 1 keer beoordeeld Vak Methode Natuurkunde Newton HET HIGGSBOSON EN ZIJN DEMYSTIFICATIE Door: Anoir Koolhoven, Sergio
Nadere informatieSpinning the Higgs. Spin and Parity Measurement of the Discovered Higgs-Like Boson in the H WW lνlν Decay Mode R.Z. Aben
Spinning the Higgs. Spin and Parity Measurement of the Discovered Higgs-Like Boson in the H WW lνlν Decay Mode R.Z. Aben Samenvatting Als u zich ooit heeft afgevraagd waarom de materie om ons heen massa
Nadere informatieDe ontdekking van het Higgs boson. Ivo van Vulpen
De ontdekking van het Higgs boson Ivo van Vulpen CERN in Genève, Zwitserland Mijn oude huis ATLAS experiment vergaderen hotel kantine directeur theoreten Deeltjesfysica 10-15 m atoom kern Wat zijn de bouwstenen
Nadere informatieZoektocht naar de elementaire bouwstenen van de natuur
Zoektocht naar de elementaire bouwstenen van de natuur Het atoom: hoe beter men keek hoe kleiner het leek Ivo van Vulpen CERN Mijn oude huis Anti-materie ATLAS detector Gebouw-40 globe 21 cctober, 2006
Nadere informatieHet Standaardmodel. HOVO college Teylers 20 maart 2012 K.J.F.Gaemers
Het Standaardmodel HOVO college Teylers 20 maart 2012 K.J.F.Gaemers 20 maart 2012 HOVO 2012 I 2 20 maart 2012 HOVO 2012 I 3 C12 atoom 6 elektronen 6 protonen 6 neutronen 20 maart 2012 HOVO 2012 I 4 20
Nadere informatieWetenschappelijke Nascholing Deel 1: Van de alchemisten tot het Higgs-deeltje
Wetenschappelijke Nascholing Deel 1: Van de alchemisten tot het Higgs-deeltje Dirk Ryckbosch Fysica en Sterrenkunde 9 oktober 2017 Dirk Ryckbosch (Fysica en Sterrenkunde) Elementaire Deeltjes 9 oktober
Nadere informatieMeesterklas Deeltjesfysica. Universiteit Antwerpen
Meesterklas Deeltjesfysica Universiteit Antwerpen Programma 9u45 10u00 11u00 11u15 11u45 12u00 13u00 15u00 15u30 17u00 Verwelkoming Deeltjesfysica Prof. Nick van Remortel Pauze Versnellers en Detectoren
Nadere informatieZoektocht naar de elementaire bouwstenen van de natuur. Resultaten uit 1 e jaar van de LHC. Ivo van Vulpen
Zoektocht naar de elementaire bouwstenen van de natuur Resultaten uit 1 e jaar van de LHC Ivo van Vulpen Deeltjesfysica 10-15 m atoom kern Wat zijn de bouwstenen van de dingen om ons heen? De stand van
Nadere informatieLHCb Wat doen wij? Niels Tuning voor ET - 8 januari 2013
LHCb Wat doen wij? Niels Tuning voor ET - 8 januari 2013 LHCb Waarom deeltjesfysica? Waarom LHCb? Resultaten Upgrade Deeltjesfysica Bestudeert de natuur op afstanden < 10-15 m 10-15 m atoom kern Quantum
Nadere informatieSymmetie en Symmetrie. in het Standaard Model
Symmetie en Symmetrie in het Standaard Model Eric Laenen Utrecht Het Higgs deeltje Wat weet U wellicht al? - Higgs deeltje is klein (en duur) - media noemen het te vaak God-deeltje? - wordt gezocht onder
Nadere informatieWetenschappelijke Nascholing Deel 3: En wat met de overige 96%?
Wetenschappelijke Nascholing Deel 3: En wat met de overige 96%? Dirk Ryckbosch Fysica en Sterrenkunde 23 oktober 2017 Dirk Ryckbosch (Fysica en Sterrenkunde) Elementaire Deeltjes 23 oktober 2017 1 / 27
Nadere informatieWereld van het allergrootste
De magische wereld van het allerkleinste Viva Fysica, 26 januari 2017 Ivo van Vulpen Wereld van het allergrootste maan Geo stationair 35786 km hoogte Andre dekuipers upes 28000 km/uur m m F G m 1 m 2 r
Nadere informatieDe large hadron collider: Hoe zien de eerste botsingen eruit? Ivo van Vulpen
De large hadron collider: Hoe zien de eerste botsingen eruit? Ivo van Vulpen Het grootste en het kleinste volgens mijn dochter van 3 volgens haar vader Olifant Klein muisje Grootst Kleinst 10 +22 m 10-9
Nadere informatieTheory DutchBE (Belgium) De grote hadronen botsingsmachine (LHC) (10 punten)
Q3-1 De grote hadronen botsingsmachine (LHC) (10 punten) Lees eerst de algemene instructies in de aparte envelop alvorens te starten met deze vraag. In deze opdracht wordt de fysica van de deeltjesversneller
Nadere informatieDe deeltjes die bestudeerd worden hebben relativistische snelheden, vaak zeer dicht bij de lichtsnelheid c. De interacties tussen deeltjes grijpen
1 2 De deeltjes die bestudeerd worden hebben relativistische snelheden, vaak zeer dicht bij de lichtsnelheid c. De interacties tussen deeltjes grijpen plaats op subatomaire afstanden waar enkel de kwantummechanica
Nadere informatieWeek-end van de wetenschap, Groningen, 6 oktober 2013 Ivo van Vulpen
Zoektocht naar de elementaire bouwstenen van de natuur Week-end van de wetenschap, Groningen, 6 oktober 2013 Ivo van Vulpen CERN in Genève, Zwitserland Deeltjesfysica 10-15 m atoom kern Wat zijn de bouwstenen
Nadere informatie28 augustus 2012, Introductiecollege 1e jaars studenten UvA. Het Higgs boson. Ivo van Vulpen (UvA/Nikhef)
28 augustus 2012, Introductiecollege 1e jaars studenten UvA Het Higgs boson Ivo van Vulpen (UvA/Nikhef) VWO examen natuurkunde 2012 Tijdens de botsing ontstaan allerhande elementaire deeltjes. Hierbij
Nadere informatieHet mysterie van massa massa, ruimte en tijd
Het mysterie van massa massa, ruimte en tijd http://www.nat.vu.nl/~mulders P.J. Mulders home Massa: zwaartekracht zware massa Mm G 2 R zwaartekracht = trage massa 2 v = m R versnelling a c bij cirkelbeweging
Nadere informatieDe Large Hadron Collider 2.0. Wouter Verkerke (NIKHEF)
De Large Hadron Collider 2.0 Wouter Verkerke (NIKHEF) 11 2 De Large Hadron Collider LHCb ATLAS CMS Eén versneller vier experimenten! Concept studie gestart in 1984! Eerste botsingen 25 jaar later in 2009!!
Nadere informatieMajorana Neutrino s en Donkere Materie
? = Majorana Neutrino s en Donkere Materie Patrick Decowski decowski@nikhef.nl Majorana mini-symposium bij de KNAW op 31 mei 2012 Elementaire Deeltjes Elementaire deeltjes en geen quasi-deeltjes! ;-) Waarom
Nadere informatieHiggs-deeltje. Peter Renaud Heideheeren. Inhoud
Higgs-deeltje Peter Renaud Heideheeren Inhoud 1. Onze fysische werkelijkheid 2. Newton Einstein - Bohr 3. Kwantumveldentheorie 4. Higgs-deeltjes en Higgs-veld 3 oktober 2012 Heideheeren 2 1 Plato De dingen
Nadere informatieDe magische wereld van het allerkleinste - gedeelde dromen & innovatie -
De magische wereld van het allerkleinste - gedeelde dromen & innovatie - 40 jaar VIBA, 18 november 2016 Ivo van Vulpen Innovatie is overal In een steeds veranderende wereld vervult de VIBA al veertig jaar
Nadere informatieKosmische straling: airshowers. J.W. van Holten NIKHEF, Amsterdam
Kosmische straling: airshowers J.W. van Holten NIKHEF, Amsterdam 1. Kosmische straling. Kosmische straling wordt veroorzaakt door zeer energetische deeltjes die vanuit de ruimte de aardatmosfeer binnendringen
Nadere informatieMuons in early ATLAS data: from first collisions to W+ W- production Ottersbach, J.P.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Muons in early ATLAS data: from first collisions to W+ W- production Ottersbach, J.P. Link to publication Citation for published version (APA): Ottersbach, J. P.
Nadere informatieLarge Hadron Collider. Werkbladen. HiSPARC. 1 Inleiding. 2 Voorkennis. 3 Opgaven atoombouw. C.G.N. van Veen
Werkbladen HiSPARC Large Hadron Collider C.G.N. van Veen 1 Inleiding In het voorjaar van 2015 start de LHC onieuw o. Ditmaal met een hogere energie dan ooit tevoren. Protonen met een energie van 7,0 TeV
Nadere informatieDeel 1: in het Standaard Model bestaan er 3 generaties (flavours) neutrino s. dit werd met grote precisie bevestigd door de metingen bij de LEP
In dit hoofdstuk worden eerst de ontdekkingen van de neutrale en geladen leptonen besproken. Vervolgens wordt de ontdekking van het pion besproken, nauw verbonden met de ontdekking van het muon. Ten slotte
Nadere informatie(a) Noem twee eigenschappen die quarks en leptonen met elkaar gemeen hebben.
Uitwerkingen HiSPARC Elementaire deeltjes C.G.N. van Veen 1 Hadronen Opdracht 1: Elementaire deeltjes worden onderverdeeld in quarks en leptonen. (a) Noem twee eigenschappen die quarks en leptonen met
Nadere informatiede dynamica van melkwegstelsels te beschrijven; de versnelde uitdeining van het universum is een experimenteel gegeven maar de juiste aard en oorspron
Vormen de tot nu toe gekende elementaire deeltjes en interacties de fundamenteelste beschrijving van de natuur? En als dat zo is, hoe is het universum zoals we het waarnemen dan tot stand gekomen? Het
Nadere informatieAlgemeen. Cosmic air showers J.M.C. Montanus. HiSPARC. 1 Kosmische deeltjes. 2 De energie van een deeltje
Algemeen HiSPARC Cosmic air showers J.M.C. Montanus 1 Kosmische deeltjes De aarde wordt continu gebombardeerd door deeltjes vanuit de ruimte. Als zo n deeltje de dampkring binnendringt zal het op een gegeven
Nadere informatieDeeltjes in Airshowers. N.G. Schultheiss
1 Deeltjes in Airshowers N.G. Shultheiss 1 Inleiding Deze module volgt op de module Krahten in het standaardmodel. Deze module probeert een beeld te geven van het ontstaan van airshowers (in de atmosfeer)
Nadere informatieH2: Het standaardmodel
H2: Het standaardmodel 2.1 12 Fundamentele materiedeeltjes De elementaire deeltjes worden in 2 groepen opgedeeld volgens spin (aantal keer dat een deeltje rond zijn eigen as draait), de fermionen zijn
Nadere informatieElementaire Deeltjesfysica
Elementaire Deeltjesfysica FEW Cursus Jo van den Brand 24 November, 2008 Structuur der Materie Inhoud Inleiding Deeltjes Interacties Relativistische kinematica Lorentz transformaties Viervectoren Energie
Nadere informatieOnder constituenten verstaat men de fundamentele fermionen: de quarks in het versnelde proton of anti-proton, t of de versnelde elektronen of
1 2 3 Onder constituenten verstaat men de fundamentele fermionen: de quarks in het versnelde proton of anti-proton, t of de versnelde elektronen of positronen. De vooruitgang in de hoge-energie fysica
Nadere informatieEen deels bestaande PowerPointpresentatie voor de cursus in de aandacht gebracht cq bewerkt door:
Sporen van deeltjes Een deels bestaande PowerPointpresentatie voor de cursus in de aandacht gebracht cq bewerkt door: E.J. Klesser, K. Akrikez, F. de Wit, F. Bergisch, J. v. Reisen Het onderzoek naar elementaire
Nadere informatieDeeltjes en velden. HOVO Cursus. Jo van den Brand 26 september
Deeltjes en velden HOVO Cursus Jo van den Brand 26 september 2013 jo@nikhef.nl Docent informatie Overzicht Jo van den Brand & Gideon Koekoek Email: jo@nikhef.nl en gkoekoek@gmail.com 0620 539 484 / 020
Nadere informatieWetenschappelijke Nascholing Deel 2: Spookdeeltjes: de mysterieuze neutrino s
Wetenschappelijke Nascholing Deel 2: Spookdeeltjes: de mysterieuze neutrino s Dirk Ryckbosch Fysica en Sterrenkunde 16 oktober 2017 Dirk Ryckbosch (Fysica en Sterrenkunde) Elementaire Deeltjes 16 oktober
Nadere informatieSamenvatting Eerste meting van de fragmentatiebreukverhouding f s /f d met laagste orde hadronische vervallen bij 7 TeV pp botsingen
Samenvatting Eerste meting van de fragmentatiebreukverhouding f s /f d met laagste orde hadronische vervallen bij 7 TeV pp botsingen Het belangrijkste in het leven, is om niet op te houden met het stellen
Nadere informatieKijk eens naar de de volgende figuren:
S A M E N VAT T I N G Kijk eens naar de de volgende figuren: Het linkerplaatje is met een microscoop gemaakt en toont een menselijke cel. Een cel is van de orde van grootte van een micrometer (µm), 10
Nadere informatieMassaresolutie van K 0 S en Λ in LHCb
Universiteit van Amsterdam LHCb Massaresolutie van K 0 S en Λ in LHCb Verslag van Bachelorproject Natuur- en Sterrenkunde aan de Faculteit der Natuurwetenschappen, Wiskunde en Informatica. Omvang: 12 EC,
Nadere informatieDeeltjes en velden donderdag 3 oktober 2013 OPGAVEN WEEK 2
Deeltjes en velden donderdag 3 oktober 203 OPGAVEN WEEK 2 Opgave : Causaliteit In het jaar 300 wordt door de Aardse Federatie een ruimteschip naar een Aardse observatiepost op de planeet P47 gestuurd.
Nadere informatieOP ZOEK NAAR HET HIGGS-DEELTJE
T OP ZOEK NAAR HET HIGGS-DEELTJE A N O S S O L I R U S S T U L L I Æ I T I Bernard de Wit Nikhef Amsterdam Universiteit Utrecht Dolderse Wetenschappers - 9 november 2012 Alpen Genève LHCb CMS ATLAS ALICE
Nadere informatieEEN ONTDEKKINGSREIS NAAR HET ALLERKLEINSTE EN ALLERGROOTSTE
10 maart 2014 EEN ONTDEKKINGSREIS NAAR HET ALLERKLEINSTE EN ALLERGROOTSTE PUBLIC SCIENCE MET PIET MULDERS, JAN VAN DEN BERG EN SABRINA COTOGNO Inhoud Proloog De atomaire wereld De subatomaire wereld. De
Nadere informatieBetekenis en Ontdekking van het Higgs-deeltje
Betekenis en Ontdekking van het Higgs-deeltje Jos Engelen Universiteit van Amsterdam/NIKHEF en Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) Oneindig De aantrekking van de zwaartekracht,
Nadere informatieMET dit hoofdstuk wil de auteur hulpvaardig een samenvatting geven voor
Nederlandse samenvatting Alleswatenigestatusheeft,heeftnamelijkookeenvormvanmachtenmacht corrumpeert altijd. Het moet geridiculiseerd kunnen worden, als dat niet meer kan, dan krijg je enge toestanden,
Nadere informatieSterren kijken op de bodem van de zee Aart Heijboer
Sterren kijken op de bodem van de zee Aart Heijboer Onderzoek naar de bouwstenen van de natuur Onderzoek naar het heelal met behulp van die deeltjes Deeltjesfysica: Waaruit bestaat de wereld? Elektron:
Nadere informatieHet Quantum Universum. Cygnus Gymnasium
Het Quantum Universum Cygnus Gymnasium 2014-2015 Wat gaan we doen? Fundamentele natuurkunde op de allerkleinste en de allergrootste schaal. Groepsproject als eindopdracht: 1) Bedenk een fundamentele wetenschappelijk
Nadere informatieBezoek aan CERN met Vendelinus februari Vendelinus 10/03/18
Bezoek aan CERN met Vendelinus 19 22 februari 2018 Maandag 19 februari. Genk - Annemasse (Fr.) Hotel Campanile Annemasse Dinsdag 20 februari.voormiddag Genève KATHEDRAAL SAINT PIERRE Le Jet D eau Rhône
Nadere informatieBachelorproject: Onderscheiden van signaal en achtergrond in de CMS-detector van LHC te CERN. Promotor: Jorgen D'Hondt. Academiejaar 2006-2007
Academiejaar 2006-2007 Faculteit Wetenschappen Departement Natuurkunde Michael Maes Bachelorproject: Onderscheiden van signaal en achtergrond in de CMS-detector van LHC te CERN. Promotor: Jorgen D'Hondt
Nadere informatieBetekenis en Ontdekking van het Higgs-deeltje
Betekenis en Ontdekking van het Higgs-deeltje Lezing bij de afsluiting van het studiejaar 2012-2013 van HOVO Universiteit Leiden op 13 mei 2013 Door prof. dr. Jos Engelen Universiteit van Amsterdam/NIKHEF
Nadere informatieATLAS: s-werelds grootste microscoop. Frank Filthaut Radboud Universiteit Nijmegen / Nikhef
ATLAS: s-werelds grootste microscoop Frank Filthaut Radboud Universiteit Nijmegen / Nikhef Inhoud: Op zoek naar het kleinste Deeltjes en interacties Uitdagingen voor de deeltjesfysica De Large Hadron Collider
Nadere informatieHOVO: Gravitatie en kosmologie OPGAVEN WEEK 1
HOVO: Gravitatie en kosmologie OPGAVEN WEEK Opgave : Causaliteit In het jaar 300 wordt door de Aardse Federatie een ruimteschip naar een Aardse observatiepost op de planeet P47 gestuurd. Op de maan van
Nadere informatieSquark verval naar neutralino 1
Squark verval naar neutralino 1 onder uitzending van W, Z of H bosonen Joep Leenaarts Begeleider: Dr. Sascha Caron May 10, 2016 S A M E N VAT T I N G In dit onderzoek is gekeken naar squark verval met
Nadere informatieCursus deeltjesfysica
Cursus deeltjesfysica Bijeenkomst 4 (17 april 2014) Deeltjes in de cosmos prof Stan Bentvelsen en prof Jo van den Brand Nikhef - Science Park 105-1098 XG Amsterdam s.bentvelsen@uva.nl - jo@nikhef.nl ITS
Nadere informatieKleinse Fles. Introductie String Zoologie Brane Worlds Zwarte Gaten
Van Leidsche Flesch tot Kleinse Fles Introductie String Zoologie Brane Worlds Zwarte Gaten Introductie String Theory is een Theorie van Gravitatie The Crux of the Matter Algemene Relativiteitstheorie stelt
Nadere informatieHoe werken krachtdeeltjes
HOVO cursus februari/maart 2019 Van atoom tot kosmos Piet Mulders p.j.g.mulders@vu.nl 1 Hoe werken krachtdeeltjes http://www.nat.vu.nl/~mulders P.J. Mulders home 1 Krachtdeeltjes van zwakke kracht en sterke
Nadere informatieHET PROJECT LARGE HADRON COLLIDER
HET PROJECT LARGE HADRON COLLIDER LHC of Large Hadron Collider zal in de 21 ste eeuw voor een groot deel de natuurkunde van de elementaire deeltjes reviseren. Het voorbereidingswerk heeft meer dan 10 jaar
Nadere informatieHet ongrijpbare Higgs-deeltje gegrepen
Het Standaardmodel Het ongrijpbare Higgs-deeltje gegrepen Lezing 13 februari 2015 - Koksijde Christian Rulmonde Er zijn 18 elementaire deeltjes waaruit de materie is opgebouwd. Ook de deeltjes die de natuurkrachten
Nadere informatieStart van de Large Hadron Collider te CERN
Start van de Large Hadron Collider te CERN Zoektocht voor een Belgische Nobelprijs in de fysica Belgische Persmap Korte samenvatting: Wetenschappers en ingenieurs uit alle hoeken van de wereld leggen de
Nadere informatieCERN, de LHC en Het Heelal. Aart Heijboer (CERN)
CERN, de LHC en Het Heelal Aart Heijboer (CERN) Plan: Waarom deeltjesfysica en grote versnellers Wat weten we al Wat willen we nog meer weten CERN & de LHC Waarom zo groot/duur Wat komt er bij kijken Wat
Nadere informatieSamenvatting. Deeltjesfysica en het Standaard Model
Samenvatting Deeltjesfysica en het Standaard Model In de loop van de geschiedenis zijn wetenschappers bezig geweest met het maken van classificaties van de natuur. De moderne beschrijving van atomen kwam
Nadere informatieWordt echt spannend : in 2015 want dan gaat versneller in Gevene? CERN echt aan en gaat hij draaien op zijn ontwerp specificaties.
Nog niet gevonden! Wordt echt spannend : in 2015 want dan gaat versneller in Gevene? CERN echt aan en gaat hij draaien op zijn ontwerp specificaties. Daarnaast ook in 2015 een grote ondergrondse detector.
Nadere informatieSchoolexamen Moderne Natuurkunde
Schoolexamen Moderne Natuurkunde Natuurkunde 1,2 VWO 6 16 april 2007 Tijdsduur: 90 minuten eze toets bestaat uit twee delen (I en II). In deel I wordt basiskennis getoetst via meerkeuzevragen. eel II bestaat
Nadere informatie(a) Noem twee eigenschappen die quarks en leptonen met elkaar gemeen hebben.
Werkbladen HiSPARC Elementaire deeltjes C.G.N. van Veen 1 Hadronen Opdracht 1: Elementaire deeltjes worden onderverdeeld in quarks en leptonen. (a) Noem twee eigenschappen die quarks en leptonen met elkaar
Nadere informatieEen Lied over Bomen en Pinguïns
S Een Lied over Bomen en Pinguïns Beste lezer, In de volgende pagina s zou ik jou graag meenemen naar de wereld waarin ik de afgelopen jaren geleefd heb. Deze wereld wordt bewoond door de allerkleinste
Nadere informatieDe LHC deeltjesversneller: waarom en hoe?
T De LHC deeltjesversneller: waarom en hoe? A N O S S O L I R U S S T U L L I Æ I T I Bernard de Wit Nikhef Amsterdam Universiteit Utrecht IC-67 Vught, 21 juni 2012 De LHC versnellertunnel ATLAS Internationale
Nadere informatieDe wisselwerkingen tussen elementaire deeltjes worden experimenteel bestudeerd aan de hand van botsingen tussen deeltjes of het verval van deeltjes.
De wisselwerkingen tussen elementaire deeltjes worden experimenteel bestudeerd aan de hand van botsingen tussen deeltjes of het verval van deeltjes. Deze wisselwerkingen geschieden via de kortstondige
Nadere informatieVorig college: Geladen leptonen: e, μ, τ Neutrino s Pionen, vreemde deeltjes Hadronen: mesonen en baryonen Quarks: u, d, s Zware quarks: c, b, t
Vorig college: Geladen leptonen: e, μ, τ Neutrino s Pionen, vreemde deeltjes Hadronen: mesonen en baryonen Quarks: u, d, s Zware quarks: c, b, t Vragen? Inleiding elementaire deeltjes fysica College
Nadere informatieTECHNISCHE UNIVERSITEIT EINDHOVEN. Tentamen Stralingsfysica (3D100) d.d. 27 november 2003 van 09:00 12:00 uur
TECHNISCHE UNIVERSITEIT EINDHOVEN Tentamen Stralingsfysica (3D1) d.d. 7 november 3 van 9: 1: uur Vul de presentiekaart in blokletters in en onderteken deze. Gebruik van boek, aantekeningen of notebook
Nadere informatieE p m. De voorspelling van antimaterie. Paul Dirac voorspelde het bestaan van het positron in 1928
De voorspelling van antimaterie Paul Dirac voorspelde het bestaan van het positron in 1928 Dirac s vergelijking impliceert: positron massa = elektron massa positron lading = +e Dirac Algebra: 2g 2 2 E
Nadere informatieVersnellers en Detectoren
Versnellers en Detectoren Nieuwe deeltjes ontdekken, bestuderen Maken van nieuwe deeltjes: creëren van massa Meesterklassen Deeltjesfysica p.1/20 Versnellers en Detectoren Nieuwe deeltjes ontdekken, bestuderen
Nadere informatieHet Higgs-deeltje ontdekt. En wat dan?
Samenvatting door Carlos Van Cauwenberghe van de lezing over Het Higgs-deeltje ontdekt. En wat dan? gegeven door Prof. Dirk Ryckbosch, Universiteit Gent Inleiding: Zie informatie over de lezing van 9/2/2015
Nadere informatieNederlandse Samenvatting
Nederlandse Samenvatting Veroudering en het Verval van Schoonheid Stralingshardheid van de LHCb Outer Tracker en Tijdsafhankelijke CP-Schending in Vervallen van het Type B 0 s J/ψ φ Dit proefschrift markeert
Nadere informatieSamenvatting. Samenvatting 109
Samenvatting 109 Samenvatting Het Standaard Model van de deeltjesfysica is zeer succesvol gebleken in het identificeren van drie generaties van quarks, leptonen en verscheidene bosonen als de fundamentele
Nadere informatie1 Wisselwerking en afscherming TS VRS-D/MR vj Mieke Blaauw
1 Wisselwerking en afscherming TS VRS-D/MR vj 2018 2 Wisselwerking en afscherming TS VRS-D/MR vj 2018 1-3 Atoombouw en verval 4,5 Wisselwerking van straling met materie en afscherming 6-9 Röntgentoestellen,
Nadere informatieDe LHC deeltjesversneller: waarom en hoe?
T De LHC deeltjesversneller: waarom en hoe? A N O S S O L I R U S S T U L L I Æ I T I Bernard de Wit Universiteit Utrecht Nationale Docentencongres NASK, 16 januari 2009 Cern versnellers LHC: Large Hadron
Nadere informatieNikhef Workshop. 3de-jaars bachelor NIKHEF/UvA. docenten: Dr. Ivo van Vulpen (ivov@nikhef.nl) Dr. Auke-Pieter Colijn (z37@nikhef.
2009/1 viii Nikhef Workshop Black Holes in de LHC 3de-jaars bachelor NIKHEF/UvA docenten: Dr. Ivo van Vulpen (ivov@nikhef.nl) Dr. Auke-Pieter Colijn (z37@nikhef.nl) Dr. Marcel Vreeswijk (h73@nikhef.nl)
Nadere informatieQuantummechanica en Relativiteitsleer bij kosmische straling
Quantummechanica en sleer bij kosmische straling Niek Schultheiss 1/19 Krachten en krachtdragers Op kerndeeltjes werkt de zwaartekracht. Op kerndeeltjes werkt de elektromagnetische kracht. Kernen kunnen
Nadere informatieDe bouwstenen van het heelal Aart Heijboer
De bouwstenen van het heelal Aart Heijboer 13 Jan 2011, Andijk slides bekijken: www.nikhef.nl/~t61/outreach.shtml verdere vragen: aart.heijboer@nikhef.nl Het grootste foto toestel ter wereld Magneten
Nadere informatieAir-showers, events en coïncidenties. Werkbladen. HiSPARC. 1 Inleiding. 2 Events. 2.1 De nauwkeurigheid van het meten van events. N.G.
Werkbladen HiSPARC Air-showers, events en coïncidenties N.G. Schultheiss 1 Inleiding Kosmische deeltjes bestaan uit snel bewegende atoomkernen, neutrino s of gamma fotonen. Deze primaire kosmische deeltje
Nadere informatieNieuwe Grenzen: de Large Hadron Collider (I)
Nieuwe Grenzen: de Large Hadron Collider (I) Bob van Eijk - Nikhef/Universiteit Twente HOVO, Teylers, 3 april 2012 Van ~400 jaren B.C. tot ~1869 Er is niets anders dan atomen en ruimte, al het andere is
Nadere informatieHands on Particle Physics Masterclasses
Hands on Particle Physics Masterclasses simuleert ATLAS event voor de produc4e van zwarte gaten Many pictures taken by e.g. M. Kobel, I.v.Vulpen, Ch. Berger Dr. Sascha Caron, Radboud 1 Universiteit Nijmegen
Nadere informatieHiSPARC High-School Project on Astrophysics Research with Cosmics. Interactie van kosmische straling en aardatmosfeer
HiSPARC High-School Project on Astrophysics Research with Cosmics Interactie van kosmische straling en aardatmosfeer 2.3 Airshowers In ons Melkwegstelsel is sprake van een voortdurende stroom van hoogenergetische
Nadere informatieFundamentele en menselijke interacties
Fundamentele en menselijke interacties Interactions Fondamentales et Humaines Jean-Marie Frère, Voor alle groepen in de IUAP V/27 et VI/11, Vertaling: Alexander Sevrin 1 U. Antwerpen U. Gent Kath. U. Leuven
Nadere informatieLarge Hadron Collider. Uitwerkingen. HiSPARC. 1 Inleiding. 2 Voorkennis. 3 Opgaven atoombouw. C.G.N. van Veen
Uitwerkingen HiSPARC Large Hadron Collider C.G.N. van Veen 1 Inleiding In het voorjaar van 2015 start de LHC onieuw o. Ditmaal met een hogere energie dan ooit tevoren. Protonen met een energie van 7,0
Nadere informatieMaterie bouwstenen van het heelal FEW 2009
Materie bouwstenen van het heelal FEW 2009 Prof.dr Jo van den Brand jo@nikhef.nl 2 september 2009 Waar de wereld van gemaakt is De wereld kent een enorme diversiteit van materialen en vormen van materie.
Nadere informatiearxiv:1412.4226v1 [hep-ph] 13 Dec 2014
NIKHEF/2014-050 Neutrinos a window on new physics J.W. van Holten a arxiv:1412.4226v1 [hep-ph] 13 Dec 2014 Nikhef, Amsterdam NL and Lorentz Insitute Leiden University, Leiden NL Abstract This paper reviews
Nadere informatieDeeltjes binnen het standaardmodel. N.G. Schultheiss
1 Deeltjes binnen het standaardmodel N.G. Schultheiss 1 Inleiding Rond het jaar 1900 was de samenstelling van atomen het onderwerp van onderzoek. Joseph John Thomson (1856-1940) dacht dat atomen een soort
Nadere informatieMedische Toepassingen van pixel detectors. Jan Visser
Medische Toepassingen van pixel detectors Courtesy ATLAS collaboration Jan Visser Viva Fysica, Amsterdam January 2015 Courtesy Linda B. Glaser Foto s maken in Hoge Energie Fysica Vertex resolutie ~ 15
Nadere informatie