Deeltjesfysica in vogelvlucht. Frank Filthaut Radboud Universiteit Nijmegen / Nikhef

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Deeltjesfysica in vogelvlucht. Frank Filthaut Radboud Universiteit Nijmegen / Nikhef"

Transcriptie

1 Deeltjesfysica in vogelvlucht Frank Filthaut Radboud Universiteit Nijmegen / Nikhef

2 Inhoud: Op zoek naar het kleinste Deeltjes en interacties: het Standaardmodel De Large Hadron Collider

3 Deel 1: Op zoek naar het kleinste

4 Het einde van de fysica? Eind 19e eeuw: fysica is bijna af!? op enkele rafeltjes na (bijvoorbeeld energiebron zon) 4

5 Speciale relativiteitstheorie Een golf van nieuwe ontdekkingen! Michelson&Morley: snelheid van licht in vacuüm is constant Lorentz: wetten van Maxwell (unificatie beschrijving elektriciteit en magnetisme) niet compatibel met Galilei-transformaties Einstein: niet alleen electromagnetisme, maar een algemene eigenschap van ruimte en tijd Hoge-energiefysica : equivalentie kinetische energie (lichte, snelle deeltjes) en massa (zware, langzame deeltjes) Maar hoe gaat dit in zijn werk? 5

6 Het atoom gekraakt Kathodestralen (Thomson, 1898): ionisatie van atomen! vrijkomen elektronen (ontdekking elektron!) Maar hoe zien atomen ( ~ 1 Å) eruit? Periodiek systeem: Mendeleev (1869) 6

7 Het atoom gekraakt Idee: kijk met deeltjes ipv. normaal licht Geiger, Marsden,1909 (werkend voor Rutherford): verstrooiing α-deeltjes ( 4 He-kernen, Eα 3 MeV) aan een goudfolie diffuse ladingsverdeling (Thomson) ladingsverdeling met kern (Rutherford) 7

8 Structuur van het proton Herhaling van Rutherford s α-deeltjes experiment: diepinelastische electron-proton verstrooiing e +p e + X Friedman, Kendall, Taylor ( 68): het proton (en het neutron) bevatten deeltjes zonder verdere substructuur! Ee 20 GeV: afstanden die bekeken kunnen worden zijn ~1/E 8

9 Deel II: Deeltjes en interacties: het Standaardmodel

10 Quantum-Electrodynamica Voortgekomen uit combineren Speciale Relativiteitstheorie en Quantummechanica! quantum-veldentheorie Dirac (1928): spin wordt integraal onderdeel van de bewegingsvergelijking (Dirac-vgl) bonus: antideeltjes (i µ γ µ m)ψ =0 Anderson (1932): ontdekking e + mbv kosmische straling 10

11 Quantum-Electrodynamica Voortgekomen uit combineren Speciale Relativiteitstheorie en Quantummechanica! quantum-veldentheorie Dirac (1928): spin wordt integraal onderdeel van de bewegingsvergelijking (Dirac-vgl) bonus: antideeltjes (i µ γ µ m)ψ =0 Anderson (1932): ontdekking e + mbv kosmische straling kromming in homogeen B-veld: impulsmeting energieverlies in lood-plaat 10

12 Quantum-Electrodynamica Einstein (1905): foto-elektrisch effect! deeltjeskarakter fotonen relatie met kinematica e - EM interactie dmv uitwisselen van fotonen p!%# i p!"# i q p!%# $ p!"# $ Grafische representatie: Feynman-diagrammen (intuïtieve manier van het berekenen van QM overgangsamplitudes) 11

13 Wat houdt atoomkernen bijeen? Sterke wisselwerking: sterk genoeg om Coulomb-afstoting te overwinnen maar alleen merkbaar op kleine afstand? tot ~ 10 MeV 12

14 Hadronen Meer dan alleen protonen en neutronen! S = 0 S = 1! n p _ 0 +!, # Baryonen: 3 quarks! S = 0 S = 1 _! # # # # * _ * 0 * +!! Q = 1 Q = 2 S = 2 _ " " 0 Q = 1 Q = 0 Q = 1 S = 2 S = 3 _ * *0 " " $ _ Q = 1 J P =1/2 + J P =3/2 + Q = 0 groepentheorie: SU(3) symmetrie (goede benadering bij lage energie) mesonen: meest geproduceerd in botsingen bij hoge energie levensduur: bijna alle deeltjes leven kort (10-7 s) tot zeer kort (10-25 s) 13

15 Hadronen Meer dan alleen protonen en neutronen! Mesonen: 1 quark + 1 antiquark J P =0 - J P =1 - S = 1 K 0 + K S = 1 K *0 K *+ S = 0 _ 0 +!!,"! S = 0 _ 0 + "!!,! S = 1 K K 0 S = 1 * K K * 0 Q = 1 Q = 0 Q = 1 Q = 1 Q = 0 Q = 1 groepentheorie: SU(3) symmetrie (goede benadering bij lage energie) mesonen: meest geproduceerd in botsingen bij hoge energie levensduur: bijna alle deeltjes leven kort (10-7 s) tot zeer kort (10-25 s) 13

16 Hadronen Meer dan alleen protonen en neutronen! Mesonen: 1 quark + 1 antiquark J P =0 - J P =1 - Klassificatie met behulp van Quantumgetallen (behouden in sterke wisselwerking): spin J, lading Q, strangeness S (# s/anti-s quarks),... S = 1 K 0 + K S = 1 K *0 K *+ S = 0 _ 0 +!!,"! S = 0 _ 0 + "!!,! S = 1 K K 0 S = 1 * K K * 0 Q = 1 Q = 0 Q = 1 Q = 1 Q = 0 Q = 1 groepentheorie: SU(3) symmetrie (goede benadering bij lage energie) mesonen: meest geproduceerd in botsingen bij hoge energie levensduur: bijna alle deeltjes leven kort (10-7 s) tot zeer kort (10-25 s) 13

17 Sterke wisselwerking Opbouw van hadronen uit quarks (en/of antiquarks): te begrijpen uit een nieuwe vrijheidsgraad (en interactie), kleur interactie tussen quarks dmv uitwisselen gluonen q q r q g q b quark verandert van kleur in dit proces! α s = g2 s 4π Effectieve koppelingsconstante: neemt correcties tgv storingstheorie mee 14

18 Sterke wisselwerking Opbouw van hadronen uit quarks (en/of antiquarks): te begrijpen uit een nieuwe vrijheidsgraad (en interactie), kleur interactie tussen quarks dmv uitwisselen gluonen q q r q g q b quark verandert van kleur in dit proces! α s = g2 s 4π 14 Quarks opgesloten bij lage energie

19 Sterke wisselwerking Opbouw van hadronen uit quarks (en/of antiquarks): te begrijpen uit een nieuwe vrijheidsgraad (en interactie), kleur interactie tussen quarks dmv uitwisselen gluonen q q r q g q b quark verandert van kleur in dit proces! α s = g2 s 4π 14 Quarks opgesloten bij lage energie

20 QCD bij hoge energie Quarks en gluons manifesteren zichzelf as vrije deeltjes jets e - p 1 p 3 p xp electron-proton verstrooiing: 27.5 GeV GeV XY View jet: vele hadronen in de richting van het oorspronkelijke quark/gluon) 15 jet

21 De zwakke wisselwerking Elke dag zichtbaar! Verantwoordelijk voor alle transmutaties Nieuwe deeltjes zichtbaar in kosmische straling fusie radioactiviteit (β-verval) 16

22 De zwakke wisselwerking Elke dag zichtbaar! Verantwoordelijk voor alle transmutaties Nieuwe deeltjes zichtbaar in kosmische straling 16

23 De zwakke wisselwerking Elke dag zichtbaar! Verantwoordelijk voor alle transmutaties Nieuwe deeltjes zichtbaar in kosmische straling e ± μ ± emulsie (fotografische plaat): energieverlies van geladen deeltjes! stop, verval π ± 16

24 De zwakke wisselwerking (2) π + ν µ Verval van zware deeltjes e + π ν µ e µ + ν e ν µ µ ν e ν µ π + ν e π ν e e + e 17

25 De zwakke wisselwerking (2) π + ν µ Verval van zware deeltjes e + π ν µ e µ + ν e ν µ µ ν e ν µ π + ν e π ν e e + e De zwakke wisselwerking is écht zwak! ν-flux van de zon op aarde: ~ m -2 s -1 in een mensenleven zullen ten hoogste enkele ν met je lichaam interageren! 17

26 Waarom zo zwak? Uitwisselen van zware deeltjes! neutron-verval (τn 15 minuten) n W - boson p " e e! muon-verval (τμ 2.2 μs)!! e e Botsingen tussen protonen worden gedomineerd door de sterke wisselwerking " zoek naar leptonen (alleen EM en zwakke wisselwerking) 18

27 Uitwisselen van zware deeltjes! W-boson productie (en verval) Waarom zo zwak? ū d W l l e ± Botsingen tussen protonen worden gedomineerd door de sterke wisselwerking " zoek naar leptonen (alleen EM en zwakke wisselwerking) 18

28 Waarom zo zwak? Uitwisselen van zware deeltjes! e Z-boson productie en verval q q Z, l l! W- en Z-bosonen zijn zwaar! MW = (25) GeV (~ Sr, Kr) MZ = (2) GeV (~ Ru) Ontdekt in p-p botsingen, ECM = 630 GeV e ± Botsingen tussen protonen worden gedomineerd door de sterke wisselwerking " zoek naar leptonen (alleen EM en zwakke wisselwerking) 18

29 Deeltjes in het Standaardmodel Drie fermion- generaties doublet-structuur ψ e = oplopende massa s νe e alleen 1 e generatie algemeen aanwezig in materie 2 e en 3 e generatie: geproduceerd in botsingen W-boson koppelt geladen leptonen aan ν (en up- aan down-type quarks) Enorme verschillen in massa! mν < 1 ev mt 170 GeV 19

30 Het Higgs-deeltje Het Standaardmodel is nog niet compleet! Er is nog een verklaring nodig voor: verschillende massa s geladen leptonen en bijbehorende neutrino s verschillende massa s up- en down-type quarks massa s W- en Z-bosonen In het Standaardmodel: het Higgs-mechanisme met bijbehorend Higgs-deeltje... helaas zonder voorspelling massa maar alle andere eigenschappen van dit deeltje hangen alleen af van deze massa 20

31 Kosmologie: het heelal Op grote schaal is het heelal isotroop en homogeen! 21

32 Kosmologie: het heelal Op grote schaal is het heelal isotroop en homogeen! 21

33 Kosmologie: het heelal Op grote schaal is het heelal isotroop en homogeen! CMWB: temperatuurfluctuaties ~ 10-5 K WMAP resultaten (7 jaar observaties) 21

34 Donkere materie en energie We begrijpen ten hoogste 4% van het heelal! donkere materie: zware deeltjes, niet voorspeld door het Standaardmodel zonder EM, zwakke of sterke wisselwerking 22

35 Donkere materie en energie We begrijpen ten hoogste 4% van het heelal! donkere materie: zware deeltjes, niet voorspeld door het Standaardmodel zonder EM, zwakke of sterke wisselwerking 22

36 Donkere materie en energie We begrijpen ten hoogste 4% van het heelal! donkere materie: zware deeltjes, niet voorspeld door het Standaardmodel zonder EM, zwakke of sterke wisselwerking 22

37 Donkere materie en energie We begrijpen ten hoogste 4% van het heelal! donkere materie: zware deeltjes, niet voorspeld door het Standaardmodel zonder EM, zwakke of sterke wisselwerking 22

38 Supersymmetrie? Een verdubbeling van het aantal elementaire deeltjes! voor ieder boson (fermion) in het Standaardmodel bestaat een fermion (boson) met dezelfde massa donkere materie: stabiel neutraal lichtste supersymmetrische deeltje 23

39 Supersymmetrie? Een verdubbeling van het aantal elementaire deeltjes! voor ieder boson (fermion) in het Standaardmodel bestaat een fermion (boson) met dezelfde massa Gebroken symmetrie: vele realisaties donkere materie: stabiel neutraal lichtste supersymmetrische deeltje 23

40 Supersymmetrie? Een verdubbeling van het aantal elementaire deeltjes! voor ieder boson (fermion) in het Standaardmodel bestaat een fermion (boson) met dezelfde massa Gebroken symmetrie: vele realisaties donkere materie: stabiel neutraal lichtste supersymmetrische deeltje 23

41 Extra dimensies? 24

42 Extra dimensies? Supersnaren, D-branes, M-theorie... typisch: 11 dimensies! manieren om 7 extra dimensies op te rollen met verschillende fysica tot gevolg 24

43 Andere vragen Vindt er unificatie van wisselwerkingen plaats? cf. electriciteit/magnetisme, EM/zwakke wisselwerking Waar is de anti-materie in het heelal gebleven? bekende mechanismes niet adequaat Zijn neutrino s hun eigen antideeltjes? Waar komen hoog-energetische kosmische deeltjes vandaan? 25

44 Deel III: De Large Hadron Collider

45 De LHC: principe 27

46 De hoogste energie: protonen versneld tot Ebundel = 7 TeV (nu: 3.5 TeV...) v = c De LHC: principe De hoogste luminositeit (~ intensiteit) hoeveelheid data 27

47 Uitdaging 1: dipoolmagneten De LHC: praktijk Uitdaging 2: bundelintensiteit energie LHC-bundels ~ TGV verlies van 10-6 veroorzaakt quench, 10-3 vernielt magneten! 1232 (+ spares) 28

48 Uitdaging 1: dipoolmagneten De LHC: praktijk Uitdaging 2: bundelintensiteit energie LHC-bundels ~ TGV verlies van 10-6 veroorzaakt quench, 10-3 vernielt magneten B B B 8.5 T 28

49 Uitdaging 1: dipoolmagneten De LHC: praktijk Uitdaging 2: bundelintensiteit energie LHC-bundels ~ TGV verlies van 10-6 veroorzaakt quench, 10-3 vernielt Nieuwe magneten technologie! Er gaat wel eens iets fout... 28

50 Uitdaging 1: dipoolmagneten De LHC: praktijk Uitdaging 2: bundelintensiteit energie LHC-bundels ~ TGV verlies van 10-6 veroorzaakt quench, 10-3 vernielt magneten 3 MJ bundel 28

51 Uitdaging 1: dipoolmagneten De LHC: praktijk Uitdaging 2: bundelintensiteit energie LHC-bundels ~ TGV verlies van 10-6 veroorzaakt quench, 10-3 vernielt magneten 3 MJ bundel patroon beam dump 28

52 Uitdaging 1: dipoolmagneten De LHC: praktijk Uitdaging 2: bundelintensiteit energie LHC-bundels ~ TGV verlies van 10-6 veroorzaakt quench, 10-3 vernielt magneten -1 Total Integrated Luminosity [nb ] ATLAS Online Luminosity 90 s = 7 TeV LHC Delivered ATLAS Recorded -1 Total Delivered: 68.4 nb -1 Total Recorded: 59.4 nb 0 29/03 30/04 02/06 05/07 Day in 2010 nabije toekomst: verdubbeling luminositeit elke 2 weken 28 patroon beam dump

53 LHC-experimenten CMS & ATLAS: general purpose experimenten LHCb: gedetailleerde studies naar asymmetrie materie - antimaterie ALICE: zoektocht naar quark-gluon plasma (vrije quarks & gluonen) in botsingen van zware ionen (lood + lood) 29

54 Het Atlas-experiment 30

55 Het Atlas-experiment 30

56 Deeltjesdetectie 31

57 Deeltjesdetectie Behalve (in principe) afzonderlijk detecteerbare deeltjes: neutrino s (schijnbare schending van impulsbehoud) hadron-jets (energieën gemeten in calorimeter /geladen deeltjes) τ-leptonen (gecollimeerde jets ) b-jets (afkomstig van hadronisatie van b-quarks: lange levensduur van B-hadronen, τb 1.5 ps) 31

58 Inner Detector 32

59 Inner Detector 32

60 Inner Detector 32

61 Inner Detector 32

62 Inner Detector 32

63 Inner Detector 32

64 Calorimeters 33

65 Calorimeters 33

66 Calorimeters 33

67 Muon-systeem 34

68 Muon-systeem 34

69 Muon-systeem 34

70 Experimentele condities Ontworpen voor luminositeit cm -2 s -1, ECM = 14 TeV bundelkruisingen / s Bij cm -2 s -1, ECM = 7 TeV: ~ 10 7 interacties / s ~ 1 W-boson / s ~ 10-2 top-quarks / s ~ 10-4 Higgs-bosonen / s s nu ECM 1 pb = cm 2 35

71 Experimentele condities Ontworpen voor luminositeit cm -2 s -1, ECM = 14 TeV bundelkruisingen / s Bij cm -2 s -1, ECM = 7 TeV: ~ 10 7 interacties / s ~ 1 W-boson / s ~ 10-2 top-quarks / s ~ 10-4 Higgs-bosonen / s Gemiddelde interactie (na datareductie): ~ 1 MB bewaar ~ 200 Hz vele interacties moeten online weggegooid worden! Trigger s nu ECM 1 pb = cm 2 35

72 Detectorgegevens zijn te complex om in een keer te beslissen welke interacties te bewaren Strategie: meerdere niveaus gooi eerst duidelijke rotzooi weg meer tijd om naar de moeilijke gevallen te kijken 40 MHz 100 khz 1 khz 200 Hz Digitalisatie en data-reductie na 1 e -niveau trigger Trigger-strategie 36

73 1 e niveau: Een beslissing iedere 25 ns patronen in calorimeters: e ±, γ, jets 37

74 Een beslissing iedere 25 ns 1 e niveau: patronen in calorimeters: e ±, γ, jets grofmazige patronen in het muon-systeem 37

75 On-line data-reconstructie 2 e - en 3 e -niveau: standaard PCs! L2: 500 L3: 1800 Verzamel informatie uit verschillende subsystemen! switches 38

76 Kosmische en aardse botsingen Na september 2008 heeft ATLAS niet stil gezeten... 39

77 number of hits on tracks Kosmische en aardse botsingen Na september 2008 heeft ATLAS niet stil gezeten Aligned geometry!=2!m, =24!m MC perfect geometry!=0!m, =16!m Nominal geometry 10000!=-21!m, =128!m ATLAS Preliminary Pixel Barrel number of hits on tracks Aligned geometry!=1!m, =131!m MC perfect geometry!=2!m, =127!m Nominal geometry!=5!m, =282!m ATLAS Preliminary Pixel Barrel x residual [mm] number of hits on tracks Aligned geometry!=-1!m, =30!m MC perfect geometry!=0!m, =24!m Nominal geometry!=-5!m, =123!m y residual [mm] ATLAS Preliminary SCT Barrel x residual [mm]

78 Kosmische en aardse botsingen Na september 2008 heeft ATLAS niet stil gezeten... 39

79 Het begin van fysica-analyse november 2009: ECM = 900 GeV, gedetailleerde studies sporendetectoren 40

80 Het begin van fysica-analyse maart 2010: ECM = 7 TeV jets met hoge pt W- en Z-bosonen gedetailleerde calibraties We zijn écht begonnen! 40

81 Het begin van fysica-analyse maart 2010: ECM = 7 TeV jets met hoge pt W- en Z-bosonen gedetailleerde calibraties We zijn écht begonnen! 40

82 Het begin van fysica-analyse maart 2010: ECM = 7 TeV jets met hoge pt W- en Z-bosonen gedetailleerde calibraties We zijn écht begonnen! 40

83 Het begin van fysica-analyse maart 2010: ECM = 7 TeV jets met hoge pt W- en Z-bosonen gedetailleerde calibraties We zijn écht begonnen! 40 Planning: : Ebundel = 3.5 TeV 2012: LHC- upgrade xx: Ebundel = 7 TeV

84 De toekomst 41

85 De toekomst De eerste fysica-publicatie is de deur uit Op naar vele andere! LHC sensitivity (H WW mode only) Zicht op het Higgs-boson in 2011?? 41

86 Goede reis! 42

ATLAS: s-werelds grootste microscoop. Frank Filthaut Radboud Universiteit Nijmegen / Nikhef

ATLAS: s-werelds grootste microscoop. Frank Filthaut Radboud Universiteit Nijmegen / Nikhef ATLAS: s-werelds grootste microscoop Frank Filthaut Radboud Universiteit Nijmegen / Nikhef Inhoud: Op zoek naar het kleinste Deeltjes en interacties Uitdagingen voor de deeltjesfysica De Large Hadron Collider

Nadere informatie

Massahysterie over het massamysterie. dr. Frank Filthaut Radboud Universiteit Nijmegen & Nikhef

Massahysterie over het massamysterie. dr. Frank Filthaut Radboud Universiteit Nijmegen & Nikhef Massahysterie over het massamysterie dr. Frank Filthaut Radboud Universiteit Nijmegen & Nikhef Voorbij het blote oog Antoni van Leeuwenhoek, 1632-1723: uitvinding van de microscoop ontdekking van de eerste

Nadere informatie

Het Standaardmodel. HOVO college Teylers 20 maart 2012 K.J.F.Gaemers

Het Standaardmodel. HOVO college Teylers 20 maart 2012 K.J.F.Gaemers Het Standaardmodel HOVO college Teylers 20 maart 2012 K.J.F.Gaemers 20 maart 2012 HOVO 2012 I 2 20 maart 2012 HOVO 2012 I 3 C12 atoom 6 elektronen 6 protonen 6 neutronen 20 maart 2012 HOVO 2012 I 4 20

Nadere informatie

Zoektocht naar de elementaire bouwstenen van de natuur

Zoektocht naar de elementaire bouwstenen van de natuur Zoektocht naar de elementaire bouwstenen van de natuur Het atoom: hoe beter men keek hoe kleiner het leek Ivo van Vulpen CERN Mijn oude huis Anti-materie ATLAS detector Gebouw-40 globe 21 cctober, 2006

Nadere informatie

Higgs en de Kosmos Niels Tuning (Nikhef) 31 oktober 2013

Higgs en de Kosmos Niels Tuning (Nikhef) 31 oktober 2013 Higgs en de Kosmos Niels Tuning (Nikhef) 31 oktober 2013 De Higgs Waar gaat het over? Woensdag 4 juli 2012 Waarom is dit belangrijk? De Higgs Waar gaat het over? Dinsdag 8 oktober 2013 for the theoretical

Nadere informatie

Wetenschappelijke Nascholing Deel 1: Van de alchemisten tot het Higgs-deeltje

Wetenschappelijke Nascholing Deel 1: Van de alchemisten tot het Higgs-deeltje Wetenschappelijke Nascholing Deel 1: Van de alchemisten tot het Higgs-deeltje Dirk Ryckbosch Fysica en Sterrenkunde 9 oktober 2017 Dirk Ryckbosch (Fysica en Sterrenkunde) Elementaire Deeltjes 9 oktober

Nadere informatie

LHCb Wat doen wij? Niels Tuning voor ET - 8 januari 2013

LHCb Wat doen wij? Niels Tuning voor ET - 8 januari 2013 LHCb Wat doen wij? Niels Tuning voor ET - 8 januari 2013 LHCb Waarom deeltjesfysica? Waarom LHCb? Resultaten Upgrade Deeltjesfysica Bestudeert de natuur op afstanden < 10-15 m 10-15 m atoom kern Quantum

Nadere informatie

De ontdekking van het Higgs boson. Ivo van Vulpen

De ontdekking van het Higgs boson. Ivo van Vulpen De ontdekking van het Higgs boson Ivo van Vulpen CERN in Genève, Zwitserland Mijn oude huis ATLAS experiment vergaderen hotel kantine directeur theoreten Deeltjesfysica 10-15 m atoom kern Wat zijn de bouwstenen

Nadere informatie

Higgs en de Kosmos Niels Tuning (Nikhef) Hoorn, 15 april 2014

Higgs en de Kosmos Niels Tuning (Nikhef) Hoorn, 15 april 2014 Higgs en de Kosmos Niels Tuning (Nikhef) Hoorn, 15 april 2014 De Higgs Waar gaat het over? Woensdag 4 juli 2012 Waarom is dit belangrijk? De Higgs Waar gaat het over? Dinsdag 8 oktober 2013 for the theoretical

Nadere informatie

De large hadron collider: Hoe zien de eerste botsingen eruit? Ivo van Vulpen

De large hadron collider: Hoe zien de eerste botsingen eruit? Ivo van Vulpen De large hadron collider: Hoe zien de eerste botsingen eruit? Ivo van Vulpen Het grootste en het kleinste volgens mijn dochter van 3 volgens haar vader Olifant Klein muisje Grootst Kleinst 10 +22 m 10-9

Nadere informatie

Quantummechanica en Relativiteitsleer bij kosmische straling

Quantummechanica en Relativiteitsleer bij kosmische straling Quantummechanica en sleer bij kosmische straling Niek Schultheiss 1/19 Krachten en krachtdragers Op kerndeeltjes werkt de zwaartekracht. Op kerndeeltjes werkt de elektromagnetische kracht. Kernen kunnen

Nadere informatie

Majorana Neutrino s en Donkere Materie

Majorana Neutrino s en Donkere Materie ? = Majorana Neutrino s en Donkere Materie Patrick Decowski decowski@nikhef.nl Majorana mini-symposium bij de KNAW op 31 mei 2012 Elementaire Deeltjes Elementaire deeltjes en geen quasi-deeltjes! ;-) Waarom

Nadere informatie

Zoektocht naar de elementaire bouwstenen van de natuur. Resultaten uit 1 e jaar van de LHC. Ivo van Vulpen

Zoektocht naar de elementaire bouwstenen van de natuur. Resultaten uit 1 e jaar van de LHC. Ivo van Vulpen Zoektocht naar de elementaire bouwstenen van de natuur Resultaten uit 1 e jaar van de LHC Ivo van Vulpen Deeltjesfysica 10-15 m atoom kern Wat zijn de bouwstenen van de dingen om ons heen? De stand van

Nadere informatie

De bouwstenen van het heelal Aart Heijboer

De bouwstenen van het heelal Aart Heijboer De bouwstenen van het heelal Aart Heijboer 13 Jan 2011, Andijk slides bekijken: www.nikhef.nl/~t61/outreach.shtml verdere vragen: aart.heijboer@nikhef.nl Het grootste foto toestel ter wereld Magneten

Nadere informatie

In Pursuit of Lepton Flavour Violation. A search for the τ -> μγγ decay with ATLAS at s = 8 TeV. I. Angelozzi

In Pursuit of Lepton Flavour Violation. A search for the τ -> μγγ decay with ATLAS at s = 8 TeV. I. Angelozzi In Pursuit of Lepton Flavour Violation. A search for the τ -> μγγ decay with ATLAS at s = 8 TeV. I. Angelozzi Samenvatting Wat zijn de fundamentele bouwstenen van het universum? Welke krachten bepalen

Nadere informatie

Zoektocht naar het Higgs deeltje. De Large Hadron Collider in actie. Stan Bentvelsen

Zoektocht naar het Higgs deeltje. De Large Hadron Collider in actie. Stan Bentvelsen Zoektocht naar het Higgs deeltje De Large Hadron Collider in actie Stan Bentvelsen KNAW Amsterdam - 11 januari 2011 1 Versnellen op CERN De versneller Large Hadron Collider sub- atomaire deeltjes botsen

Nadere informatie

De Large Hadron Collider 2.0. Wouter Verkerke (NIKHEF)

De Large Hadron Collider 2.0. Wouter Verkerke (NIKHEF) De Large Hadron Collider 2.0 Wouter Verkerke (NIKHEF) 11 2 De Large Hadron Collider LHCb ATLAS CMS Eén versneller vier experimenten! Concept studie gestart in 1984! Eerste botsingen 25 jaar later in 2009!!

Nadere informatie

Symmetie en Symmetrie. in het Standaard Model

Symmetie en Symmetrie. in het Standaard Model Symmetie en Symmetrie in het Standaard Model Eric Laenen Utrecht Het Higgs deeltje Wat weet U wellicht al? - Higgs deeltje is klein (en duur) - media noemen het te vaak God-deeltje? - wordt gezocht onder

Nadere informatie

De zoektocht naar het Higgs boson. Ivo van Vulpen

De zoektocht naar het Higgs boson. Ivo van Vulpen De zoektocht naar het Higgs boson Ivo van Vulpen Als de Higgs ontdekt wordt gaat het de geschiedenisboeken in Als de Higgs niet ontdekt wordt gaat het ook de geschiedenisboeken in Real Madrid - Barcelona

Nadere informatie

Wetenschappelijke Nascholing Deel 3: En wat met de overige 96%?

Wetenschappelijke Nascholing Deel 3: En wat met de overige 96%? Wetenschappelijke Nascholing Deel 3: En wat met de overige 96%? Dirk Ryckbosch Fysica en Sterrenkunde 23 oktober 2017 Dirk Ryckbosch (Fysica en Sterrenkunde) Elementaire Deeltjes 23 oktober 2017 1 / 27

Nadere informatie

Week-end van de wetenschap, Groningen, 6 oktober 2013 Ivo van Vulpen

Week-end van de wetenschap, Groningen, 6 oktober 2013 Ivo van Vulpen Zoektocht naar de elementaire bouwstenen van de natuur Week-end van de wetenschap, Groningen, 6 oktober 2013 Ivo van Vulpen CERN in Genève, Zwitserland Deeltjesfysica 10-15 m atoom kern Wat zijn de bouwstenen

Nadere informatie

Deeltjes en velden. HOVO Cursus. Jo van den Brand 26 september

Deeltjes en velden. HOVO Cursus. Jo van den Brand 26 september Deeltjes en velden HOVO Cursus Jo van den Brand 26 september 2013 jo@nikhef.nl Docent informatie Overzicht Jo van den Brand & Gideon Koekoek Email: jo@nikhef.nl en gkoekoek@gmail.com 0620 539 484 / 020

Nadere informatie

H2: Het standaardmodel

H2: Het standaardmodel H2: Het standaardmodel 2.1 12 Fundamentele materiedeeltjes De elementaire deeltjes worden in 2 groepen opgedeeld volgens spin (aantal keer dat een deeltje rond zijn eigen as draait), de fermionen zijn

Nadere informatie

Het mysterie van massa massa, ruimte en tijd

Het mysterie van massa massa, ruimte en tijd Het mysterie van massa massa, ruimte en tijd http://www.nat.vu.nl/~mulders P.J. Mulders home Massa: zwaartekracht zware massa Mm G 2 R zwaartekracht = trage massa 2 v = m R versnelling a c bij cirkelbeweging

Nadere informatie

CERN, de LHC en Het Heelal. Aart Heijboer (CERN)

CERN, de LHC en Het Heelal. Aart Heijboer (CERN) CERN, de LHC en Het Heelal Aart Heijboer (CERN) Plan: Waarom deeltjesfysica en grote versnellers Wat weten we al Wat willen we nog meer weten CERN & de LHC Waarom zo groot/duur Wat komt er bij kijken Wat

Nadere informatie

De magische wereld van het allerkleinste - gedeelde dromen & innovatie -

De magische wereld van het allerkleinste - gedeelde dromen & innovatie - De magische wereld van het allerkleinste - gedeelde dromen & innovatie - 40 jaar VIBA, 18 november 2016 Ivo van Vulpen Innovatie is overal In een steeds veranderende wereld vervult de VIBA al veertig jaar

Nadere informatie

Vorig college: Geladen leptonen: e, μ, τ Neutrino s Pionen, vreemde deeltjes Hadronen: mesonen en baryonen Quarks: u, d, s Zware quarks: c, b, t

Vorig college: Geladen leptonen: e, μ, τ Neutrino s Pionen, vreemde deeltjes Hadronen: mesonen en baryonen Quarks: u, d, s Zware quarks: c, b, t Vorig college: Geladen leptonen: e, μ, τ Neutrino s Pionen, vreemde deeltjes Hadronen: mesonen en baryonen Quarks: u, d, s Zware quarks: c, b, t Vragen? Inleiding elementaire deeltjes fysica College

Nadere informatie

Elementaire Deeltjesfysica

Elementaire Deeltjesfysica Elementaire Deeltjesfysica FEW Cursus Jo van den Brand & Tjonnie Li 1 December, 2009 Structuur der Materie Inhoud Inleiding Deeltjes Interacties Relativistische kinematica Lorentz transformaties Viervectoren

Nadere informatie

28 augustus 2012, Introductiecollege 1e jaars studenten UvA. Het Higgs boson. Ivo van Vulpen (UvA/Nikhef)

28 augustus 2012, Introductiecollege 1e jaars studenten UvA. Het Higgs boson. Ivo van Vulpen (UvA/Nikhef) 28 augustus 2012, Introductiecollege 1e jaars studenten UvA Het Higgs boson Ivo van Vulpen (UvA/Nikhef) VWO examen natuurkunde 2012 Tijdens de botsing ontstaan allerhande elementaire deeltjes. Hierbij

Nadere informatie

Materie bouwstenen van het heelal FEW 2009

Materie bouwstenen van het heelal FEW 2009 Materie bouwstenen van het heelal FEW 2009 Prof.dr Jo van den Brand jo@nikhef.nl 2 september 2009 Waar de wereld van gemaakt is De wereld kent een enorme diversiteit van materialen en vormen van materie.

Nadere informatie

Sterren kijken op de bodem van de zee Aart Heijboer

Sterren kijken op de bodem van de zee Aart Heijboer Sterren kijken op de bodem van de zee Aart Heijboer Onderzoek naar de bouwstenen van de natuur Onderzoek naar het heelal met behulp van die deeltjes Deeltjesfysica: Waaruit bestaat de wereld? Elektron:

Nadere informatie

ATLAS: Detector & Fysica. Robin van der Leeuw

ATLAS: Detector & Fysica. Robin van der Leeuw ATLAS: Detector & Fysica Robin van der Leeuw 14-11-2011 Doel Doel is om een idee te geven van: Hoe een detector deeltjes detecteert Waarom zoveel botsingen nodig zijn Hoe we onderzoek doen Een paar voorbeelden

Nadere informatie

Samenvatting. Deeltjesfysica en het Standaard Model

Samenvatting. Deeltjesfysica en het Standaard Model Samenvatting Deeltjesfysica en het Standaard Model In de loop van de geschiedenis zijn wetenschappers bezig geweest met het maken van classificaties van de natuur. De moderne beschrijving van atomen kwam

Nadere informatie

Waarneming van een nieuw deeltje met massa 125 GeV

Waarneming van een nieuw deeltje met massa 125 GeV Waarneming van een nieuw deeltje met massa 125 GeV CMS Experiment, CERN 4 juli 2012 Samenvatting In een seminarie dat vandaag plaatsvond in het Europees Laboratorium voor Nucleair Onderzoek (CERN), en

Nadere informatie

Elementaire Deeltjesfysica

Elementaire Deeltjesfysica Elementaire Deeltjesfysica FEW Cursus 27 Oktober, 2009 Structuur der Materie Docent informatie Email: jo@nikhef.nl Overzicht 0620 539 484 / 020 598 7900 Kamer: T2.69 Rooster informatie Dinsdag 13:30 15:15,

Nadere informatie

Elementaire Deeltjesfysica

Elementaire Deeltjesfysica Elementaire Deeltjesfysica FEW Cursus Jo van den Brand 24 November, 2008 Structuur der Materie Inhoud Inleiding Deeltjes Interacties Relativistische kinematica Lorentz transformaties Viervectoren Energie

Nadere informatie

Het Quantum Universum. Cygnus Gymnasium

Het Quantum Universum. Cygnus Gymnasium Het Quantum Universum Cygnus Gymnasium 2014-2015 Wat gaan we doen? Fundamentele natuurkunde op de allerkleinste en de allergrootste schaal. Groepsproject als eindopdracht: 1) Bedenk een fundamentele wetenschappelijk

Nadere informatie

Deeltjes binnen het standaardmodel. N.G. Schultheiss

Deeltjes binnen het standaardmodel. N.G. Schultheiss 1 Deeltjes binnen het standaardmodel N.G. Schultheiss 1 Inleiding Rond het jaar 1900 was de samenstelling van atomen het onderwerp van onderzoek. Joseph John Thomson (1856-1940) dacht dat atomen een soort

Nadere informatie

VERENIGDE DEELTJESINTERACTIES

VERENIGDE DEELTJESINTERACTIES VERENIGDE DEELTJESINTERACTIES Alle verschijnselen om ons heen en in het heelal kunnen uitgelegd worden met vier basiskrachten: gravitatie, elektromagnetisme, sterke en zwakke wisselwerking. Op het eerste

Nadere informatie

Kleinse Fles. Introductie String Zoologie Brane Worlds Zwarte Gaten

Kleinse Fles. Introductie String Zoologie Brane Worlds Zwarte Gaten Van Leidsche Flesch tot Kleinse Fles Introductie String Zoologie Brane Worlds Zwarte Gaten Introductie String Theory is een Theorie van Gravitatie The Crux of the Matter Algemene Relativiteitstheorie stelt

Nadere informatie

(a) Noem twee eigenschappen die quarks en leptonen met elkaar gemeen hebben.

(a) Noem twee eigenschappen die quarks en leptonen met elkaar gemeen hebben. Uitwerkingen HiSPARC Elementaire deeltjes C.G.N. van Veen 1 Hadronen Opdracht 1: Elementaire deeltjes worden onderverdeeld in quarks en leptonen. (a) Noem twee eigenschappen die quarks en leptonen met

Nadere informatie

De deeltjes die bestudeerd worden hebben relativistische snelheden, vaak zeer dicht bij de lichtsnelheid c. De interacties tussen deeltjes grijpen

De deeltjes die bestudeerd worden hebben relativistische snelheden, vaak zeer dicht bij de lichtsnelheid c. De interacties tussen deeltjes grijpen 1 2 De deeltjes die bestudeerd worden hebben relativistische snelheden, vaak zeer dicht bij de lichtsnelheid c. De interacties tussen deeltjes grijpen plaats op subatomaire afstanden waar enkel de kwantummechanica

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting

Nederlandse samenvatting Nederlandse samenvatting Titel vertaling: Strategieën voor de Jacht op Nieuwe Fysica met Strange Beauty Mesonen Deeltjesfysica De wetten van de natuur onderbouwen, althans in principe, alle observaties

Nadere informatie

2.1 Elementaire deeltjes

2.1 Elementaire deeltjes HiSPARC High-School Project on Astrophysics Research with Cosmics Interactie van kosmische straling en aardatmosfeer 2.1 Elementaire deeltjes Bij de botsing van een primair kosmisch deeltje met een zuurstof-

Nadere informatie

Citation for published version (APA): Vos, K. K. (2016). Symmetry violation in weak decays [Groningen]: University of Groningen

Citation for published version (APA): Vos, K. K. (2016). Symmetry violation in weak decays [Groningen]: University of Groningen University of Groningen Symmetry violation in weak decays Vos, Kimberley Keri IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check

Nadere informatie

HET PROJECT LARGE HADRON COLLIDER

HET PROJECT LARGE HADRON COLLIDER HET PROJECT LARGE HADRON COLLIDER LHC of Large Hadron Collider zal in de 21 ste eeuw voor een groot deel de natuurkunde van de elementaire deeltjes reviseren. Het voorbereidingswerk heeft meer dan 10 jaar

Nadere informatie

Onder constituenten verstaat men de fundamentele fermionen: de quarks in het versnelde proton of anti-proton, t of de versnelde elektronen of

Onder constituenten verstaat men de fundamentele fermionen: de quarks in het versnelde proton of anti-proton, t of de versnelde elektronen of 1 2 3 Onder constituenten verstaat men de fundamentele fermionen: de quarks in het versnelde proton of anti-proton, t of de versnelde elektronen of positronen. De vooruitgang in de hoge-energie fysica

Nadere informatie

Een deels bestaande PowerPointpresentatie voor de cursus in de aandacht gebracht cq bewerkt door:

Een deels bestaande PowerPointpresentatie voor de cursus in de aandacht gebracht cq bewerkt door: Sporen van deeltjes Een deels bestaande PowerPointpresentatie voor de cursus in de aandacht gebracht cq bewerkt door: E.J. Klesser, K. Akrikez, F. de Wit, F. Bergisch, J. v. Reisen Het onderzoek naar elementaire

Nadere informatie

Het Higgs-deeltje ontdekt. En wat dan?

Het Higgs-deeltje ontdekt. En wat dan? Samenvatting door Carlos Van Cauwenberghe van de lezing over Het Higgs-deeltje ontdekt. En wat dan? gegeven door Prof. Dirk Ryckbosch, Universiteit Gent Inleiding: Zie informatie over de lezing van 9/2/2015

Nadere informatie

EEN ONTDEKKINGSREIS NAAR HET ALLERKLEINSTE EN ALLERGROOTSTE

EEN ONTDEKKINGSREIS NAAR HET ALLERKLEINSTE EN ALLERGROOTSTE 10 maart 2014 EEN ONTDEKKINGSREIS NAAR HET ALLERKLEINSTE EN ALLERGROOTSTE PUBLIC SCIENCE MET PIET MULDERS, JAN VAN DEN BERG EN SABRINA COTOGNO Inhoud Proloog De atomaire wereld De subatomaire wereld. De

Nadere informatie

Large Hadron Collider. Werkbladen. HiSPARC. 1 Inleiding. 2 Voorkennis. 3 Opgaven atoombouw. C.G.N. van Veen

Large Hadron Collider. Werkbladen. HiSPARC. 1 Inleiding. 2 Voorkennis. 3 Opgaven atoombouw. C.G.N. van Veen Werkbladen HiSPARC Large Hadron Collider C.G.N. van Veen 1 Inleiding In het voorjaar van 2015 start de LHC onieuw o. Ditmaal met een hogere energie dan ooit tevoren. Protonen met een energie van 7,0 TeV

Nadere informatie

Nieuwe resultaten van de zoektocht naar het Higgs deeltje in ATLAS

Nieuwe resultaten van de zoektocht naar het Higgs deeltje in ATLAS Nieuwe resultaten van de zoektocht naar het Higgs deeltje in ATLAS Op 4 juli 2012 presenteerde het ATLAS experiment een update van de actuele resultaten van de zoektocht naar het Higgs deeltje. Dat gebeurde

Nadere informatie

Elementaire Deeltjesfysica

Elementaire Deeltjesfysica Elementaire Deeltjesfysica FEW Cursus Jo van den Brand 3 November, 2009 Structuur der Materie Inhoud Inleiding Deeltjes Interacties Relativistische kinematica Lorentz transformaties Viervectoren Energie

Nadere informatie

Elementaire deeltjes fysica: een reductionistische zoektocht naar de schepping. Meesterklassen deeltjesfysica 10 Maart 2012 Nick van Remortel EDF-UA

Elementaire deeltjes fysica: een reductionistische zoektocht naar de schepping. Meesterklassen deeltjesfysica 10 Maart 2012 Nick van Remortel EDF-UA Elementaire deeltjes fysica: een reductionistische zoektocht naar de schepping Meesterklassen deeltjesfysica 10 Maart 2012 Nick van Remortel EDF-UA Nick van Remortel Meesterklassen 10 Maart 2012 2 Elementaire

Nadere informatie

Van atoom tot kosmos

Van atoom tot kosmos HOVO cursus Februari/maart 2017 Van atoom tot kosmos Piet Mulders p.j.g.mulders@vu.nl 1 Omschrijving INLEIDING NATUURKUNDE Van atoom tot kosmos P.J. Mulders Afdeling Natuurkunde en Sterrenkunde/Nikhef

Nadere informatie

Deel 1: in het Standaard Model bestaan er 3 generaties (flavours) neutrino s. dit werd met grote precisie bevestigd door de metingen bij de LEP

Deel 1: in het Standaard Model bestaan er 3 generaties (flavours) neutrino s. dit werd met grote precisie bevestigd door de metingen bij de LEP In dit hoofdstuk worden eerst de ontdekkingen van de neutrale en geladen leptonen besproken. Vervolgens wordt de ontdekking van het pion besproken, nauw verbonden met de ontdekking van het muon. Ten slotte

Nadere informatie

De LHC deeltjesversneller: waarom en hoe?

De LHC deeltjesversneller: waarom en hoe? T De LHC deeltjesversneller: waarom en hoe? A N O S S O L I R U S S T U L L I Æ I T I Bernard de Wit Nikhef Amsterdam Universiteit Utrecht IC-67 Vught, 21 juni 2012 De LHC versnellertunnel ATLAS Internationale

Nadere informatie

Theory DutchBE (Belgium) De grote hadronen botsingsmachine (LHC) (10 punten)

Theory DutchBE (Belgium) De grote hadronen botsingsmachine (LHC) (10 punten) Q3-1 De grote hadronen botsingsmachine (LHC) (10 punten) Lees eerst de algemene instructies in de aparte envelop alvorens te starten met deze vraag. In deze opdracht wordt de fysica van de deeltjesversneller

Nadere informatie

(a) Noem twee eigenschappen die quarks en leptonen met elkaar gemeen hebben.

(a) Noem twee eigenschappen die quarks en leptonen met elkaar gemeen hebben. Werkbladen HiSPARC Elementaire deeltjes C.G.N. van Veen 1 Hadronen Opdracht 1: Elementaire deeltjes worden onderverdeeld in quarks en leptonen. (a) Noem twee eigenschappen die quarks en leptonen met elkaar

Nadere informatie

Statistiek bij de ontdekking van het Higgsdeeltje. Frank Filthaut Radboud Universiteit Nijmegen & Nikhef

Statistiek bij de ontdekking van het Higgsdeeltje. Frank Filthaut Radboud Universiteit Nijmegen & Nikhef Statistiek bij de ontdekking van het Higgsdeeltje Frank Filthaut Radboud Universiteit Nijmegen & Nikhef Nationale Wiskunde Dagen, 30-31 januari 2015 New York Times, 2008 2 Inhoud: Deeltjesfysica en het

Nadere informatie

Meesterklas Deeltjesfysica. Universiteit Antwerpen

Meesterklas Deeltjesfysica. Universiteit Antwerpen Meesterklas Deeltjesfysica Universiteit Antwerpen Programma 9u45 10u00 11u00 11u15 11u45 12u00 13u00 15u00 15u30 17u00 Verwelkoming Deeltjesfysica Prof. Nick van Remortel Pauze Versnellers en Detectoren

Nadere informatie

Het ongrijpbare Higgs-deeltje gegrepen

Het ongrijpbare Higgs-deeltje gegrepen Het Standaardmodel Het ongrijpbare Higgs-deeltje gegrepen Lezing 13 februari 2015 - Koksijde Christian Rulmonde Er zijn 18 elementaire deeltjes waaruit de materie is opgebouwd. Ook de deeltjes die de natuurkrachten

Nadere informatie

Kosmische straling: airshowers. J.W. van Holten NIKHEF, Amsterdam

Kosmische straling: airshowers. J.W. van Holten NIKHEF, Amsterdam Kosmische straling: airshowers J.W. van Holten NIKHEF, Amsterdam 1. Kosmische straling. Kosmische straling wordt veroorzaakt door zeer energetische deeltjes die vanuit de ruimte de aardatmosfeer binnendringen

Nadere informatie

De wisselwerkingen tussen elementaire deeltjes worden experimenteel bestudeerd aan de hand van botsingen tussen deeltjes of het verval van deeltjes.

De wisselwerkingen tussen elementaire deeltjes worden experimenteel bestudeerd aan de hand van botsingen tussen deeltjes of het verval van deeltjes. De wisselwerkingen tussen elementaire deeltjes worden experimenteel bestudeerd aan de hand van botsingen tussen deeltjes of het verval van deeltjes. Deze wisselwerkingen geschieden via de kortstondige

Nadere informatie

Large Hadron Collider. Uitwerkingen. HiSPARC. 1 Inleiding. 2 Voorkennis. 3 Opgaven atoombouw. C.G.N. van Veen

Large Hadron Collider. Uitwerkingen. HiSPARC. 1 Inleiding. 2 Voorkennis. 3 Opgaven atoombouw. C.G.N. van Veen Uitwerkingen HiSPARC Large Hadron Collider C.G.N. van Veen 1 Inleiding In het voorjaar van 2015 start de LHC onieuw o. Ditmaal met een hogere energie dan ooit tevoren. Protonen met een energie van 7,0

Nadere informatie

Probus 23 apr Alles en Niks. VAN DE OERKNAL TOT HIGGS Niels Tuning. Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek

Probus 23 apr Alles en Niks. VAN DE OERKNAL TOT HIGGS Niels Tuning. Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek Probus 23 apr 2015 Alles en Niks VAN DE OERKNAL TOT HIGGS Niels Tuning Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek Alles en niks wat leert het allerkleinste ons over het allergrootste Alles

Nadere informatie

Deeltjes binnen het standaardmodel

Deeltjes binnen het standaardmodel 1 Deeltjes binnen het standaardmodel N.G. Schultheiss 1 Inleiding Rond het jaar 1900 was de samenstelling van atomen het onderwerp van onderzoek. Joseph John Thomson (1856-1940) dacht dat atomen een soort

Nadere informatie

Werkstuk Natuurkunde Het Higgsboson

Werkstuk Natuurkunde Het Higgsboson Werkstuk Natuurkunde Het Higgsboson Werkstuk door Anoir 2099 woorden 12 maart 2018 8,5 1 keer beoordeeld Vak Methode Natuurkunde Newton HET HIGGSBOSON EN ZIJN DEMYSTIFICATIE Door: Anoir Koolhoven, Sergio

Nadere informatie

Een Lied over Bomen en Pinguïns

Een Lied over Bomen en Pinguïns S Een Lied over Bomen en Pinguïns Beste lezer, In de volgende pagina s zou ik jou graag meenemen naar de wereld waarin ik de afgelopen jaren geleefd heb. Deze wereld wordt bewoond door de allerkleinste

Nadere informatie

Wereld van het allergrootste

Wereld van het allergrootste De magische wereld van het allerkleinste Viva Fysica, 26 januari 2017 Ivo van Vulpen Wereld van het allergrootste maan Geo stationair 35786 km hoogte Andre dekuipers upes 28000 km/uur m m F G m 1 m 2 r

Nadere informatie

Probus Aalsmeer 20 mei Alles en Niks. VAN DE OERKNAL TOT HIGGS Niels Tuning. Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek

Probus Aalsmeer 20 mei Alles en Niks. VAN DE OERKNAL TOT HIGGS Niels Tuning. Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek Probus Aalsmeer 20 mei 2015 Alles en Niks VAN DE OERKNAL TOT HIGGS Niels Tuning Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek Alles en niks wat leert het allerkleinste ons over het allergrootste

Nadere informatie

Het berekenbare Heelal

Het berekenbare Heelal Het berekenbare Heelal 1 BETELGEUSE EN HET DOPPLEREFFECT HET IS MAAR HOE JE HET BEKIJKT NAAR EEN GRENS VAN HET HEELAL DE STRINGTHEORIE HET EERSTE BEREKENDE WERELDBEELD DE EERSTE SECONDE GUT, TOE, ANTROPISCH

Nadere informatie

Antares: een telescoop op de bodem van de zee Aart Heijboer. April 2010, astra alteria, Putten

Antares: een telescoop op de bodem van de zee Aart Heijboer. April 2010, astra alteria, Putten Antares: een telescoop op de bodem van de zee Aart Heijboer April 2010, astra alteria, Putten Antares: een telescoop op de bodem van de zee Aart Heijboer plan deeltjesfysica en het sterrenkunde Kosmische

Nadere informatie

Samenvatting PMN. Golf en deeltje.

Samenvatting PMN. Golf en deeltje. Samenvatting PMN Golf en deeltje. Het foto-elektrisch effect: Licht als energiepakketjes (deeltjes) Foton (ã) impuls: en energie Deeltje (m) impuls en energie en golflengte Zowel materie als golven (fotonen)

Nadere informatie

HOVO cursus Kosmologie

HOVO cursus Kosmologie HOVO cursus Kosmologie Voorjaar 011 prof.dr. Paul Groot dr. Gijs Nelemans Afdeling Sterrenkunde, Radboud Universiteit Nijmegen HOVO cursus Kosmologie Overzicht van de cursus: 17/1 Groot Historische inleiding

Nadere informatie

Elementaire Deeltjesfysica

Elementaire Deeltjesfysica Elementaire Deeltjesfysica FEW Cursus Jo van den Brand 10 November, 2009 Structuur der Materie Inhoud Inleiding Deeltjes Interacties Relativistische kinematica Lorentz transformaties Viervectoren Energie

Nadere informatie

Bachelorproject: Onderscheiden van signaal en achtergrond in de CMS-detector van LHC te CERN. Promotor: Jorgen D'Hondt. Academiejaar 2006-2007

Bachelorproject: Onderscheiden van signaal en achtergrond in de CMS-detector van LHC te CERN. Promotor: Jorgen D'Hondt. Academiejaar 2006-2007 Academiejaar 2006-2007 Faculteit Wetenschappen Departement Natuurkunde Michael Maes Bachelorproject: Onderscheiden van signaal en achtergrond in de CMS-detector van LHC te CERN. Promotor: Jorgen D'Hondt

Nadere informatie

E p m. De voorspelling van antimaterie. Paul Dirac voorspelde het bestaan van het positron in 1928

E p m. De voorspelling van antimaterie. Paul Dirac voorspelde het bestaan van het positron in 1928 De voorspelling van antimaterie Paul Dirac voorspelde het bestaan van het positron in 1928 Dirac s vergelijking impliceert: positron massa = elektron massa positron lading = +e Dirac Algebra: 2g 2 2 E

Nadere informatie

Spinning the Higgs. Spin and Parity Measurement of the Discovered Higgs-Like Boson in the H WW lνlν Decay Mode R.Z. Aben

Spinning the Higgs. Spin and Parity Measurement of the Discovered Higgs-Like Boson in the H WW lνlν Decay Mode R.Z. Aben Spinning the Higgs. Spin and Parity Measurement of the Discovered Higgs-Like Boson in the H WW lνlν Decay Mode R.Z. Aben Samenvatting Als u zich ooit heeft afgevraagd waarom de materie om ons heen massa

Nadere informatie

Samenvatting. (Summary in Dutch)

Samenvatting. (Summary in Dutch) Samenvatting (Summary in Dutch) Al sinds mensenheugenis zijn mensen geïnteresseerd in de wereld om hen heen en zijn zij op zoek naar de meest elementaire bouwstenen waaruit deze is opgebouwd. Deze speurtocht

Nadere informatie

Unitarity methods and On-shell Particles in Scattering Amplitudes R.J. Rietkerk

Unitarity methods and On-shell Particles in Scattering Amplitudes R.J. Rietkerk Unitarity methods and On-shell Particles in Scattering Amplitudes R.J. Rietkerk S SAMENVATTING Dit proefschrift gaat over de wereld van de allerkleinste deeltjes en beschrijft mijn promotieonderzoek over

Nadere informatie

Wetenschappelijke Nascholing Deel 2: Spookdeeltjes: de mysterieuze neutrino s

Wetenschappelijke Nascholing Deel 2: Spookdeeltjes: de mysterieuze neutrino s Wetenschappelijke Nascholing Deel 2: Spookdeeltjes: de mysterieuze neutrino s Dirk Ryckbosch Fysica en Sterrenkunde 16 oktober 2017 Dirk Ryckbosch (Fysica en Sterrenkunde) Elementaire Deeltjes 16 oktober

Nadere informatie

OP ZOEK NAAR HET HIGGS-DEELTJE

OP ZOEK NAAR HET HIGGS-DEELTJE T OP ZOEK NAAR HET HIGGS-DEELTJE A N O S S O L I R U S S T U L L I Æ I T I Bernard de Wit Nikhef Amsterdam Universiteit Utrecht Dolderse Wetenschappers - 9 november 2012 Alpen Genève LHCb CMS ATLAS ALICE

Nadere informatie

De LHC deeltjesversneller: waarom en hoe?

De LHC deeltjesversneller: waarom en hoe? T De LHC deeltjesversneller: waarom en hoe? A N O S S O L I R U S S T U L L I Æ I T I Bernard de Wit Universiteit Utrecht Nationale Docentencongres NASK, 16 januari 2009 Cern versnellers LHC: Large Hadron

Nadere informatie

Higgs-deeltje. Peter Renaud Heideheeren. Inhoud

Higgs-deeltje. Peter Renaud Heideheeren. Inhoud Higgs-deeltje Peter Renaud Heideheeren Inhoud 1. Onze fysische werkelijkheid 2. Newton Einstein - Bohr 3. Kwantumveldentheorie 4. Higgs-deeltjes en Higgs-veld 3 oktober 2012 Heideheeren 2 1 Plato De dingen

Nadere informatie

Alfastraling bestaat uit positieve heliumkernen (2 protonen en 2 neutronen) met veel energie. Wordt gestopt door een blad papier.

Alfastraling bestaat uit positieve heliumkernen (2 protonen en 2 neutronen) met veel energie. Wordt gestopt door een blad papier. Alfa -, bèta - en gammastraling Al in 1899 onderscheidde Ernest Rutherford bij de uraniumstraling "minstens twee" soorten: één die makkelijk wordt geabsorbeerd, voor het gemak de 'alfastraling' genoemd,

Nadere informatie

Hfdst 1' Massa en rustenergie (Toevoeging hiervan nodig om begeleid zelfstandig opzoekwerk i.v.m. het Standaardmodel mogelijk te maken.

Hfdst 1' Massa en rustenergie (Toevoeging hiervan nodig om begeleid zelfstandig opzoekwerk i.v.m. het Standaardmodel mogelijk te maken. I. ELEKTRODYNAMICA Hfdst. 1 Lading en inwendige bouw van atomen 1 Elektronentheorie 1) Proefjes 2) Elektriciteit is zeer nauw verbonden met de inwendige bouw van atomen 2 Dieper en dieper in het atoom

Nadere informatie

Kernenergie. FEW Cursus. Jo van den Brand 30 Maart 2010

Kernenergie. FEW Cursus. Jo van den Brand 30 Maart 2010 Kernenergie FEW Cursus Jo van den Brand 30 Maart 2010 Overzicht Docent informatie Jo van den Brand Email: jo@nikhef.nl URL: www.nikhef.nl/~jo 0620 539 484 / 020 444 7900 Kamer: T2.69 Rooster informatie

Nadere informatie

Nikhef Workshop. 3de-jaars bachelor NIKHEF/UvA. docenten: Dr. Ivo van Vulpen (ivov@nikhef.nl) Dr. Auke-Pieter Colijn (z37@nikhef.

Nikhef Workshop. 3de-jaars bachelor NIKHEF/UvA. docenten: Dr. Ivo van Vulpen (ivov@nikhef.nl) Dr. Auke-Pieter Colijn (z37@nikhef. 2009/1 viii Nikhef Workshop Black Holes in de LHC 3de-jaars bachelor NIKHEF/UvA docenten: Dr. Ivo van Vulpen (ivov@nikhef.nl) Dr. Auke-Pieter Colijn (z37@nikhef.nl) Dr. Marcel Vreeswijk (h73@nikhef.nl)

Nadere informatie

Nieuwe Grenzen: de Large Hadron Collider (I)

Nieuwe Grenzen: de Large Hadron Collider (I) Nieuwe Grenzen: de Large Hadron Collider (I) Bob van Eijk - Nikhef/Universiteit Twente HOVO, Teylers, 3 april 2012 Van ~400 jaren B.C. tot ~1869 Er is niets anders dan atomen en ruimte, al het andere is

Nadere informatie

Next-to-Soft Factorization and Unitarity in Drell-Yan Processes D. Bonocore

Next-to-Soft Factorization and Unitarity in Drell-Yan Processes D. Bonocore Next-to-Soft Factorization and Unitarity in Drell-Yan Processes D. Bonocore Samenvatting In deze samenvatting probeer ik een beschrijving te geven van de thema s in dit proefschrift zonder technische details

Nadere informatie

Op zoek naar nieuwe deeltjes met de LHC deeltjesversneller

Op zoek naar nieuwe deeltjes met de LHC deeltjesversneller Op zoek naar nieuwe deeltjes met de LHC deeltjesversneller Steven Lowette Vrije Universiteit Brussel IIHE steven.lowette@vub.ac.be @StevenLowette 26 september 2015 Volkssterrenwacht MIRA De bouwstenen

Nadere informatie

de dynamica van melkwegstelsels te beschrijven; de versnelde uitdeining van het universum is een experimenteel gegeven maar de juiste aard en oorspron

de dynamica van melkwegstelsels te beschrijven; de versnelde uitdeining van het universum is een experimenteel gegeven maar de juiste aard en oorspron Vormen de tot nu toe gekende elementaire deeltjes en interacties de fundamenteelste beschrijving van de natuur? En als dat zo is, hoe is het universum zoals we het waarnemen dan tot stand gekomen? Het

Nadere informatie

Start van de Large Hadron Collider te CERN

Start van de Large Hadron Collider te CERN Start van de Large Hadron Collider te CERN Zoektocht voor een Belgische Nobelprijs in de fysica Belgische Persmap Korte samenvatting: Wetenschappers en ingenieurs uit alle hoeken van de wereld leggen de

Nadere informatie

Nieuwe Meer 26 okt Alles en Niks. VAN DE OERKNAL TOT HIGGS Niels Tuning. Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek

Nieuwe Meer 26 okt Alles en Niks. VAN DE OERKNAL TOT HIGGS Niels Tuning. Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek Nieuwe Meer 26 okt 2014 Alles en Niks VAN DE OERKNAL TOT HIGGS Niels Tuning Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek Alles en niks!! De oerknal! Higgs en anti-materie! De oerknal Wat is

Nadere informatie

Algemeen. Cosmic air showers J.M.C. Montanus. HiSPARC. 1 Kosmische deeltjes. 2 De energie van een deeltje

Algemeen. Cosmic air showers J.M.C. Montanus. HiSPARC. 1 Kosmische deeltjes. 2 De energie van een deeltje Algemeen HiSPARC Cosmic air showers J.M.C. Montanus 1 Kosmische deeltjes De aarde wordt continu gebombardeerd door deeltjes vanuit de ruimte. Als zo n deeltje de dampkring binnendringt zal het op een gegeven

Nadere informatie

Kijk eens naar de de volgende figuren:

Kijk eens naar de de volgende figuren: S A M E N VAT T I N G Kijk eens naar de de volgende figuren: Het linkerplaatje is met een microscoop gemaakt en toont een menselijke cel. Een cel is van de orde van grootte van een micrometer (µm), 10

Nadere informatie

KERNEN & DEELTJES VWO

KERNEN & DEELTJES VWO KERNEN & DEELTJES VWO Foton is een opgavenverzameling voor het nieuwe eindexamenprogramma natuurkunde. Foton is gratis te downloaden via natuurkundeuitgelegd.nl/foton Uitwerkingen van alle opgaven staan

Nadere informatie

WGAS: 21/11/2013. Charles Ramsdonck

WGAS: 21/11/2013. Charles Ramsdonck WGAS: 21/11/2013 Charles Ramsdonck Het periodiek systeem Dimitri Ivanovich Mendeleyev (1834-1907) 1869: Mendeleyev was zich reeds bewust van een zekere periodiciteit in deze eerste tabel. Hij laat dan

Nadere informatie

Hoe werken krachtdeeltjes

Hoe werken krachtdeeltjes HOVO cursus februari/maart 2019 Van atoom tot kosmos Piet Mulders p.j.g.mulders@vu.nl 1 Hoe werken krachtdeeltjes http://www.nat.vu.nl/~mulders P.J. Mulders home 1 Krachtdeeltjes van zwakke kracht en sterke

Nadere informatie