Kromme Rijn: het landschap

Transcriptie

1 Gebied 1 Kromme Rijn: het landschap Marijke van Eijkeren

2 Kromme Rijn: het landschap Tekst en fotografie Marijke van Eijkeren

3 4 5 Colofon Inhoud x Tekst en fotografie: Marijke van Eijkeren / Vormgeving: Jos Verdegaal Drukwerk: Libertas Pascal, Utrecht Uitgave: Marijke van Eijkeren Tekst en beeld Kromme Rijn... 7 Inleiding...9 Langs de Kromme Rijn...11 Wijk bij Duurstede...13 Van Wijk bij Duurstede naar Cothen Van Cothen naar Odijk Van Odijk naar Amelisweerd Van Amelisweerd naar Utrecht Kom van Langbroek Waterbeheer en ontginning Kastelen en buitenplaatsen De Stroomruggordel Boomgaarden Ontwikkeling van het landschap Vechten en Oudwulverbroek Tussen snelwegen De Uithof, Oostbroek en Niënhove Groene driehoek Amelisweerd en Rhijnauwen Informatie en Bronnen ISBN NUR , Marijke van Eijkeren Tekst en beeld, Houten Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke wijze dan ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

4 6 Gebied 7 Kromme Rijn Meanderend door agrarisch land in een oud gebogen lijn stroomt verleden langs het heden een prachtig Kromme Rijn Ooit woest en ongetemd bracht zij hier eens het leven Nu als een lieflijke stroom met mens en land verweven Boudewijn Hansen

5 8 9 Inleiding Het gedicht van Boudewijn Hansen geeft heel mooi weer wat de Kromme Rijn is en was: een prachtig stukje Nederland met een rijke geschiedenis. Het Kromme Rijngebied ligt ingeklemd tussen de Utrechts Heuvelrug en de rivier de Lek. Het is een typisch rivierenlandschap gevormd door de Rijn die tot in de Middeleeuwen vrij kon meanderen. Oude bewoners lieten hun sporen achter en nieuwe zorgen nog altijd voor de nodige dynamiek. Het landschap van de Kromme Rijn De Kromme Rijn is een onbedijkte rivier die van Wijk bij Duurstede naar Utrecht stroomt. Sinds de afdamming in 1122 ligt de loop min of meer vast. Ten noordoosten ervan ligt de Kom van Langbroek. Het is een laag gelegen gebied met afwisselend weiland, bos en buitenplaatsen op langgerekte kavels gescheiden door sloten en weteringen. In het Noordwesten ligt tussen snelwegen en de N225 een aaneenschakeling van landgoederen die voor een groot deel ingericht zijn voor recreatie en natuurbeleving. Langs de Kromme Rijn ligt aan beide zijde de oeverwal met daartussen het stroomdal. In de bochten aan de zuidkant van de rivier liggen dorpen die in de Middeleeuwen zijn ontstaan. Tussen de Lek en de Kromme Rijn ligt het landschap van de stroomruggordel. Dit hoger gelegen gebied werd al voor de komst van de Romeinen bewoond. Boomgaarden, weiland en akkers wisselen elkaar af op kavels in onregelmatige blokken. Canadese ganzen bij landgoed Rhijnauwen. Beleef de natuur De foto s in dit boek laten het landschap zien zoals dat nu is of kort geleden was. Want al is de rivier ingedamd, de mens blijft de omgeving naar zijn hand zetten. De korte teksten nemen je mee op een ontdekkingsreis door het gebied. Ze vertellen het verhaal van de rivier, de natuur en de cultuurhistorische geschiedenis. In het Kromme Rijngebied kun je wandelend en fietsend genieten van een uniek stukje Nederland. Je kunt je eigen route kiezen of een van de vele uitgezette fiets- of wandelroutes volgen. Elk seizoen, elk weertype maakt het landschap en de beleving ervan weer anders. Als je er maar oog voor hebt en je jezelf blijft verwonderen, ontdek je steeds iets nieuws. De Oude Kromme Rijn tussen Cothen en Werkhoven.

6 10 Langs de Kromme Rijn 11 Langs de Kromme Rijn Vanaf de waterinlaat in Wijk bij Duurstede kun je langs de Kromme Rijn, grotendeels over het jaagpad, een wandeling maken van 29 km. Dat is een pittig eindje lopen, maar je bent natuurlijk niet verplicht om die hele route in 1 dag af te leggen. Je kunt rondwandelingen maken die deels langs de Kromme Rijn gaan en zo het achterliggende gebied ontdekken. De Kromme Rijn bij theehuis Rhijnauwen. Dynamiek van de rivier Je zou het nu niet zeggen, maar vroeger was de Kromme Rijn de hoofdstroom van de Rijn en zo n 100 meter breed. Water uit de bergen in Midden Europa koos, niet gehinderd door dijken en sluizen, de weg van de minste weerstand naar de Noordzee. Het vlakke Nederland ten zuiden van de Utrechtse Heuvelrug was in feite een grote delta waar de rivier met al zijn zijvertakkingen voortdurend van bedding veranderde. Met het water kwamen grind, zand en klei mee. Bij overstromingen bleef het grove materiaal dicht langs de rivier achter en vormde daar in zo n duizend jaar een oeverwal als natuurlijke zomerdijk. Door de geringe stroomsnelheid in het vlakke Nederland zonk een deel van het materiaal in de bochten naar de bodem waardoor de rivier steeds ondieper werd. Dat veroorzaakte weer overstromingen en uiteindelijk verzandde de rivierarm volledig. Samen met de oeverwallen vormde dit een stroomrug die meer dan een kilometer breed kon worden. Golvende akkers door overstromingen in het verleden. Sporen uit het verleden Op de stroomruggen konden de mensen veilig wonen. De rivier was belangrijk voor de handel en de grond was geschikt om voedsel te verbouwen. In de bodem zijn sporen van bewoners tot in de prehistorie teruggevonden. Later vormde de Rijn de Limes, de noordgrens, van het Romeinse Rijk. De Franken namen het in de zevende-eeuw van de Romeinen over en in de Middeleeuwen had de bisschop van Utrecht de macht over het gebied. Dat alles ging niet zonder geweld. Er werden versterkingen gebouwd, wachttorens en burchten. Veel werd verwoest en weer herbouwd. Naarmate de bevolking toenam, was er behoefte aan meer landbouwgrond. De rivier werd getemd, woeste gronden werden ontgonnen en de rijken bouwden er kastelen en landhuizen. De wandeling over het jaagpad neemt je mee in die geschiedenis. Dankzij de aanleg van natuurlijke oevers doen kattestaart en weidebeekjuffer het weer goed. Foto links: x

7 14 Langs Kromme Rijn van Odijk naar Amelisweerd 15 Vanaf Bunnik zijn er regelmatig bruggetjes over de Kromme Rijn die een korte of langere rondwandeling mogelijk maken. Het natuurgebied tussen golfterrein en Kromme Rijn is een ideale leefomgeving voor het waterhoentje. Van Odijk naar Amelisweerd Na Odijk loopt het jaagpad een tijdje dicht langs de A12. Tot aan de kruising met de Sportlaan in Bunnik is het een wat rommelig stukje Nederland: snippers natuur, autoweg, een bedrijvenpark en een golfterrein. Vanaf de brug naar de Brink in Bunnik wordt het karakter intiemer. Je komt langs gebieden van het Utrechts Landschap en ervaart het resultaat van het project Natuurvriendelijke oevers. Veel soorten bloemen, vogels en insecten vinden er hun ideale leefomgeving. Een aanrader is de Ringslangenroute langs het jaagpad, dan door het hoog opgaande essenbos van de Niënhof en langs weiland en essenhakhout terug naar de Kromme Rijn. Een rondje van slechts 2,5 km, maar met een enorm afwisselend landschap. Je kunt dit ommetje ook combineren met een rondwandeling naar Rhijnauwen: heen langs het jaagpad en terug via parkbos en weiland. Een uitstapje langs de gracht van Fort bij Rijnauwen of een bezoek aan Museum Oud Amelisweerd is ook nog mogelijk. Een mooie combinatie van cultuur, natuur en geschiedenis. Langs de route is genoeg horeca om even uit te rusten. Langs de Kromme Rijn staan monumentale boerderijen zoals de Zonnewijzer, een dwarsboerderij die bij Oud-Amelisweerd hoort.

8 16 Langbroekerwetering 17 Kom van Langbroek Tussen de Kromme Rijn en de Utrechtse Heuvelrug ligt de Kom van Langbroek. Het is niet toevallig dat in deze streek het woord broek vaak voorkomt. Een broek is een laaggelegen, nat gebied. Op deze wat verder van de Kromme Rijn afgelegen komgronden bleven bij overstromingen de fijne kleideeltjes achter. Het regenwater kan daardoor maar moeizaam wegzakken waardoor het er lang nat blijft. Bovendien krijgt het gebied het water van de Utrechtse Heuvelrug te verwerken. Het is dan ook lang een moerasachtige wildernis geweest. De Langbroekerwetering watert af in de Kromme Rijn. Ontginning De bisschop van Utrecht zag in het gebied wel mogelijkheden als landbouwgrond. Hij liet de Kromme afdammen. De Langbroekerwetering werd gegraven. Dwars daarop werden lange smalle kavels uitgezet van 100 bij 1250m, genoeg voor een boerenbedrijf om van te leven. Langs elke kavel liep een sloot richting Langbroekerwetering. De achterkade werd gevormd door de Gooyerwetering, de Hoofdwetering en de Amerongerwetering die evenwijdig loopt met de Nederrijn. De kavels staan wat schuin ten opzichte van de Langbroekerwetering omdat ze parallel aan de Cotherweg, die er toen al lag, zijn uitgezet. Dat patroon is nog altijd goed zichtbaar. Dit karakteristieke cope-landschap is, genoemd naar de copers die het recht kochten om de grond te ontginnen. Folly Molenstein in de zichtas van Leeuwenberg. Natuur en recreatie In de loop der eeuwen werden op veel kavels kastelen en landgoederen gebouwd met rondom park en bos. Bij de landhuizen staan vaak bijzondere bouwsels, follies genoemd: Engels voor dwaasheid of gekkigheid. Ze zijn bedoeld om bezoekers te verrassen. Tegenover landgoed Leeuwenberg staat hier een mooi voorbeeld van. Deze Stichtse Lustwaranda geeft de Langbroekerwetering zijn charmante karakter: open weidelandschap met in de verte de bossen van de Utrechtse Heuvelrug, afgewisseld met besloten weiland tussen de vele parken en bossen van de landgoederen. Die variatie biedt veel vogels, dieren en planten een geschikte leefomgeving. In de herfst kun je genieten van de prachtig gekleurde bossen en de vele soorten paddenstoelen. De toren van Lunenburg is nog in originele staat.