Vouw ieder velletje dubbel, met de geprinte. kant naar buiten. Je hebt dan (los van dit instructievel) Print de pdf op 100%, op A4. Geen snijlijnen.

Transcriptie

1 GEBRUIKSAANWIJZING. VAN ACHT LOSSE A4-TJES NAAR EEN BOEKJE BENODIGDHEDEN: EEN PRINTER EN EEN NIETMACHINE Print de pdf op 100%, op A4. Geen snijlijnen. Je hebt dan (los van dit instructievel) acht enkelzijdige velletjes. Vouw ieder velletje dubbel, met de geprinte kant naar buiten Leg de de velletjes op volgorde (kijk naar de paginacijfers). De vouw zit rechts, de open kanten zitten links. Sla drie nietjes op de plekken van de streepjes. En voila! Je doe het zelf routeboekje is klaar.

2 ROUTE WEST LEENS, ZUURDIJK, HOUWERZIJL, NIEKERK, ZOUTKAMP, VIERHUIZEN, HORNHUIZEN, ULRUM, LEENS ROUTE WEST WIE HEEFT DE HORNHUIZEN LEENS VIERHUIZEN ULRUM VAN DE MARNE? ZOUTKAMP NIEKERK HOUWER- ZIJL ZUURDIJK Twee spannende fietstochten op het Hoogeland. Doorkruis een machtig en prachtig landschap en ontmoet 30 monumenten met een verhaal. 1

3 Wie de sleutel heeft, heeft de macht! En wie heeft de sleutel van De Marne? Dit jaar is Macht&Pracht het thema van de open monumentendag. De sleutel is een veelgebruikt symbool voor macht. Heb je de sleutel in handen, dan bepaal je immers wie naar binnen mag en wie buiten moet blijven. De sleutel in het huidige wapen van De Marne is afgeleid van misschien wel het bekendste expemplaar: de sleutel van de hemelpoort. Op een zegel uit 1375 van de Petruskerk in Leens staat deze sleutel met sleutelhouder Petrus afgebeeld. De hemelpoort is wellicht wat hoog gegrepen. Maar wie heeft de sleutel van De Marne in handen? Wie had de macht, en wie heeft m vandaag? De rol van de adel was in de 19de eeuw al uitgespeeld. Maar hoe zit het met de kerk, of de boeren die verreweg het meeste land bezitten? Of ligt er in lijn met de democratische traditie bij alle inwoners van De Marne een sleutel van het Hoogeland in de keukenla? Hoe dan ook, met dit routeboekje in handen hebben we allemaal een sleutel. Een fietssleutel om precies te zijn! Deze route west begint en eindigt bij de Borg Verhildersum, voert door een machtig en prachtig landschap, waar in het weekend van 14 en 15 september de deuren van zo n 30 monumenten voor je openstaan. Ook in de rest van het jaar is deze route natuurlijk te fietsen. Bij een paar monumenten kom je QR codes tegen die je brengen naar een filmpje van het interieur. Een kijkje door de brievenbus, maar dan anders. Veel fietsplezier! 2 DAAR GAAN WE. We beginnen op de parkeerplaats van BORG VERHILDERSUM IN LEENS. Fiets naar het westen, over de Achtervalge *, langs volkstuintjes en de begraafplaats, linksaf aan het eind en meteen weer rechts, de Hoofdstraat in. Rechts is het nieuwe winkelcentrum naast het zogenaamde Werkmanhuis **. (K16) Schuin daartegenover in de Zr. A. Westerhofstraat is DE OUDE SMEDERIJ te vinden. Bezoek daarna bovenop de dorpswierde van Leens de PETRUSKERK en de VOORMALIGE PASTORIE. De overgang tussen dorp en wierde is goed zichtbaar. De wierde van Leens maakt deel uit van de grootste kwelderwal van De Marne. Een kwelderwal die van Vierhuizen naar Wehe-den Hoorn loopt waarop eeuwen geleden door de bewoners de wierden werden opgeworpen. 2. OUDE SMEDERIJ. De Zr. A. Westerhofstraat was tot in de vijftiger jaren het winkelcentrum van Leens. De straat is vernoemd naar Ailke Westerhof, een dochter van de grofsmid Ebel Westerhof. In de periode van 1912 tot 1919 werkte zij als verpleegster tijdens de Balkanoorlogen en tijdens de Eerste Wereldoorlog in Hongarije en in Servië. In 1935 kreeg ze de Florence Nightingalemedaille uitgereikt door de toenmalige prinses Juliana. * Achtervalge: een vaalg of een valge is de landbouwgrond op de flank van een wierde ** Werkmanhuis: het geboortehuis van de schilder/ drukker Hendrik Nicolaas Werkman ( ). Lid van de Groningse kunstenaarsgroep: De Ploeg Werkman werd vlak voor de bevrijding gefusilleerd BORG VERHILDERSUM. De oorspronkelijke borg stamt uit de veertiende eeuw, maar is door de stad Groningen twee maal verwoest, in 1400 en De voorgevel van het huidige bescheiden gebouw is van De inrichting van de borg is hoofdzakelijk negentiendeeeuws. Het borgterrein omvat een monumentale lindenlaan, een dubbele omgrachting, waarbinnen een geometrisch aangelegde tuin, een schathuis, een koetshuis. In het koetshuis is nog net de tentoonstelling over de ooit machtige bewoners te zien.

4 PETRUSKERK. Op de dorpswierde van Leens werd aan het eind van de achtste eeuw door de latere bisschop Liudger, een houten, rietgedekt kerkje gebouwd dat in de elfde eeuw door een tufstenen kerk werd vervangen. In de twaalfde eeuw wordt de Petruskerk vergroot tot een kruiskerk; dan worden de eigen bakstenen gebruikt, kloostermoppen. De originele toren is door brand verwoest; de huidige werd in 1863 gebouwd. Prachtige herenbanken, avondmaalszilver, klokken, koorhek en het beroemde Hinszorgel, allemaal geschenken van de collatoren, de bewoners van Verhildersum. Regionaal was hun invloed groot en in kerkelijke aangelegenheden hadden ze àlle macht en die lieten ze graag zien. Tot ver na de Franse Revolutie bleven de borgheren zich verzetten tegen de afschaffing van hun rechten. De Petruskerk was de hoofdkerk van de Proosdij de Marne, de plaatselijke kerkelijke macht zetelde hier, nu al 12 eeuwen geleden VOORMALIGE PASTORIE. In deze voormalige pastorie schuilen de resten van het oudste huis van Leens: delen van het middeleeuwse steenhuis zijn nog zichtbaar. Ook elementen van de zestiende eeuwse ontvangstruimte het sael. De huidige vorm ontstond in de verbouwing van De pastorie was vanaf de middeleeuwen een pastorie-boerderij, een weem; de pastoor en later de dominee, waren voor hun broodwinning ook boer. In 1941 is de laatste schuur afgebroken. Natuurlijk moest ook de pastorie meegroeien met de macht van de collatoren. 1. Fiets aan het eind van de Zr. Westerhofstraat linksaf richting Douwen. Via de Douwensterweg langs t Stort, het voormalige armenstreekje aan het Hunzingokanaal naar Douwen. Ga een klein stukje langs het Warfhuisterloopdiep, de oude trekvaartroute Ulrum Winsum. Neem dan het fietspad richting Zuurdijk over Kattenburg *, deels door een ruilverkavelingsbosje uit de jaren 70 (K94), van hier in zuidelijke richting naar de Hoofdweg ** van ZUURDIJK. Op de Hoofdweg rechtsaf. Over dit dorpje is veel geschreven en in de geschiedenis ervan zien we de opkomst van de Groninger herenboeren. Hun macht groeide met hun rijkdom. In het begin van de 19de eeuw schijnt Zuurdijk het rijkste dorp van Nederland te zijn en misschien is dat nog wel zo! Jammer dat de monumentale boerderijen zoals Pollux, niet te bezichtigen zijn. Links de lange oprijlaan naar boerderij Pollux. In het dorp HERVORMDE KERK met toren, het kerkhof en KOREN MOLEN DE ZWALUW. In de kerk en op het kerkhof de zerken van de rijken, voor de armen, de vergetenen, een mooi monument aan de noordkant van de kerk. * Kattenburg: eigenlijk niet meer dan een streekje met een enkel huis. De naam zou verband houden met het laaggelegen land waar veel elzen groeiden die dragen katjes. De boeren noemden dit gebied des kikkers koninkrijk. Burg zou verwijzen naar de Rondenborg die niet ver ervandaan ten oosten van Zuurdijk stond. Naar de oude Zuiderdijk van het eiland De Marne, is het dorp Zuurdijk genoemd. 5. HERVORMDE KERK. Het middeleeuwse dorpskerkje van Zuurdijk staat bovenop de wierde, de spitsboogvensters zijn uit het midden van de negentiende eeuw, de bepleistering uit Heel mooie grafzerken, zowel in de kerk als op het kerkhof. De klok is van KORENMOLEN DE ZWALUW. Achtkante bovenkruier met stelling op bakstenen onderbouw. Grote restauratie in

5 Ga op het kruispunt richting Electra. Linksvoor zijn dijkdelen uit de dertiende eeuw. Stop bij de wierde van Ewer. (K93). Hier vind je ARBEIDERS- WONINGEN EWER. In zuidelijke richting zie je de Zuurdijkster Uiterdijkspolder: laag, vlak land zonder bewoning. * In de verte een dijk uit de tweede helft van de 18de eeuw. Hier is goed voor te stellen hoe breed de monding van het Reitdiep ooit was, al dat ingepolderde land, nieuwe rijkdom, grotere macht! Fiets voorbij Hayemaheerd, een villaboerderij uit 1929 van architect Reitsema uit Leens, gebouwd in de Groningse variant van de Amsterdamse school. Ga net voorbij de T-splitsing, weer richting Leens, naar het Vlakke Riet. Aan het einde van het fietspad linksaf, ligt Kooyenburg (1923), ook een huis van Reitsema. De voetgangersbrug is opmerkelijk. Ga over de brug van de Houwerzijlstervaart, links naar Ol Weem de wierde waarop de pastorie en de kerk van Vliedorp stonden en waar nog enkele zerken aan herinneren. Ter plekke staat een informatiebord. 7. ARBEIDERSWONING. Bij Ewer was al bewoning rond het begin van onze jaartelling. Vermoedelijk heeft op deze wierde een steenhuis of vroege borg gestaan, want op de klok (1482) in de toren van de kerk in Zuurdijk staat Iwe toe Ewer Iwe was de naam van een hoofdeling, een invloedrijke grootgrondbezitter. Nu staan er nog vijf arbeiderswoningen uit de tweede helft van de negentiende eeuw, waarvan dit er eentje is. Helaas zijn ze niet toegankelijk. Vanaf het hoogholtje (hoge brug) van de Houwerzijlstervaart zie je restanten van dijken uit 13de en 14de eeuw. De dijk net ten oosten van Houwerzijl heeft mooie schapenrillen. Fiets eventueel door naar het bij de middeleeuwse sluis ontstane dorp HOUWERZIJL voor een bezoek aan het theemuseum in de voormalige kerk. Bij het kerkhof van Houwerzijl (K91) rechtsaf, weer over de vaart, richting Niekerk. Daar staan de HERVORMDE KERK en DE PASTORIE. Aan de Hoofdstraat 23, even richting Ulrum, is de VOORMALIGE TUINDERIJ te bezichtigen. 8. HERVORMDE KERK. Op de hoge wierde staat sinds de dertiende eeuw een kleine, trotse zaalkerk. In 1629 werd een gedeeltelijke herbouw voltooid waarbij de oude kloostermoppen werden hergebruikt. Het plafond is opmerkelijk, gemaakt van balken die ongestukadoorde kloostermoppen dragen. De oudste zerk is uit 1564 en de spits op de dakruiter draagt als windwijzer een leeuw, een verwijzing naar Evert Lewe, de collator in de eerste helft van de zeventiende eeuw. Deze Lewe was aandeelhouder van de WIC en door de verovering van de zilvervloot kwam er geld beschikbaar voor de verbouwing van de kerk in Een mooi voorbeeld van onze macht in de 17de eeuw: Spaans zilver dat gebruikt wordt voor een protestant kerkje in een klein Gronings dorp. *. In deze polders moeten enkele huiswierden gelegen hebben. In de 7de of 8ste eeuw werd de monding van de Lauwers uitgespoeld en kwam met de benedenloop van de rivier de Hunze (nu het Reitdiep) in contact. De Hunze mondde eerst in de Waddenzee uit. Bij die monding ontstonden later Pieterburen en Westernieland. Toen werd De Marne een eiland. Geleidelijk slibde het noordelijke stroomgebied echter weer dicht en alle water van de Hunze stroomde daarna via de Lauwerszee naar het Wad PASTORIE. Een kubistisch expressionistische pastorie met aangebouwde consistorie in 1938 naar ontwerp van W. Reitsema gebouwd op de plek waar een pastorie uit 1867 stond. Het negentiende-eeuwse hek langs de straat herinnert nog aan die tijd. In het interieur zijn de trap en de schouwen bezienswaardig. 10. VOORMALIGE TUINDERIJ. Tuinderswoning uit 1929 van architect W. Reitsema. De symmetrisch gespiegelde voorgevel is een bijzonder kenmerk van dit monument. De schoorsteen was voor de verwarming van de kassen Voormalige tuinderij

6 Fiets via de Kerkstraat naar het zuiden. Ga op de Zoutkamperweg even linksaf, en vervolgens rechts de Vliedorpsterweg op, waar huiswierden * te zien zijn zoals links boerderij De Hoogte met kapitaal voorhuis. Dan richting Zoutkamp, langs en over de dijk van het Reitdiep en door het spookbos. Vanuit deze ongebruikelijke toegangsweg komt u via de Reitdiepskade in ZOUTKAMP. (K90). De Reitdiepdijk heeft sinds 1877 geen zeewerende functie meer; toen bouwde men het sluizencomplex in Zoutkamp. Het verschil tussen eb en vloed, dat zelfs in de stad Groningen merkbaar was, verdween. Zie de drie oude sluizen in Lauwers, Reitdiep en Hunsingokanaal. De sluismeester woonde in DE BATTERIJ. In een van de loodsen aan het Reitdiep is HET VISSERIJMUSEUM gevestigd. 11. HET VISSERIJMUSEUM. Het museum is ondergebracht in de loods van de Rijksbetonningsdienst. Hier werden de tonnen die de vaargeulen markeerden opgeslagen. Het gebouw dateert uit het laatste kwart van de negentiende eeuw. Het Reitdiep was de enige toegangsweg over het water naar de stad Groningen. Zoutkamp was dus een zeer strategische plek. In de tachtigjarige oorlog was hier een Spaans garnizoen gelegerd. In 1576 werden de vestingwerken gebouwd. De drie sluizen dateren uit het laatste kwart van de negentiende eeuw. Deze hebben sinds de afsluiting van de Lauwerszee bijna geen functie meer, maar ze zijn zeer de moeite waard evenals allerlei andere aan de relatie met de zee verbonden elementen zoals de sleephelling, de sloepenloods en enkele oude vissershuisjes. Uitstapje: In de haven van Zoutkamp kun je een kijkje aan boord van Sleepboot Willem. Verlaat Zoutkamp over het fietspad langs de N388. Aan de Spuistraat is in het jaar 2000 een gracht met bomenrij aangelegd om een deel van de voormalige vesting zichtbaar te maken. Na de garnalenfabriek linksaf, (K89), rechts ligt het voormalig borgterrein Panser *. Vervolg de route onderlangs de dijk, achterom de boerderij en ga linksaf over het smalle Panserpaadje dwars door het weiland, langs het oude borgterrein van Beusum ** naar VIERHUIZEN. Aan uw rechterhand een begraafplaatshek met fraaie doodssymboliek. De kerk met een leeuw dateert uit de 12de of 13de eeuw. De leeuw als windvaan staat ook op de toren van Ulrum en Niekerk. De familie Lewe bezat lange tijd het collatierecht: het recht (o.m.) de predikanten te benoemen. Bekijk MOLEN DE ONDER NEMING. Fiets vervolgens door het diekgat of coupure in de oude Lauwerszeedijk uit de 13de eeuw de Westpolder in. Steek de N361 over en passeer boerderij Torum ***. De N361 de snelweg door De Marne die deels het voormalige spoorwegtraject Winsum-Zoutkamp 13. MOLEN DE ONDERNEMING. Een met hout beklede achtkante bovenkruier uit 1858 die een kleine grondmolen uit 1844 verving. Restauratie in Lange tijd in gebruik geweest als instructiemolen! Detail hek begraafplaats Vierhuizen * Op dit terrein zijn scherven gevonden uit de zesde eeuw voor Christus die duiden op de oudste bewoning in De Marne. Nu staat er een boerderij op het omgrachte borgterrein. ** Beusum: het voorhuis van deze boerderij heeft vermoedelijk gestaan op de fundamenten van de borg Bewsum. Ook hier was zeer vroege bewoning. In het westen is de Lauwerszeedijk, daarachter, in het Uitland, heeft nog een dorpje gelegen, Maddenze, dat vermoedelijk rond 1500 is verdwenen. *** De Westpolder is ingepolderd tussen 1873 en Twee maal is er een grote overstroming geweest waarbij 27 mensen omkwamen. Een deel van hen werd in Vierhuizen begraven. De boerderij Torum dankt zijn naam aan een door de zee verzwolgen dorp in het Dollardgebied en werd gebouwd door de grootvader van Sicco Mansholt, de bekende verzetsstrijder en politicus die veel betekenis heeft gehad voor de opbouw van een verenigd Europa. Over macht gesproken! 12. DE BATTERIJ. Zoutkamp is in De Marne (bijna) de enige historische plek waar aan oude militaire macht nog herinnerd wordt, bijvoorbeeld ddor de naam van de sluiswachterswoning De Batterij. Eén kanon staat er nog. U mag het erf betreden. Hunsingosluis met sluiswachtershuisje. Het is zeer de moeite waard om even naar boven te lopen om te kijken hoe zo n sluis bediend werd. Koeien op de dijk bij Panser. De horizontale rillen ontstaan door begrazing. 8 9

7 volgt. Aan deze weg zijn in verschillende dorpen nog stationsgebouwen in art deco stijl te zien. We komen er later op deze route eentje tegen. Links aanhouden en fietspad in noordwestelijke richting nemen, over de nieuwere en hogere Lauwerszeedijk (1876) waar een monument bovenop de dijk is. Een monument om stil te staan bij de macht van het water, maar ook voor de macht van de Marnebewoners die de strijd tegen het water nooit opgaven. Dan de Lauwersmeerpolder in (K10), voor het bos rechtsaf naar de nieuwste zeedijk (1969) die op deltahoogte is (K9). Vanaf hier hebt u ruim zicht op het kweldergebied. Onderaan de zeedijk rechtsaf, naar het kruispunt bij het informatiebord, (K11). Links vlakbij en rechts wat verder weg liggen twee eendenkooien. Kooi Onrust, links, eigendom van Het Groninger Landschap, werd al in gebruik genomen in Vanaf de dijk is het oosten de toren van Hornhuizen in zicht die voor de scheepvaart op de Wadden altijd een belangrijk ijkpunt is geweest. Nog even doorfietsen en je kunt m beklimmen. Onderaan de dijk ligt het witte huisje Klein Bromo. Beklim de dijk om nog een keer van de waddenweidsheid te genieten. Fiets door tot atmosferisch meetstation Lutjewad. Ga door het hek en fiets door de Hornhuisterpolder HORN- HUIZEN binnen. Dan langs Wongema Het monument op de dijk is samengesteld uit een aantal oude herdenkingsstenen van de inpoldering en de uitwateringsgeschiedenis. Deze foto is vanaf de dijk genomen. Westpolderdijk naar DE HERVORMDE KERK, DE VOORMA- LIGE PASTORIE en HET WERKHUIS. Ook in Hornhuizen woonde een oud en machtig geslacht, op de Tammingaborg, 300 meter ten zuidoosten van de kerk. In de kerk ligt een zerk van Alert Tamminga uit HERVORMDE KERK. Zaalkerk uit 1850 die een laatgotisch, middeleeuws kerkje verving. Benedendeel van de toren is nog middeleeuws maar de kap is uit De dakruiter is aan het eind van de vorige eeuw gerestaureerd en onlangs weer opgeknapt. Op de noordmuur van het portaal in de toren staat een verklaring van Franse soldaten uit de Napoleontische tijd. Zij vonden het niet onplezierig in Hornhuizen. Weer zo n bescheiden herinnering aan militaire macht. Rondom de kerk is een slingertuin aangelegd. Vanaf de toren (een landmerk) is er fantastisch zicht over het wad. 15. VOORMALIGE PASTORIE. Deze pastorie met aangebouwd koetshuis werd in 1886 gebouwd op de fundamenten van een veel oudere pastorie. Zowel binnen als buiten veel fraaie details. 16. WERKHUIS HERVORMDE KERK. Eenvoudig armenhuis in traditionele bouwtrant uit het derde kwart van de negentiende eeuw. De rondboogvensters met gietijzeren roeden hebben een rollaag aan de bovenkant van gele baksteen

8 Fiets nu in westelijke richting, via de Ommelanderweg Hornhuizen uit langs de oude provinciedijk. Hier zijn nog diekgatn te zien. Openingen in de dijk die met extreem hoogwater met balken en zandzakken konden worden gesloten. Ook zijn er nog kolken. Dat zijn diepe plassen, die ontstonden na een dijkdoorbraak tijdens de kerststormvloed van Fiets langs BOERDERIJ BROMO en BOERDERIJ ONRUST. Helaas zijn beide boerderijen dit jaar niet opengesteld. Ga over de lange rechte Noorderweg, één van de schapenwegen tussen de kwelderwal, waar de wierden opgeworpen werden en het wad, richting het zuiden. Een paar honderd meter voor de N361, ligt links de boerderij, waar de film De Poolse bruid werd opgenomen. Steek de N361 over, (K13). Daar liggen rechts de huiswierde Menneweer met grote Balkenhuisje bij diekgat. 17. BOERDERIJ BROMO. Al in de zestiende eeuw stond hier een boerderij. Het huidige opmerkelijke voorhuis en de duiventil zijn in 1906 gebouwd naar ontwerp van T. Reitsema. De schuren zijn ouder uit 1817 en boerenplaats uit 1866 en de wierde van Elens *. ULRUM is op twee wierden gebouwd. Aan de linkerkant aan het eind van de Stationsweg is het voormalig STATIONSGEBOUW te vinden. In de Noorderstraat, op nr. 35, is nog de mini-tentoonstelling te bekijken over de Afscheiding in 1834 o.l.v. dominee Hendrik de Cock. Rechtsaf, bovenop de westelijke dorpswierde zie je de HERVORMDE KERK. Op de oude kleine begraafplaats, ten zuidoosten van de kerk, aan de Snakkeburen ** zijn de zerken door vrijwilligers opgeknapt. De plaats van het vroegere borgterrein van de Asingaborg ***, nog iets verder naar het oosten, is zichtbaar gemaakt in een hedendaagse aanleg. Precies 400 jaar geleden ontving Johan Lewe van Asinga van zijn familie een vierde deel van de borg Wedde. Kapitaal (macht) blijft zo in de familie. 19. VOORMALIG STATIONSGEBOUW. Het stationsgebouw dateert uit Nu Expoor. 18. BOERDERIJ ONRUST. Het erf van deze statige boerderij is omgracht. Het voorhuis met hoge stoep is onderkelderd. De huidige boerderij is van 1863 maar eeuwen eerder was hier al bewoning * Elens: huiswierde waarop vroeger meerdere boerderijen stonden. Evenals Menneweer maakt ook deze wierde deel uit van de kwelderwal van Vierhuizen tot Wehe-den Hoorn. ** Snakkeburen: sinds maart 2012 siert het voor een groot deel vernieuwde hek de begraafplaats weer. Direct ten oosten lag de haven die het eindpunt was van de trekschuitverbinding met de stad. De naam kan met snak of snik (trekschuit) in verband worden gebracht. *** De borg Asinga heeft hier vanaf 1400 gestaan, werd in 1809 gesloopt zoals zovele andere Groninger borgen. Het poortgebouw heeft een plek gekregen in Middelstum. 20. HERVORMDE KERK. Vermoedelijk startte de bouw van de kerk in romaanse stijl al aan het eind van de twaalfde eeuw, maar de kerk werd romano-gotisch voltooid in het tweede kwart van de dertiende eeuw. Een geheel overwelfde eenbeukige zaalkerk met een ingebouwde toren dateren uit de vijftiende eeuw. Kerk en toren zijn in 1916/17 ingrijpend gerestaureerd. Een fraaie herenbank en het orgel is een Lohman uit Op de torenspits de leeuw van de familie Lewe

9 Fiets Ulrum weer uit over de Leensterweg. De wierde De Houw glooit in de verte, rechts de in Jugendstill gebouwde boerderij Westerhouw in 1908 ontworpen door architect Huurman. (K14). Vervolgens vanaf De Houw een prachtig zicht op de wierde van Leens. Het buurtschap De Houw met enkele fraaie boerderijen ligt op twee wierden. De naam zou afkomstig kunnen zijn van het oudfriese howa dat hoeve zou betekenen. Aan de rechterkant in de akkers, bijna bovenop de grote wierde ligt een fait, een voormalige drinkwaterdobbe voor vee. Daarna aan de linkerkant de historische grenspaal Leens-Ulrum, ook een rijksmonument. Even verder eveneens aan de linkerkant ligt LAND- HUIS OOSTERHOUW. Fiets na een bezoek aan Oosterhouw door het dorp Leens, (K16), terug naar de parkeerplaats van Verhildersum. Grenspaal Ulrum / Leens 21. LANDHUIS OOSTERHOUW. Oosterhouw is als notariswoning in 1868 gebouwd in een klassicistische stijl. Door een gedeeltelijke vernieuwing in 1913 zijn ook art nouveau-elementen te herkennen in het koetshuis en de achtergevel. Rond het huis bevinden zich een gesloten veranda, een orangerie en een theekoepel. In de maandelijks opengestelde parktuin is de bouwgeschiedenis van het huis te herkennen. Oosterhouw is het voormalig woonhuis van de dichter C.O. Jellema. Adressen, openingstijden en activiteiten. 1. BORG VERHILDERSUM Wierde 40, Leens 2. SMEDERIJ Zr. A. Westerhofstraat 3, Leens 3. PETRUSKERK Zr. A. Westerhofstraat 8, Leens Er is orgelmuziek en een rondleiding. 4. PASTORIE Zr. A. Westerhofstraat 15, Leens Er is een rondleiding. 5. HERVORMDE KERK Hoofdweg 43, Zuurdijk Er is een rondleiding. 6. MOLEN DE ZWALUW Moeshorn 2, Zuurdijk Alleen op 15 september open. 7. ARBEIDERSWONING Ewer 11, Ewer Alleen het erf is toegankelijk. 8/9 HERVORMDE KERK EN PASTORIE Kerkstraat 3 en 7, Niekerk Tentoonstelling beelden van Harma Helmantel. Ansichtkaarten van oud Niekerk en rondleiding. In de kerk is om uur een lezing over macht zonder pracht door Ds. Pieterman. 10. TUINDERSWONING Hoofdstraat 23, Niekerk 13. MOLEN DE ONDERNEMING Hoofdstraat Vierhuizen 14. HERVORMDE KERK Breweelsterweg 1, Hornhuizen De toren kan worden beklommen en er is een wandelrondje om het dorp. 15. PASTORIE Tammingastraat 55, Hornhuizen Alleen op 15 september open. Er is een rondleiding. 16. WERKHUIS VAN DE HERVORMDE KERK Tammingastraat 38-40, Hornhuizen Alleen op 15 september open. Er is een videopresentatie. 17. BOERDERIJ BROMO Ommelanderweg 36-38, Hornhuizen Dit jaar helaas niet opengesteld. 18. BOERDERIJ ONRUST Ommelanderweg 8-11, Hornhuizen Dit jaar helaas niet opengesteld. 19. STATIONSGEBOUW Spoorstraat 28, Ulrum Er is een rondleiding en een tentoonstelling 20. HERVORMDE KERK H. de Cockstraat 5, Ulrum Er is een rondleiding. 21. OOSTERHOUW Hoofdstraat 35, Leens Rondleiding, wandelroute en film. 11. VISSERIJMUSEUM Reitdiepskade 11, Zoutkamp Op Tentoonstelling betonning en bebakening. 12. DE BATTERIJ Sluisweg 22, Zoutkamp. Op Alleen het erf is toegankelijk. Colofon Routes en tekst: Franke Koksma Intro: Erik Wong Concept en vorm: Erik Wong Fotografie landschap: Carola Koksma Open Monumentendag wordt mede mogelijk gemaakt door Gemeente De Marne, de monumentencommissie en eigenaren van de deelnemende monumenten. 14