CM-Informatie Analyses en standpunten

Transcriptie

1 CM-Informatie Analyses en standpunten Driemaandelijks tijdschrift van de Landsbond der Christelijke Mutualiteiten 258 december 2014 Vergrijzing en ouderenzorg in beeld Evolutie van het aantal personen ouder dan 80 jaar ten opzichte van de totale bevolking ( ) 12,0% 10,0% 8,0% De gezondheidsvaardigheden van de Belgen in kaart gebracht Dimensies van 'health literacy' Toegang hebben tot Vaardigheden om gezondheidsinformatie op te zoeken 6,0% 4,0% 2,0% 0,0% België Brussel Wallonië Vlaanderen Begrijpen Evalueren Toepassen Vaardigheden om de beschikbare gezondheidsinformatie te begrijpen Vaardigheden om de beschikbare informatie te interpreteren, te filteren, te beoordelen en te evalueren Vaardigheden om deze informatie te gebruiken om een beslissing te nemen over de gezondheidszorg, ziektepreventie en gezondheidsbevordering en zo de eigen gezondheid te handhaven of te verbeteren. ehealth in België De elektronische uitwisseling van gezondheidsgegevens, kortweg ehealth, is ook in ons land uit de startblokken Emotionele competentie op de kaart gezet De interactie tussen opleidingsniveau en EC over het aantal dagen van hospitalisatie (algemeen ziekenhuis) Aantal dagen in algemene ziekenhuizen (op jaarbasis) 1,4 1,2 1,0 0,8 0,6 0,4 0,2 1,26 0,84 lage opleiding hoge opleiding 0,65 0,62 PAQS/PVKV: een nieuwe speler De Kwaliteitsinitiatieven, die waren begonnen als enkele projecten tussen bepaalde ziekenhuizen, maken nu deel uit van een beweging van alle belangrijke actoren in de sector die onlangs structuur kreeg in de vorm van een vzw met de naam Platform voor continue Verbetering van de Kwaliteit van de zorg en de Veiligheid van de patiënt (PVKS)3. 0,0 lage EC hoge EC

2 Editoriaal De gezondheidszorg is in volle evolutie en verandering. Niet alleen door technologische vooruitgang maar ook door nieuwe inzichten over de aanpak van behandelingen en de manier waarop we naar ziekte, gezondheid en vergrijzing kijken. In dit nummer komen verschillende aspecten van die evolutie aan bod. Om als zorgverstrekker een goede zorg te kunnen bieden, altijd en overal, ook aan patiënten die je voor het eerst ziet, is het van essentieel belang dat je over alle relevante medische informatie kan beschikken. Dit is nodig om een goede diagnose te kunnen stellen en dito behandeling maar ook om geen onderzoeken uit te voeren die al elders gebeurd zijn. Niet enkel de informatie van collega zorgverstrekkers is belangrijk maar ook deze van welzijnswerkers, alsook informatie die de patiënt zelf kan aanbrengen. Zo draagt iedereen bij aan het netwerkrond en samen met de patiënt. Een grote struikelblok in het verleden was dat al deze informatie verspreid zat in dossiers die zorgverstrekkers niet met elkaar konden uitwisselen. Nu is er gelukkig het ehealth platform die de basisdiensten aanbiedt om deze informatie op een beveiligde manier elektronisch uit te wisselen. Hierop hebben zich al heel wat concrete projecten geënt zowel vanuit de federale overheid als vanuit de gemeenschappen en de zorgverstrekkers zelf. De burger zal hier meer en meer mee geconfronteerd worden en geïnformeerd en gevormd moeten worden hoe hij in dit alles een partner kan worden. Transparant gegevens uitwisselen en delen is ook heel belangrijk voor de opvolging van de kwaliteit en veiligheid in de zorg. Verschillende initiatieven zien op dat vlak het licht. Voor het eerst publiceerden de ziekenfondsen gezamenlijk cijfers over het aantal ingrepen per ziekenhuis voor slokdarmen pancreaskanker en dit omdat het Kenniscentrum (KCE) duidelijk vaststelde dat meer ingrepen tot een betere kwaliteit leidt. In Vlaanderen komt het kwaliteitsindicatoren project VIP² op kruissnelheid, waarbij de kwaliteit in ziekenhuizen voor verschillende behandelingen zullen kunnen vergeleken worden. We bespreken het onlangs in Wallonië opgerichte platform PACQS (Platforme d améloriation continue de la qualité). Hierin hebben naast de zorgverstrekkers en de universiteiten, de ziekenfondsen een belangrijke plaats. Informatie oa over accreditatie van ziekenhuizen, vorming, coördinatie en een jaarlijks actieplan zullen dit alles concreet maken. De meeste initiatieven richten zich momenteel op de ziekenhuizen maar ook in de eerstelijnszorg is er meer en meer aandacht voor kwaliteitsopvolging. De vergrijzing en de daarmee gepaarde toenemende ouderenzorg is een uitdaging voor alle actoren in de gezondheidszorg. Dit wordt in beeld gebracht in een artikel dat ook de nieuwe bevoegdheden voor de gemeenschappen beschrijft en de diverse voorzieningen. Ook hier zorgt de technologische evolutie voor verandering. Door opvolging en monitoring van op afstand en door nieuwe assistentie-apparatuur zullen ouderen langer in hun geliefde thuisomgeving kunnen blijven. Inzet van mantelzorgers en vrijwilligers, die men beschrijft als de vermaatschappelijking van de zorg, zullen een belangrijk peiler blijven. In Denemarken is het zo dat je als burger enkel medische zorg kan krijgen in het sociaal stelsel als je zelf zorg aan anderen hebt geboden. Iets om over na te denken. Het is alom geweten dat je gezondheidswinst kan boeken door je levensstijl. Klassiek denken we dan aan inbouwen van beweging ( stappen) in het dagelijks leven, gezonde voeding en voldoende aandacht voor slaap. Ook psychologische factoren zoals stress spelen een rol spelen. Uit een CM studie blijkt nu dat ook de wijze waarop je met je eigen emoties en die van anderen omgaat en hoe je ze begrijpt, identificeert, reguleert en gebruikt een invloed heeft op gezondheid en een voorspeller zijn van het gebruik van gezondheidszorg. Dit is de eerste studie die dit aantoont. Gelukkig is deze emotionele competentie aan te leren en te verhogen. Tot slot brachten we ook de gezondheidsvaardigheden of health literacy van de Belgen in kaart. Hieruit blijkt dat vier op de tien Belgen over te weinig gezondheidsvaardigheden beschikt om een gezond leven te leiden. Opleiding, geslacht, leeftijd en regio spelen hierbij een rol. De resultaten liggen in dezelfde lijn als vele andere landen maar Nederland slaagde er wel in om die vaardigheden bij de bevolking te verhogen. Ook de ziekenfondsen in België willen hierop ten volle inzetten. Dr. Michiel Callens Directeur R&D 2 CM-Informatie 258 december 2014

3 ehealth in België dr. Michiel Callens Directeur R&D, Landsbond Christelijke mutualiteiten; lid van raad van bestuur en overlegcomité ehealth; lid van de stuurgroep ICT Vitalink Samenvatting De elektronische uitwisseling van gezondheidsgegevens, kortweg ehealth, is ook in ons land uit de startblokken. Het ehealth-platform biedt gratis een aantal basisdiensten aan die zorgen voor de nodige waarborgen op het vlak van de informatieveiligheid, de bescherming van de persoonlijke levenssfeer van de patiënt en de zorgverlener, en het respect van het medisch beroepsgeheim. Deze federale instelling respecteert, stimuleert, coördineert en ondersteunt lokale en regionale initiatieven zoals hubs en metahubs, Vitalink (Vlaanderen) en Réseau Santé Wallon/Inter-Med (Wallonië en Brussel). Ziekenhuizen wisselen nu al gegevens elektronisch uit met elkaar en met de huisartsen via zogenaamde hubs - metahub. Vanaf dit jaar zijn huisartsen en kinderartsen verplicht om vaccinaties te registreren in het elektronisch registratiesysteem Vaccinnet. De burger heeft nu al toegang tot zijn geregistreerde vaccinaties en binnenkort ook tot andere soorten gegevens geregistreerd in Vitalink via de Patient Health Viewer. Wallonië/Brussel zullen voor het delen van deze gegevens in de eerstelijn en met de patiënt gebruik maken van het Inter-Med platform. Vele andere projecten zoals het gedeeld farmaceutisch dossier lopen al of staan op stapel. In al deze gevallen geldt dat de patiënt zijn toestemming moet gegeven hebben voor de uitwisseling van gezondheidsgegevens. Bovendien hebben enkel zorgverleners die de patiënt behandelen toegang tot die informatie die ze nodig hebben om hun taak uit te voeren. Alle stakeholders maakten afspraken over waar we in 2018 zouden moeten staan. Dit resulteerde in een roadmap voor ehealth die in het huidige regeerakkoord werd overgenomen. Met de toename van het aantal chronisch zieken, de mogelijke tekorten aan zorgverstrekkers om dit allemaal op te volgen, de vraag naar langer thuis blijven, biedt ehealth heel wat mogelijkheden. Het elektronisch kunnen uitwisselen van gezondheidsgegevens zal er ook voor zorgen dat de patiënt / burger echt een partner zal kunnen worden in de aanpak van zijn ziekte en gezondheid. Sleutelwoorden: elektronische uitwisseling, gezondheidsgegevens, Vitalink, Réseau Sante Wallon, telegeneeskunde, telemedecine 1. Inleiding Na de industrie, het bankwezen, de belastingsaangifte is nu alles klaar om ook in de gezondheidszorg op een beveiligde manier elektronisch gegevens uit te wisselen. De elektronische uitwisseling van medische gegevens tussen zorgverleners is van groot belang. Zo weet elke behandelende zorgverlener op ieder moment bijvoorbeeld voor welke ziekten je behandeld wordt, welke onderzoeken je al onderging, welke geneesmiddelen je neemt, of welke vaccinaties je eerder kreeg. Dit is onder meer belangrijk bij een contact bij de huisarts van wacht of een opname in een spoeddienst waar artsen vaak geen medische gegevens van jou hebben. Dit vermijdt ook dubbele nodeloze onderzoeken of administratieve overlast door het meermaals invullen van dezelfde gegevens. CM-Informatie 258 december

4 Deze uitwisseling veronderstelt uiteraard een aantal technische vereisten en afspraken over wie wat over wie mag zien en onder welke voorwaarden. Daarom werden zowel op federaal als op gewestniveau de nodige platformen opgericht om dit alles in goede banen te leiden. Zonder te vervallen in technische details, geven we in dit artikel een overzicht van het ehealth-platform, Vitalink en Réseau Santé Wallon. 2. ehealth-platform 2.1 Een federale openbare instelling ehealth is een internationale term die slaat op elektronische uitwisseling van gezondheidsgegevens. Maar als men in België over ehealth spreekt, denkt men eerder aan het ehealthplatform ( Een eerste vereiste om op een veilige manier gegevens in de gezondheidszorg te kunnen uitwisselen, is namelijk dat er een technisch platform bestaat waardoor deze uitwisseling mogelijk wordt. Daartoe werd er in België het ehealth-platform opgericht bij de Wet van 21 augustus 2008 houdende oprichting en organisatie van het ehealth-platform en diverse bepalingen (Belgisch Staatsblad van 13 oktober 2008) 1. Het ehealth-platform, een federale openbare instelling, is bedoeld voor alle actoren uit de gezondheidszorg: zorgverleners en zorginstellingen, patiënten, ziekenfondsen, overheidsinstellingen, gewesten en gemeenschappen. Het wordt beheerd door een Beheerscomité dat ondersteund wordt door een Overlegcomité waar bovenvermelde partners betrokken zijn. Dit platform biedt gratis een aantal basisdiensten aan die zorgen voor de nodige waarborgen op het vlak van de informatieveiligheid, de bescherming van de persoonlijke levenssfeer van de patiënt en de zorgverlener, en het respect voor het medisch beroepsgeheim. Bij de uitwisseling van persoonsgegevens is het van wezenlijk belang dat de verzender en de ontvanger absoluut zeker zijn dat ze het over dezelfde persoon hebben. Anders dreigen beslissingen te worden genomen, of zorgen te worden verstrekt, op basis van gegevens over een andere persoon, wat soms zelfs levensbedreigend kan zijn. Daarom wordt het gebruik van het identificatienummer van de sociale zekerheid (INSZ) door de ehealth-wet verplicht gesteld bij de uitwisseling van persoonsgegevens via het ehealth-platform. Aan de hand van het INSZ kan men namelijk alle personen die in België verblijven uniek identificeren. 2.2 Geen big brother Er worden structurele maatregelen voorzien om ervoor te zorgen dat gegevens niet onrechtmatig kunnen worden gekoppeld of gebruikt. Het ehealth-platform is zeker geen big brother van de gezondheid. Vooreerst voorziet de wet op het ehealth-platform niet in een gecentraliseerde opslag van persoonsgegevens over de gezondheid. Deze gegevens worden niet bij ehealth bewaard maar gedecentraliseerd en gedistribueerd bewaard, in de eerste plaats bij de zorgverleners en de zorginstellingen. Elke uitwisseling van persoonsgegevens m.b.t. de gezondheid via het ehealth-platform moet daarenboven door de wet, door de Afdeling Gezondheid van het Sectoraal Comité van de Commissie voor de Bescherming van de Persoonlijke Levenssfeer (CBPL, beter gekend als privacycommissie ) of door de patiënt worden toegestaan. Anders is dergelijke uitwisseling niet wettelijk en kan ze worden bestraft met ernstige sancties. Deze Afdeling Gezondheid bestaat uit zes leden: 2 vertegenwoordigers van de CBPL en 4 onafhankelijke artsen, aangesteld door de Kamer van Volksvertegenwoordigers. De toegang tot persoonsgegevens via het ehealth-platform is slechts mogelijk als de patiënt hiervoor zijn toestemming heeft gegeven. De uitgewisselde persoonsgegevens m.b.t. de gezondheid worden daarenboven vercijferd tussen de verzender en de bestemmeling, zodat niemand anders, ook het ehealth-platform niet, ze kan lezen. De toegang tot het ehealth-platform is ten slotte gesteund op een degelijk systeem van gebruikers- en toegangsbeheer, waarbij de gebruiker (zorgverstrekker, burger) met zijn elektronische identiteitskaart of een gelijkwaardig middel moet bewijzen wie hij is. In betrouwbare gegevensbanken (authentieke bronnen) wordt nagegaan of hij / zij de juiste hoedanigheden en machtigingen (zoals therapeutische relatie) bezit. Tenslotte wordt het feit van de uitwisseling van de persoonsgegevens m.b.t. de gezondheid (niet de uitgewisselde persoonsgegevens zelf!) gelogd (geregistreerd), zodat (poging tot) misbruik achteraf kan worden vastgesteld. Deze loggings zullen op termijn door de patiënt zelf kunnen worden geraadpleegd, zodat hij kan nagaan wie persoonsgegevens over hem heeft uitgewisseld. 1 Gewijzigd bij wet van 19 maart 2013 (Belgisch Staatsblad van 29 maart 2013) en bij wet van 10 april 2014 (Belgisch Staatsblad van 30 april 2014). 4 CM-Informatie 258 december 2014

5 2.3 Technische standaarden Bij elektronische uitwisseling is het bovendien belangrijk dat iedereen dezelfde standaarden gebruikt, dat de systemen met elkaar kunnen praten (interoperabiliteit), de taal dezelfde is (nood aan een eenduidige terminologie). EHealth legt functionele en technische normen, standaarden, specificaties en basisarchitectuur inzake ICT vast. Het zorgt voor de registratie van software voor het beheer van elektronische patiëntendossiers zodat die conform zijn met de afgesproken regels en standaarden. Het ehealth-platform wil bovendien bevorderen dat de lokale en regionale samenwerkingsinitiatieven zich kunnen toeleggen op de inhoudelijke aspecten van de samenwerking en daartoe een aantal elektronische basisdiensten veralgemeend aanbieden, interoperabel zijn en ICT-gerelateerde standaarden uitwerken. Zo kunnen zorgverleners, zorginstellingen en patiënten over lokale en regionale initiatieven heen toegang krijgen tot relevante persoonsgegevens waartoe ze toegang mogen hebben. 2.4 Doelstellingen en diensten van het ehealth-platform Het is niet de bedoeling om de concrete taakverdeling tussen de verschillende actoren van de gezondheidszorg te wijzigen. Het ehealth-platform streeft er enkel naar de kwaliteit van de gezondheidszorg en de veiligheid van de patiënt te bevorderen, de administratieve lasten voor de zorgverleners, zorginstellingen en burgers te verminderen, en het gezondheidsbeleid degelijk te ondersteunen door op vraag anonieme of gecodeerde statistieken en beleidsgegevens aan te maken. EHealth biedt momenteel gratis de volgende basisdiensten aan: Coördinatie van elektronische deelprocessen Portaalomgeving ( Geïntegreerd gebruikers- en toegangsbeheer Beheer van loggings Systeem voor end-to-end vercijfering Persoonlijke elektronische brievenbus voor elke zorgverlener (ehealthbox) Elektronische datering (timestamping) Codering en anonimisering Raadpleging van het Rijksregister en de KSZ-registers Verwijzingsrepertorium (= metahub) Naast de basisdiensten ontwikkelt of is het ehealth platform partner bij diensten met toegevoegde waarde. Voorbeelden hiervan zijn: Invoer in en raadpleging van: - het Kankerregister - het register m.b.t. de heup- en knieprothesen (Orthopride) - de registers m.b.t. de verstrekte zorg inzake hartimplantaten (Qermid) - het gedeelde elektronische artritisdossier, met inbegrip van elektronische processen voor terugbetaling van anti- TNF-medicatie (Safe) PROCARE RX waarmee radiologen radiografieën en bijhorende informatie kunnen opladen en opsturen naar deskundigen voor revisie of second opinion Beheer van wachtdiensten van huisartsen en tandartsen (Medega) Verslag over de MUG-interventies Elektronische mededeling van wachtverslagen door artsen van wacht aan de houder van een GMD Resident Assessment Instrument (BelRAI) Elektronische raadpleging van de verzekerbaarheid in de ziekteverzekering en elektronische overmaking van facturen derde betaler aan ziekenfondsen (MyCarenet) Platform voor gegevensuitwisseling tussen het Vlaams Agentschap voor Zorg en Gezondheid en de door haar erkende diensten (VESTA) Ondersteuning van het intern elektronisch zorgvoorschrift in de ziekenhuizen Elektronische geboorteaangifte ebirth Raadpleging van de wilsbeschikkingen inzake euthanasie Elektronische invoer en raadpleging van de evaluatie van de personen met een handicap in het informatiesysteem van de FOD Sociale Zekerheid (Medic-e) Online registratiesysteem voor de private voorzieningen uit de sector bijzondere jeugdzorg in Vlaanderen Recip-e-project: elektronisch voorschrijven van geneesmiddelen 2.5 Informed consent Via ehealth worden enkel medische gegevens gedeeld die nodig zijn voor je gezondheid of behandelingen. Het overlegcomité van de gebruikers van ehealth ziet toe op een correcte toepassing. Het sectoraal comité gezondheid binnen de privacy commissie moet nieuwe uitwisselingen van gezondheidsgegevens goedkeuren. Gegevens kunnen bovendien enkel uitgewisseld worden indien je daarvoor je toestemming geeft. Men spreekt van geïnformeerde toestemming, informed consent, ehealth consent. De toestemming kan rechtstreeks door de burger online geregistreerd worden via een toepassing die te bereiken is via Deze link vind je gemakkelijk op de websites van de ziekenfondsen, patiëntenverenigingen, Vitalink, RSW, Abrumet etc. Het consent kan je ook geven via je eid tijdens een contact met de arts, een apotheker en het administratief personeel van een ziekenhuis of een ziekenfonds. Je kunt steeds je toestemming terug intrekken via dezelfde manier. De toestemming geldt wel voor alle gegevens die uitgewisseld worden via de platformen en is een eenmalige toestemming. Momenteel omvat dit onder andere het delen van het ziekenhuisdossier opgemaakt tijdens een hospitalisatie, het gedeeld farmaceutisch dossier, de verschillende gegevens aanwezig in Vitalink (zie verder), het raadplegen van de CM-Informatie 258 december

6 akkoorden hoofdstuk IV medicatie. In de komende maanden / jaren zullen er nieuwe gegevens bijkomen zoals een samenvatting van je dossier bij de huisarts (SUMEHR= summary electronic health record). Al deze informatie zorgt er voor de zorgverstrekker en ook voor jezelf voor dat er samenwerking mogelijk is en dat de beste zorgen kunnen gegeven worden. Het kan er ook voor zorgen dat er overbodige onderzoeken vermeden worden omdat die al gebeurd zijn. Dit kan bv. voor medische beeldvorming onnodige stralingsbelasting vermijden. Weet dat zonder volledige en correcte informatie het voor een zorgverstrekker dikwijls moeilijk is om je correct te behandelen. Je kunt wel vragen aan je zorgverstrekker om bepaalde documenten niet uit te wisselen. In de applicatie van de RSW kan je als patiënt online documenten blokkeren die je niet wilt uitwisselen. Vitalink of de andere HUBS voorzien deze mogelijkheden niet. Uiteraard zijn er bepaalde wettelijke regels die bepalen wanneer een toestemming van de patiënt voor de uitwisseling van bepaalde medische gegevens niet nodig zijn. De ehealthwet verandert op dat vlak niets inhoudelijk. De wet op de patiëntenrechten en de deontologische verplichtingen (o.a. beroepsgeheim) van de zorgverstrekkers blijven onverkort van toepassing. 2.6 Therapeutische relatie Enkel zorgverleners die een therapeutische relatie (die de patiënt behandelen) hebben met de patiënt hebben toegang tot die informatie die ze nodig hebben om hun taak uit te voeren. Dus niet iedere zorgverstrekker mag alle informatie zien. Het overlegcomité van ehealth bepaalt wie toegang heeft tot wat. Een therapeutische relatie ontstaat onder meer bij: de huisarts die je globaal medisch dossier beheert; artsen die je behandelen tijdens een hospitalisatie; specialisten en andere artsen die je raadpleegt: een zorgverlener kan een therapeutische relatie registreren nadat hij je elektronische identiteitskaart (eid) heeft ingelezen; apothekers die je geneesmiddelen afleveren: registratie therapeutische relatie via EID. Een burger kan steeds een therapeutische relatie met een zorgverlener registreren of intrekken en al zijn therapeutische relaties raadplegen. Zo kan hij via dezelfde toepassing van het informed consent (zie link hierboven) een aantal specifieke zorgverleners uitsluiten van de toegang tot zijn gezondheidsgegevens (voor gegevensuitwisselingen waarvoor deze toestemming nodig is), en dit zelfs al zou er al een automatische therapeutische relatie bestaan (bv. bij de huisarts die je globaal medisch dossier beheert). Deze functionaliteit is enkel toegankelijk voor de burger zelf. De uitsluiting gebeurt op basis van het RIZIV-nummer van de zorgverlener. De toepassing bevat een zoekfunctie met de naam en de voornaam van de zorgverlener als zoekcriteria. Als de patiënt zijn pincode invoert, kan de zorgverlener bovendien, op vraag van de patiënt, de therapeutische relaties tussen deze patiënt en andere zorgverleners registreren, intrekken of raadplegen. 3. Gegevensuitwisseling tussen ziekenhuizen via hubs & metahub Een hub is een samenwerkingsverband van ziekenhuizen die zich inzetten om je zorgverlener zo goed mogelijke toegang te geven tot de medische gegevens die van belang zijn voor jouw behandeling. Een hub is Engels voor een wielnaaf. Het is het centrale knooppunt, een verdeeldoos in een netwerk, dat de contacten en het datatransport tussen de servers en werkstations regelt. De door ziekenhuizen, laboratoria en zorginstellingen uitgegeven medische documenten blijven bewaard op de plek waar ze werden aangemaakt en worden ter beschikking gesteld aan artsen binnen en buiten de ziekenhuizen. In het verleden zijn er verschillende elektronische netwerken ontstaan (hub s) waar ziekenhuizen deze informatie konden uitwisselen met de artsen uit de omgeving. Dit zijn de 5 hub s: Vlaams ziekenhuisnetwerk Leuven, Cozo (Collaboratief zorgplatform regio Gent), Antwerpse regionale hub, Réseau Santé Wallon RSW in Wallonië en Abrumet in Brussel. De dossiers blijven in de ziekenhuizen en er bestaat dus fysisch geen centraal dossier. Daarnaast is er één nationale metahub die bijhoudt in welke hub er over een bepaalde patiënt überhaupt gegevens beschikbaar zijn. De metahub wordt soms verwijzingsrepertorium of index genoemd waar je kunt vinden in welk ziekenhuis informatie over de patiënt is om die dan daarna rechtstreeks elektronisch in dit ziekenhuis te kunnen consulteren. Concreet houdt dit het volgende in: De documenten die in een ziekenhuis worden aangemaakt, blijven in dat ziekenhuis, als deel van het lokale medische dossier dat het ziekenhuis wettelijk moet bijhouden. Dat ziekenhuis registreert in die index welke documenten het ter beschikking houdt. Dat zijn typisch de documenten die traditioneel per post naar een externe arts zouden zijn gestuurd. Bevoegde zorgverleners kunnen de index raadplegen om uit te zoeken welke documenten over hun patiënt beschikbaar zijn. Zij kunnen dan ook de voor de behandeling relevante documenten opvragen (dadelijk van de instelling die deze documenten beheert). Er zijn algemene afspraken over beveiliging en het recht van toegang. Daarmee bevat de metahub geen persoonsgebonden medische informatie. De index-informatie in de aparte hubs wordt beschouwd als gevoelige persoonsgebonden medische informatie (ook al bevat die index enkel algemene gegevens over het document en niet de inhoud zelf ervan). Zorginstellingen zoals ziekenhuizen hebben hoe dan ook al de plicht en de middelen om de privacy van deze informatie te verzekeren. 6 CM-Informatie 258 december 2014

7 4. Gegevensuitwisseling in de eerste lijn De door ziekenhuizen uitgegeven medische documenten blijven dus bewaard op de plek waar ze werden aangemaakt. Niettemin beschikken de actoren uit de eerste lijn (bijvoorbeeld de huisarts) niet altijd over een server om de gegevens te bewaren. Een externe zorgverstrekker, welzijnswerker of de patiënt kan dus niet 24/7 aan deze gegevens omdat de gegevens zijn opgeslagen in de lokale computer die niet altijd bereikbaar is. Het bewaren en het delen van gegevens uit de eerste lijn wordt georganiseerd door regionale platformen zoals Vitalink (Vlaanderen), Inter-Med die deel uitmaakt van de Réseau Santé Wallon (Wallonië) en Abrumet (Brussel). 4.1 Vitalink Vitalink ( wil naast kwalitatieve zorg via gegevensdeling synoniem zijn voor efficiëntie. De elektronische gegevensuitwisseling en toegang tot databanken van de overheid kan immers ook de administratieve lasten voor de gebruikers, zorgverleners en de voorzieningen verminderen. Papierstromen zullen, waar mogelijk, tot het verleden behoren en gegevens die door de hulpverlener of zorgaanbieder gegenereerd worden, kunnen hergebruikt worden in een administratieve context. Zo moet de gebruiker die ondersteuning en zorg aanvraagt, en daarbij dikwijls ook een beroep wil doen op allerlei rechten en vrijstellingen, niet telkens de administratieve molen doorlopen voor zaken die al in allerhande databanken zijn opgeslagen. Ook de zorgverleners varen daar wel bij: gegevensuitwisseling en hergebruik van gegevens kunnen infrastructuren en procedures overbodig maken, en dus de kwaliteit van werken van zorgverleners verbeteren. Vitalink is een belangrijke stap in de Vlaamse zorgen welzijnssector, en is op verschillende manieren uniek in Vlaanderen, België en daarbuiten Patiënt staat centraal Vitalink is er voor de burger, zodat hij de best mogelijke zorg krijgt, waar hij ook verblijft. Het zijn zijn zorg- en welzijnsgegevens die worden gedeeld tussen zijn zorgverleners. Dat gebeurt op een uiterst veilige manier, met het volste respect voor de privacy en alleen als hij daar toestemming voor geeft. Dankzij Vitalink krijgt de burger ook voor het eerst inzage in zijn gegevens zodat hij mee de regie van zijn zorg in de hand kan nemen. Die centrale rol van de patiënt is een erg belangrijk aandachtspunt bij Vitalink. Patiënten worden steeds mondiger en assertiever, en hebben een duidelijke kijk op wat goede zorg betekent. Ze gedragen zich ook steeds meer als consumenten op de gezondheidsmarkt, en willen graag meer grip krijgen op hun medisch patiëntendossier. Er is een hang naar een gezondheidszorg waar de patiënt niet de ziekte centraal staat. Om al die uitdagingen het hoofd te bieden zet de Vlaamse overheid sterk in op de vermaatschappelijking van de zorg : zorg wordt steeds meer ingebed in het vertrouwde sociale netwerk van mensen. De zorggebruiker woont bij voorkeur zo lang mogelijk zelfstandig en krijgt zorg en begeleiding aan huis. Om de zorg effectief in te bedden in de eigen leefomgeving moet men echter over de juiste instrumenten en de juiste informatie beschikken. Een goede wisselwerking tussen professionele hulpverlener, mantelzorger en patiënt (zelfmanagement en zelfhulp) staat daarbij cruciaal. De rol van de burger / patiënt en de welzijnswerker als actieve partner is iets dat Vitalink sterk benadrukt. Vitalink is speciaal ontworpen om de multidisciplinaire samenwerking rond de zorg van een patiënt mogelijk te maken via het elektronisch uitwisselen van informatie. In tegenstelling tot andere systemen beperkt Vitalink zich niet tot een bepaalde sector (zoals ziekenhuizen) of bepaalde beroepsgroepen (zoals artsen of apothekers). Vitalink is momenteel het enige platform dat focust op de volledige eerstelijnsgezondheidszorg en dat erop gericht is om samenwerking mogelijk te maken tussen zorgverleners, welzijnswerkers en de patiënt. Ook de zorgverstrekkers uit de tweede lijn kunnen de gegevens van Vitalink inkijken wanneer er een therapeutische relatie is. Stemmen gaan op om het woord patiënt, dat er passief overkomt te vervangen door het meer actievere / mondigere woord cliënt. Om deze toegang te geven tot de gegevens in Vitalink bouwden de ziekenfondsen de patientviewer. Dit is een software die je gratis kan downloaden via de sites van de ziekenfondsen zodat je jouw eigen gegevens kan bekijken in Vitalink. Voor de eenmalige installatie volstaat een elektronische identiteitskaart en bijhorende pincode. Ook artsen die nog niet via hun software Vitalink kunnen aanroepen, kunnen momenteel van de patientviewer gebruik maken Welke gegevens? a. Vaccinaties Artsen kunnen al verschillende jaren de vaccins die ze aan hun patiënten toedienen, noteren in het elektronische registratiesysteem Vaccinnet. Dit bevat de volgende gegevens: vaccinaties toegediend vanaf 1997 en die werden geregistreerd in Vaccinnet; vaccinaties toegediend vanaf september 2005 door CLBartsen (CLB = centrum voor leerlingen begeleiding); vaccinaties toegediend vanaf 2006 tijdens raadplegingen van Kind & Gezin. Vanaf dit jaar zijn huisartsen en kinderartsen verplicht om vaccinaties te registreren in Vaccinnet. Omdat dit vóór 2014 niet verplicht was, is de kans groot dat Vitalink via de patientviewer niet alle vaccinaties toont. De huisarts kan wel vaccinaties uit het verleden aanvullen in Vaccinnet. Per vaccinatie staan de datum van toediening, de officiële naam van het vaccin en tegen welke ziekte het vaccin werkzaam is geregistreerd. De gegevens van kinderen ouder dan zes jaar kun je bekijken door in te loggen met hun kids-id of eid. CM-Informatie 258 december

8 De vaccinatiegegevens van kinderen die jonger zijn, kan je momenteel niet opvragen. Hiervoor kun je terecht bij je huisarts of Kind & Gezin. De voordelen zijn duidelijk: Je kunt gemakkelijk opvolgen wanneer je het laatst gevaccineerd werd. Dit kan bijvoorbeeld nuttig zijn als, voor een vakantiekamp, gevraagd wordt naar de laatste tetanusvaccinatie. Je hoeft geen vaccinatieboekjes of kaarten meer bij te houden. Je kunt immers een overzichtslijst uitprinten. Je vaccinatiegegevens kunnen worden geraadpleegd door zorgverleners die je verzorgen. Dat kan onder meer nuttig zijn als je in een wachtpost of op een spoeddienst onderzocht wordt. Zo kan de zorgverlener een betere diagnose stellen, dubbele vaccinaties vermijden en de kans op allergische reacties beperken. b. Geneesmiddelen Wellicht eind 2014 zal je via Vitalink je geneesmiddelenschema kunnen raadplegen, meer bepaald welke geneesmiddelen je moet innemen, hoelang, wanneer en in welke dosis. Dit is erg nuttig voor personen met een chronische ziekte die verschillende geneesmiddelen gedurende een langere tijd moeten nemen. Omdat diverse zorgverleners geneesmiddelen kunnen voorschrijven, is dit ook voor hen een handig instrument om een zicht te krijgen op je medicatiegebruik. Enkele voorbeelden van wie wat kan doen: Artsen bevoegd om voor te schrijven, en apothekers, kunnen het medicatieschema aanpassen en consulteren. Verpleegkundigen kunnen het medicatieschema consulteren en wijzigen mits toestemming van de voorschrijver. Zorgverleners en welzijnswerkers werkzaam in voorzieningen hebben de mogelijkheid om het medicatieschema te bekijken. Als patiënt kun je je medicatieschema raadplegen als het door de zorgverlener is ingevuld en gedeeld wordt. c. Dossier huisarts, preventieve onderzoeken Andere projecten die op stapel staan, zijn de uitwisseling van een samenvatting van je dossier bij de huisarts (SUMEHR = summary electronic health record), de gegevens over je preventieve kankeronderzoeken (data baarmoeder-, borst- en dikke darm kankerscreening), nuttige gegevens uit het dossier van Kind en Gezin, een journaal dat de communicatieschriftjes kan vervangen etc. 4.2 Inter-Med (Réseau Santé Wallon - RSW) De tegenhanger van Vitalink in Wallonië is Inter-Med, dat beheerd wordt door de RSW (Wallonië) en Abrumet (Brussel). Het RSW en Abrumet behoren tot de hub s die informatie uit de ziekenhuizen uitwisselen maar ze hebben een eerstelijnsplatform opgericht met de naam Inter-Med, de tegenhanger van Vitalink. Velen spreken over RSW ( als men eigenlijk de dienst met toegevoegde waarde Inter-Med bedoelt en dit aangezien RSW Inter-Med beheert. Het project Inter-Med wordt bestuurd door het Forum des Associations de Généralistes (FAG). In tegenstelling tot Vitalink, moet de patiënt zich inschrijven in de RSW, weliswaar gratis. In Inter-Med bevinden zich momenteel de volgende documenten: De SUMEHR, de samenvatting van het elektronisch patiëntendossier, waar men de geneesmiddelen, de huidige probleemlijst, de voorgeschiedenis, risicofactoren en vaccinaties terugvindt. Deze worden uitgewisseld tussen de zorgverstrekkers. Momenteel is het in de pilootfase zo dat het de zorgverstrekker beslist of de patiënt ook toegang krijgt. Gegevens van de zorgtrajecten suikerziekte en nierinsufficiëntie. De nota s die patiënten binnen het kader van bepaalde ziekten zelf opstellen. In de toekomst worden ook documenten van de geïntegreerde thuiszorgdienst (SISD) en lokale multidisciplinaire netwerken (RLM) toegevoegd. Op termijn zal de patiënt zelf op het RSW kunnen rekenen voor andere diensten, zoals een verwijzing naar het vaccinatieboekje (vaccinnet), hulp bij het beheer van de zorgtrajecten voor diabetes, enz. Van zodra de patiënt toegang krijgt tot bepaalde gegevens, dan zal hij deze gegevens kunnen bekijken via zijn eid en pincode. De installatie van een patientviewer zal niet nodig zijn. Momenteel kan de patiënt via zijn privéaccount de volgende acties uitvoeren: de therapeutische band met een arts aanmelden of verbreken; de toegang tot zijn patiëntendossier verbieden voor een of verschillende artsen; de lijst met opgenomen medische documenten raadplegen (zonder er de inhoud van te kunnen zien); het toegangsrecht tot de documenten beheren; de historiek raadplegen van de toegang tot een dossier of document. 8 CM-Informatie 258 december 2014

9 5 Randvoorwaarden 5.1 Zorgverstrekkers Men kan een heel performant veilig systeem van elektronische gegevensuitwisseling op poten zetten, maar als de zorgverstrekkers er geen gegevens inbrengen / opladen, dan kan er niets gedeeld worden. In de ziekenhuizen bestaat er bijna altijd al een elektronisch patiëntendossier waaruit de gegevens kunnen gedeeld worden. Bij de huisartsen zou je dit ook verwachten. Zij ontvangen bijna allemaal jaarlijks een informatica premie. Daarnaast is er de vergoeding voor het bijhouden van het globaal medisch dossier. Wellicht is het beter om deze vergoedingen te koppelen aan het effectief elektronisch invullen/uitwisselen van gegevens. Anderzijds kunnen de patiënten er mee voor zorgen dat de zorgverstrekker de gegevens invullen omdat deze gegevens ook voor de patiënten nuttig zijn. Patiënten kunnen bovendien zelf steeds vragen aan hun zorgverstrekker om bepaalde gegevens toe te voegen aan hun patiëntendossier. Sommige zorgverstrekkers hebben schrik dat de transparantie, zeker naar de patiënt toe, aanleiding zal geven tot meer dossiers beroepsaansprakelijkheid omdat de gegevens nu elektronisch gemakkelijk zwart op wit bereikbaar zullen zijn. Maar het grote voordeel van ehealth is juist dat dit medische fouten zal vermijden. Neem nu bijvoorbeeld Recip-e, het elektronisch voorschrijven. Schrijffouten of dosis fouten zullen veel minder voorkomen omdat de software hier controles kan op uitvoeren. De arts kan tegenwoordig gemakkelijk linken maken met de laatste stand van de wetenschap (bv. via EBMpracticeNet, htpps:// De wet op de patiëntenrechten voorziet anderzijds dat bv. persoonlijke notities niet uitgewisseld moeten worden. Het zijn enkel de nuttige gegevens voor derden die moeten uitgewisseld worden (bv. uitslagen van onderzoeken, aan lopende of belangrijke vroegere behandelingen/aandoeningen, medicatie, allergieën etc.). De werklast zal niet toenemen omdat de gestructureerd gegevens die gedeeld worden veelal door goede software programma s automatisch uit het dossier kunnen gehaald worden. Wat er precies gedeeld wordt met de patiënt, wordt op een gestructureerde manier afgestemd op het overlegcomité van de gebruikers van ehealth. Een vraag is of bv. psychiatrische verslagen door de psychiater moeten gedeeld worden met de patiënt. Soms wil iemand niet direct de uitslagen van onderzoeken/verslagen zien. Andere landen lossen dit op door bijvoorbeeld een interval te voorzien van 15 dagen tussen de aanmaak van het verslag of onderzoek en het versturen ervan. 5.2 Patiënt / cliënt ehealth opent heel wat mogelijkheden om de patiënt actief in zijn gezondheid en zorgproces te betrekken. Dit vergt natuurlijk uitleg over hoe het systeem werkt. Eerst en vooral over hoe een toestemming geven en hoe de therapeutische relaties beheerd kunnen worden. Daarna over wat de patiënt zelf kan zien en in de toekomst bijhouden en delen. Dit zal moeten onderwezen worden en deel gaan uitmaken van de basis gezondheidsvaardigheden ( health literacy ) van de bevolking. Ook het elektronisch stemmen, gebruik van GSM en GPS, elektronisch bankieren of belastingen invullen, gebruik van digitale TV heeft een leercurve gekend maar wordt nu massaal gebruikt. De communicatie zal niet eenmaal moeten gebeuren maar blijvend en ook bij elke nieuwe toepassing. Tegenstanders zeggen dat dit tot twee snelheden aanleiding zal geven. Uiteraard heeft niet iedereen internet, maar dit is al zo in België bij meer dan 80 % van de inwoners. Iedereen kent bijna iemand die internet heeft. In de VS (Kaiser Permanente) ontvangen 70 % van de verzekerden elektronisch medische gegevens en wisselen ze uit met de zorgverstrekkers. Er zal grote aandacht besteed worden aan de gebruiksvriendelijkheid van de applicaties. Hoe dan ook zal ehealth nooit het exclusieve medium zijn om medische informatie uit te wisselen. Het medicatie schema kan je bijvoorbeeld ook uitdrukken voor de patiënt. In de toekomst zal ook de digitale TV wellicht een rol spelen etc. Voor het geven van de geïnformeerde toestemming en beheer van de therapeutische relaties hoeft men geen PC te hebben. De registratie of het beheer kan ook rechtstreeks gebeuren (eid) bij de arts, apotheker, bij een ziekenhuisopname of bij het ziekenfonds. De zorgverstrekkers hebben momenteel bijna allemaal de nodige computerprogramma s waarbij ze op een gestructureerde manier medische gegevens kunnen bijhouden en uitwisselen. De patiënt heeft dit momenteel nog niet. Dit kunnen we oplossen door de patiënt zelf ook de nodige software te bezorgen om dit te kunnen waarmaken. Internationaal spreekt men over een personal health record of PHR. Dit is vooral belangrijk bij het opvolgen van chronische ziekten waar een belangrijke rol is weggelegd voor zelfmanagement door de patiënt. Voorbeelden zijn het elektronisch bijhouden/uitwisselen via parameter dagboeken van bv. meetgegevens bij diabetes, verhoogde bloeddruk, chronisch hartfalen, COPD, migraine, slaapstoornissen etc. Daarnaast zou de patiënt al vóór een ziekenhuisopname en bepaalde consulten vragenlijsten kunnen invullen waardoor hij dit beter kan voorbereiden en de arts tijd bespaart. CM-Informatie 258 december

10 6 Telemedecine Het elektronisch uitwisselen van gegevens zal nog een sterke vlucht nemen. In Nederland stuurt de huisarts bv. nu al foto s elektronisch door naar de dermatoloog van huidletsels waarover hij twijfel heeft wat het zou kunnen zijn. Deze kan in de meeste gevallen op afstand een diagnose stellen of hem/ haar op weg helpen. Voor het onderzoek van de foto mag de huidarts een bedrag aanrekenen aan de ziekteverzekering. Medische beelden, anatoom pathologische coupes etc. kunnen nu al digitaal rondgestuurd worden om op afstand beoordeeld te worden. Dit alles zal de manier van werken en vergoeden op termijn ingrijpend wijzigen. Dit aspect van ehealth staat bekend als telemedecine. Het digitaal coachen op afstand ( disease management ) noemt men eerder telemonitoring alhoewel de termen doorheen lopen. Dit laat bv. toe dat de patiënt thuis gemonitord wordt en de gegevens doorgestuurd worden naar zorgverstrekkers. Die kunnen dan van op afstand zo nodig de behandeling bijsturen. Zo kunnen bv. bij hartfalen ziekenhuisopnames vermeden worden, kan een diabetes goed opgevolgd worden, kunnen mensen in een woonzorgcentrum blijven zonder dat ze naar het ziekenhuis vervoerd worden voor bepaalde onderzoeken etc. Maar gezien de hoge kosten voor de opvolging, zal men duidelijke criteria moeten afspreken van welke patiënten in dergelijke telemonitoring programma s kunnen opgenomen worden. 7 Conclusie ehealth zal er voor zorgen dat de gezondheidszorg in België meer kwaliteitsvol en efficiënter kan verlopen door het elektronisch uitwisselen van relevante gegevens tussen de partners in de gezondheidzorg. Bovendien zal de uitwisseling van gezondheidsgegevens er voor zorgen dat de patiënt / burger echt een partner zal kunnen worden in de aanpak van zijn ziekte en gezondheid. Hij / zij zal een stuk mee de regie in handen kunnen nemen in het kader van zelfmanagement. Dit sluit ook goed aan bij de evolutie naar in netwerk samenwerken rond en met de patiënt. Met de toename van het aantal chronische zieken, de mogelijke tekorten aan zorgverstrekkers om dit allemaal op te volgen, de vraag naar langer thuis blijven, biedt ehealth heel wat mogelijkheden. Als partners elkaar vertrouwen en aanvaarden dat onderling delen en uitwisselen van gegevens een hoeksteen is van een kwalitatieve gezondheidszorg, kan ehealth in de komende jaren het verschil maken. Om te zorgen dat dit geen mooie dromen blijven, hebben alle stakeholders afspraken gemaakt over waar we in 2018 zouden moeten staan. Dit resulteerde in een roadmap voor ehealth met concrete afspraken die in het huidige regeerakkoord werden overgenomen (zie kader). Waar moeten we staan in 2018? Elke houder van een Globaal medisch dossier (GMD) beheert m.b.t. de betrokken patiënt een elektronisch dossier, updatet de relevante gegevens in een SUMEHR (samenvatting elektronisch dossier) en deelt die via Vitalink / Inter-Med. Elk ziekenhuis beschikt over een gestructureerd elektronisch patiëntendossier. Ziekenhuisdocumenten worden veralgemeend gedeeld via het hub-metahub-systeem. Intramurale en extramurale laboratoriumresultaten en verslagen van medische beeldvorming worden gedeeld via het hub-metahub-systeem of via Vitalink / Intermed. De gegevens m.b.t. de afgeleverde geneesmiddelen en het medicatieschema worden elektronisch gedeeld. - Gedeeld farmaceutisch dossier als authentieke bron voor de afgeleverde geneesmiddelen - Vitalink en Intermed als authentieke bronnen voor het medicatieschema Het ambulant elektronisch voorschrift voor geneesmiddelen wordt veralgemeend en uitgebreid tot andere voorschriften (kinesitherapie, verpleegkunde, laboratoriumonderzoeken, medische beeldvorming). Per zorgberoep wordt de minimale inhoud van een elektronisch patiëntendossier vastgelegd Veralgemeend gebruik van de ehealthbox (beveiligde elektronische mailbox tussen zorgverstrekkers). Traceerbaarheid van implantaten. Uitwerken van een nationaal terminologiebeleid (nodig zodat iedereen voor dezelfde aandoeningen/ behandelingen dezelfde terminologie/codes gebruikt). Uitbreiding van het hub-metahub-systeem tot psychiatrische ziekenhuizen en rustoorden. Evolutie van BelRAI als evaluatie-instrument (elektronische uitwisseling van de zorgafhankelijkheid). Maatschappelijk debat over de al dan niet modulaire toegangsrechten tot patiëntgegevens. Organisatie van toegang door de patiënt tot zijn gegevens. Aanpassing van de reglementering en van de financiering als incentives voor het ICT-gebruik. Opname van e-gezondheid in de opleiding van zorgverstrekkers. Invoering MyCarenet-diensten (elektronische facturatie derde betaler, elektronische raadpleging verzekerbaarheid, elektronische uitwisseling tussen ziekenhuis en ziekenfonds bij hospitalisatie,...). 10 CM-Informatie 258 december 2014

11 PAQS/PVKV: een nieuwe speler Het platform voor continue verbetering van de kwaliteit van de zorg en de veiligheid van de patiënt: de fundamenten zijn gelegd. Xavier de Béthune 1 & Denis Herbaux 2 1. Inleiding In vijftien jaar is het werk van Solimut en de LCM op het vlak van de kwaliteit van de zorgverlening en de veiligheid van de patiënt tegemoetgekomen aan de verwachtingen van een groeiend aantal actoren in het Belgische ziekenhuisstelsel. De Kwaliteitsinitiatieven, die waren begonnen als enkele projecten tussen bepaalde ziekenhuizen, maken nu deel uit van een beweging van alle belangrijke actoren in de sector die onlangs structuur kreeg in de vorm van een vzw met de naam Platform voor continue Verbetering van de Kwaliteit van de zorg en de Veiligheid van de patiënt (PVKV) 3. Alvorens het PVKV te beschrijven, zullen we de geschiedenis van die laatste vijftien jaar overlopen en we zullen eindigen met de bemoedigende perspectieven die zich vandaag aanbieden. 2. De context Toen Solimut en CM in 2000 de Kwaliteitsinitiatieven (KI) lanceerden, beantwoordden ze daarmee aan een piek van aandacht die zich zowel aan de andere kant van de Atlantische Oceaan als bij ons voordeed. In 1997 werd immers het eerste Kwaliteitsdecreet door de Vlaamse Gemeenschap gepubliceerd en werden er op federaal niveau Colleges voor geneesheren opgericht. Op internationaal niveau is het vooral de publicatie van het rapport van het Amerikaanse Institute of Medicine, met de titel To err is human' 4 in 1999 dat de basis heeft gelegd voor een verbetering van een kwalitatieve zorgverlening en veiligheid van de patiënt in de ziekenhuisomgeving. Ziekenhuizen toonden al snel interesse voor de KI en in 2002 stelden deze een verkennende oefening op voor ziekenhuisaccreditatie inzake risicobeheer 5, in 2004 gevolgd door de lancering van de Franstalige vleugel van het Résau Itinéraire Clinique (Netwerk Klinische Paden) was trouwens een innoverend jaar voor de zorgkwaliteit in België dankzij de oprichting van het Kenniscentrum voor de gezondheidszorg 7, het Intermutualistisch Agentschap 8, de Nationale raad voor kwaliteitspromotie 9 van het RIZIV en het Centre for Evidence Based Medicine 10 met zijn virtuele bibliotheek 11. Een even belangrijke ontwikkeling uit de onderliggende maatschappelijke veranderingen is dat de wet inzake de rechten van patiënten 12 werd afgekondigd in hetzelfde jaar. In 2003 bevestigde een eerste revisie van het Vlaams Kwaliteitsdecreet de wil van de Vlaamse gemeenschap om te investeren in kwaliteit en veiligheid. In 2007 schoten de federale autoriteiten goed in actie. In dat jaar nodigde de FOD Volksgezondheid, Veiligheid van 1 Coördinator van de kwaliteitsinitiatieven, Landsbond der Christelijke Mutualiteiten 2 Directeur van het PAQS 3 Dit is een Waals initiatief met als gevolg dat er geen officiële Nederlandstalige benaming is. De Franstalige benaming luidt als volgt: 'Plateforme pour l Amélioration continue de la Qualité des soins et de la Sécurité des patients (PAQS) de Béthune X, Segouin C, Mertens R & Dusauchoit T (2007) Premiers pas de l accréditation hospitalière en Belgique : l évaluation d un exercice exploratoire. Journal d Economie Médicale, 25, en CM-Informatie 258 december

12 de Voedselketen en Leefmilieu (FOD VG) de ziekenhuizen immers voor het eerst uit om deel te nemen aan kwaliteitveiligheidscontracten 13. Er kwamen veel reacties en in vijf jaar tijd zou de overgrote meerderheid van de ziekenhuizen van het land een beheersysteem ontwikkelen voor de veiligheid en zouden een groot aantal processen worden verbeterd; dit alles wordt ondersteund door een weliswaar veel te lage financiering ten opzichte van de omvang van de ontwikkelde activiteiten. De KI van de CM ondersteunen van in het begin de ziekenhuizen bij de verwezenlijking van de doelstellingen van de contracten. De Federale Raad voor de Kwaliteit van de Verpleegkundige Activiteit (FRKVA) 14 van de FOD VG vat in dat jaar ook zijn werk aan, met als doel het opstellen en vergelijken van indicatoren die in hoofdzaak de verpleegkundige zorg weerspiegelen. In Vlaanderen legt de regionale beleidsverklaring van de basis voor een nieuwe samenwerking tussen de overheid en de ziekenhuissector. Drie pijlers worden in nauwe samenwerking met de ziekenhuisfederaties Icuro en Zorgnet ontwikkeld: 1. Ziekenhuizen worden aangemoedigd zonder financiering om zich te verbinden tot een permanente accreditatieprocedure. Dit komt overeen met een evaluatie van het kwaliteitsbeheer door een externe organisatie, die een beroep doet op collega s in andere ziekenhuizen in plaats van op professionele auditeurs. 2. De samenwerking van de voornaamste belanghebbenden van het gezondheidssysteem in het Vlaams Indicatorproject voor Professionals en Patiënten (VIPP of VIP²) 16 wordt in 2011 officieel gelanceerd. In dat project worden bepaalde indicatorreeksen ontwikkeld en aangemaakt met vertegenwoordigers uit verschillende specialismen, zodat ziekenhuizen zich onderling met elkaar kunnen meten, hun kwaliteit kunnen verbeteren en hun resultaten ten slotte kunnen publiceren. 3. De inspectie door de autoriteiten evolueert en richt zich op specifieke zorgtrajecten, die in alle ziekenhuizen worden beoordeeld. De reeds bestaande algemene inspectie beperkt zich voortaan tot ziekenhuizen zonder accreditatieprocedure. In 2010 ontstaat de associatie voor Veiligheid en Kwaliteit Solidaris-Santhea. Die associatie ontwikkelt een aantal samenwerkingsprojecten tussen de ziekenhuizen. We halen in het bijzonder de tevredenheidsmeting bij patiënten, het beheer van ongewenste gebeurtenissen of de organisatie van een kwaliteitsstructuur in het ziekenhuis aan. Sinds 2012 ligt de nadruk op externe evaluatie van de kwaliteit van de zorgverlening, in hoofdzaak door een project dat samen met de Solvay Brussels School of Economics and Management wordt geleid. Dat project heeft als doel om bij vier vrijwillige instellingen te beoordelen in welke mate de praktijken overeenstemmen met vijf criteria van accreditatieorganisaties. Andere actoren blijven niet achter. De consumentenorganisatie Test-Aankoop krijgt van de Raad van State in 2011 toegang tot de resultaten van de laatste ziekenhuiscampagne in verband met handhygiëne. Dat belangrijke precedent zal zeker een invloed hebben op het verloop van de nieuwe campagne, die op dit moment wordt gevoerd in de ziekenhuizen. Het Fonds voor Medische Ongevallen 17 wordt ook opgericht in Het is nu nog te vroeg om de impact daarvan te evalueren. In 2012 lanceert de FOD VG een nieuwe vijfjaarlijkse cyclus van kwaliteits- / veiligheidscontracten 18. Eén van de prioritaire doelen is de ziekenhuizen voor te bereiden op de accreditatie. Ook hier is de subsidiariteit opgebouwd in de vereisten van de FOD VG: accreditering gaat voor. Ziekenhuizen die aan het accrediteren zijn, worden aangeraden om aan te tonen hoeveel er al is verwezenlijkt in dat kader. Bijna alle ziekenhuizen ondertekenen die contracten. Prioriteiten betreffen de veiligheid van het operatiekwartier, geneesmiddelen met hoge risico s, de correcte identificatie van patiënten en materialen en de organisatie van transmurale zorg en dus op zijn minst het opnemen en ontslaan van patiënten. Om de meerjarenplannen te ondersteunen heeft de FOD cycli van action training opgestart met ervaren academische diensten en bepaalde ziekenhuizen en twee netwerken voor samenwerking tussen ziekenhuizen ontwikkeld, één voor acute ziekenhuizen en één voor psychiatrische ziekenhuizen. Naast de contracten voor kwaliteit en veiligheid stelt de FOD VG projecten voor aan ziekenhuizen zoals bijv. hemovigilantie, veiligheid in de operatiekamers, de care bundle ter preventie van longontstekingen door airconditioning en organiseert de dienst overleg zoals het netwerk van medisch-farmaceutische comités. De integratie van die activiteiten en die van het federale platform voor hygiëne in ziekenhuizen 19 is een permanent aandachtspunt van FOD VG. 13 Coördinator van de kwaliteitsinitiatieven, Landsbond der Christelijke Mutualiteiten 14 Directeur van het PAQS 15 Dit is een Waals initiatief met als gevolg dat er geen officiële Nederlandstalige benaming is. De Franstalige benaming luidt als volgt: 'Plateforme pour l Amélioration continue de la Qualité des soins et de la Sécurité des patients (PAQS) de Béthune X, Segouin C, Mertens R & Dusauchoit T (2007) Premiers pas de l accréditation hospitalière en Belgique : l évaluation d un exercice exploratoire. Journal d Economie Médicale, 25, en CM-Informatie 258 december 2014

13 Een andere interessante actor is de Mouvement Wallon pour la Qualité 20, die om de twee jaar de Prix Wallon Qualité organiseert, waarvan verschillende ziekenhuizen, soms zelfs meermaals, laureaat zijn geweest. Bij de vorige editie namen vier ziekenhuizen deel aan de prijs, in het kader van een KI van de CM 21. Eén van die ziekenhuizen, de Clinique Notre Dame in Gosselies, won twee prijzen. In die zeer intense, dynamische en evoluerende context lanceren de Franstalige actoren van het land begin 2013 een overleg met de bedoeling om een samenwerkingsplatform te ontwikkelen. Het Platform voor continue Verbetering van de Kwaliteit van de zorg en de Veiligheid van de patiënt (PVKV) 22 wordt op 11 december 2013 officieel voorgesteld aan 250 vertegenwoordigers uit de sector en de statuten worden in juni 2014 neergelegd. De Waalse overheid heeft ondertussen op 29 augustus 2013 het Waalse plan voor kwalitatieve zorgverlening in de ziekenhuizen aangenomen. In dat plan worden de inmiddels klassieke lijnen van accreditatie, indicatoren en nodige evolutie van de goedkeuringsnormen en inspectiestructuren opgenomen. Het plan stelt ook voor om na te denken over de optimale voorwaarden om prestatie- en kwaliteitsindicatoren van ziekenhuizen publiek te maken. België neemt dus grote stappen op het vlak van zorgkwaliteit en veiligheid van patiënten in ziekenhuizen. Daar is ons land niet noodzakelijk een pionier in, maar we lopen gelijk met internationale veranderingen in landen als de Verenigde Staten, Australië of, dichter bij huis, Frankrijk, Nederland, de Scandinavische landen en het Verenigd Koninkrijk. De lijst in kader 1 geeft een niet-exhaustief overzicht van de veelheid aan modellen, hulpmiddelen en initiatieven die er zijn op het vlak van kwaliteit. Bepaalde aanpakken zijn algemeen, zoals Lean Management of ISO- of EFQM-certificatie. Andere zijn specifieker zoals hoofdzakelijk de accreditatie, de klinische paden en de benchmarking van zorgkwaliteitsindicatoren. Kader 1: Kwaliteitsmodellen, -middelen en -initiatieven Modellen - Model van Donabedian: Middelen proces resultaten - Cyclus van Deming: Plan Do Study Act - Model for Improvement van het IHI Proces- en projectbeheer - Lean management - Zorgpaden - Six sigma - Bundles of care - Checklists - PRINCE2, COSO Externe evaluaties - Accreditering - Benchmarking, registers en transparantie - ISO, EFQM Financiële incentives - All-in-financiering - Pay 4 Performance - Preferred Provider Organisations - Diagnostic Based Costing Er is dus een rijke en gevarieerde context, dankzij een groot aantal nationale en internationale activiteiten. Hij dient als inspiratiebron voor het PVKV en zijn leden X. de Béthune et al. (2014) L éveil à l Excellence : Aussi pour les hôpitaux? Congrès de l ALASS, Grenade, 4-6/9/2014. ( CM-Informatie 258 december

14 2. Het PVKV Laten we beginnen met het belangrijkste stuk uit de statuten die werden goedgekeurd door de eerste raad van beheer in juni 2014: Devereniging [zonder winstoogmerk] heeft het doel om, zonder winstoogmerk, de ontwikkeling en de invoering van procedures voor de continue verbetering van de kwaliteit en veiligheid van patiënten in zorg- en gezondheidscentra in Wallonië en Brussel te promoten, ondersteunen en organiseren. Om dit doel te bereiken, zal de vereniging 1 een netwerk ontwikkelen en ondersteunen dat de actoren op het vlak van kwaliteit en veiligheid in de gezondheidszorg samenbrengt; 2 luisteren naar de behoeften van de sector om een algemeen, coherent en efficiënt dienstenaanbod aan te bieden, dat gericht is op die behoeften; 3 helpen bij het coördineren en coherent maken van initiatieven ontwikkeld door actoren die actief zijn op het vlak van kwaliteit en veiligheid in de gezondheidszorg; 4 zich positioneren als bevoorrechte aanspreekpartner voor privé-instellingen en regionale, gemeenschappelijke, federale en internationale openbare organismen voor alle kwesties betreffende het domein kwaliteit en veiligheid in de gezondheidszorg. Om die doelen te bereiken heeft het PVKV geprobeerd alle pertinente actoren rond de tafel te krijgen. Van in het begin staan verzekeringsorganismen en de Waalse en Brusselse ziekenhuisassociaties allemaal achter de samenwerking. De academische faculteiten en diensten, die instaan voor het wetenschappelijke werk en betrokken zijn bij het ziekenhuisbeheer en het beheer van de zorgkwaliteit, hebben zich al snel bij de gesprekken gevoegd. Die drie partners zouden meteen al de pijlers van het platform vormen. Er voegden zich steeds meer vertegenwoordigers van de overheid bij en bepaalde categorieën van professionals. Tegenwoordig bestaat het PVKV uit 9 stichtende leden: alle federaties van zorginstellingen actief in Wallonië en Brussel, maatschappijen van onderlinge bijstand of verzekeringsinstellingen (CM-verzekeringen, de landsbond der Christelijke Mutualiteiten, Landsbond der Liberale Mutualiteiten) en de Franstalige vereniging van hoofdgeneesheren. Bovendien zijn de faculté de santé publique van de UCL en de école de santé publique van de ULB al aangesloten als effectieve leden. Er kwamen verschillende aansluitingsaanvragen binnen, die door de volgende raad van beheer zullen worden onderzocht Structuur Buiten de bestaande of op te richten thematische werkgroepen omvat de structuur zoals gebruikelijk een raad van beheer en een algemene vergadering. Een Raad voor Kwaliteit en Veiligheid bestaat uit vertegenwoordigers van de stichtende, effectieve en aangesloten leden en doet dienst als wetenschappelijk comité van de organisatie. Deze raad is verantwoordelijk voor de ontwikkeling en opvolging van de activiteiten die worden voorgesteld aan de zorginstellingen. Ten slotte berust het dagelijkse beheer op een directie die zich weldra zal omringen met een staff om de verschillende projecten op te volgen Progressieve ontwikkeling Laten we enkele maanden terug in de tijd gaan. Door de ontwikkeling van het PVKV ontstonden er talrijke gesprekken en activiteiten rond drie hoofdthema s: 1. Het structureren in de vorm van een vzw: De structuur van het platform werd vastgelegd tijdens gesprekken over de statuten. Deze bevatten in eerste instantie de missie en doelstellingen van het PVKV, die we al behandeld hebben. Maar ze gaat uiteraard ook over de leden en besluitvormende organen. Ze beschrijven vooral de besluitvormingsmechanismen binnen die organen. De relaties met de autoriteiten zijn een voortdurend aandachtspunt. Het platform situeert zich immers in de twee gewesten van de federatie Wallonië-Brussel. Het Brussels Hoofdstedelijke Gewest is bovendien bicommunautair, met alle specifieke aspecten die daarbij komen kijken. Het is van essentieel belang dat er een sterke en duurzame relatie wordt opgebouwd met de verschillende autoriteiten om de deugdelijkheid van het platform ten opzichte van alle actoren te garanderen. De financiering van het PVKV is het laatste structurele aspect. Er moeten verscheidene financieringsbronnen worden gezocht, terwijl er een overeenkomstige spectrum aan begunstigden moet worden opgebouwd. In dit stadium zijn de grootste geldschieters van het PVKV de autoriteiten en verzekeringsinstellingen. De activiteiten werden in hoofdzaak uitgevoerd door ziekenhuisfederaties en academische instituten. 14 CM-Informatie 258 december 2014

15 2. Het PVKV zichtbaar maken Naast de eigen activiteiten berust de zichtbaarheid van het PVKV hoofdzakelijk op de lanceringsdag, die in Namen plaatsvond op 11/12/2013 en op de oprichting van een eigen website, het rondsturen van drie nieuwsbrieven en de consolidatie van een mailinglijst met meer dan 600 adressen. Het doel is om ervoor te zorgen dat zoveel mogelijk professionals de informatie te zien krijgen die het PVKV verspreidt. 3. Voorbereidingsactiviteiten Vanaf 2014 moest het PVKV beantwoorden aan de behoeften van de ziekenhuizen door een reeks activiteiten rond informatie, opleiding en coördinatie uit te voeren. Informatie Dertig personen woonden drie seminaries van twee dagen bij die werden georganiseerd in samenwerking met de accreditatieorganisaties die bij de Belgische markt betrokken zijn. In alfabetische volgorde gaat het om Accréditation Canada International 23, de Franse Haute Autorité en Santé 24 en de Amerikaanse Joint Commission International 25. Die groep van dertig personen beantwoordt vragen van ziekenhuizen betreffende de accreditatie. Er zijn verschillende vragen binnengekomen en momenteel worden er vergaderingen georganiseerd in de ziekenhuizen. Opleidingen Er werden drie opleidingscycli georganiseerd in 2014: - In maart/april werden er oriënteringsdagen voor de accreditatie georganiseerd. Deze bewustmakingsfase was gericht op de verschillende ziekenhuisdirecties. In het kader van een studie die werd uitgevoerd voor de Federatie Wallonië-Brussel, hebben de école de santé publique van de ULB en Santhea een accrediteerbaarheidsrooster opgesteld waarmee de ziekenhuizen kunnen zien waar hun prioriteiten moeten liggen voordat ze zich tot een volledige accrediteringsprocedure verbinden 26. Dit rooster werd tijdens deze vergaderingen voorgesteld aan de verschillende ziekenhuisdirecties. Op een laatste dag zullen in november de verschillende ziekenhuisdirecties samenkomen om op multidisciplinaire wijze te beoordelen hoe goed ieder instituut zich heeft voorbereid. - Na vijf modules, georganiseerd door de Faculté de Santé Publique van de UCL, zijn 25 personen opgeleid als referentiepersonen voor de accreditatie van hun ziekenhuizen. - Een opleiding documentbeheer, georganiseerd door de UMons, zal het opleidingsaanbod in het laatste kwartaal van 2014 aanvullen. Het correcte beheer van communicatie loopt als een rode draad door de andere opleidingen. Het team van het CHU van Sart-Tilman werd gevraagd om dit deel van iedere opleiding te verzorgen. Coördinatie: Werkgroep Kwaliteitsinitiatieven De verschillende netwerken en projecten ter verbetering van de zorgkwaliteit (KI van de CM en vereniging van socialistische mutualiteiten-santhea, netwerk van acute ziekenhuizen en het Qualpsy-netwerk, Project Navigator van het Réseau Santé Louvain) komen regelmatig samen om hun activiteiten en planningen te delen en om overlap en agendaconflicten te voorkomen. Op termijn zou het merendeel van die activiteiten door het PVKV kunnen worden gecoördineerd. Actieplan 2015 Het actieplan 2015 wordt nog uitgewerkt. Het zou voor het einde van het jaar goedgekeurd moeten zijn. De volgende elementen worden bestudeerd als mogelijke pistes: - Informeren en begeleiden van de ziekenhuizen in de accreditatieprocedure, waarbij het uitwisselen van ervaringen, samenwerking bij prioritaire praktijken en regelmatige meting van de evolutie centrale punten zijn - Een focus op geneesmiddelen met hoge risico s 27 - Het ter beschikking stellen van documentatiebronnen aan de ziekenhuizen om de ondernemingsprocessen te ondersteunen - Een reflectie over de indicatoren in het kader van continue verbeteringsprocessen http :// 26 Het hulpmiddel en de gebruiksaanwijzing zijn beschikbaar op: 27 A. Staines (2014) Breakthrough collaboratives et Actions d amélioration pour la gestion des médicaments: l expérience suisse. Priorités et résultats. Workshop over het beheer van geneesmiddelen met hoge risico's. Brussel, 13/6/2014. CM-Informatie 258 december

16 3. Conclusie: een visie die verankerd is in de toekomst Het PVKV ziet zich vooral als een aanbieder van kansen en als steunpunt om aan de behoeften van de ziekenhuizen te beantwoorden. Zij zijn, net zoals de patiënten die er worden verzorgd, de centrale actoren van het platform. Op deze basis kan het PVKV de onderlinge banden tussen de ziekenhuizen versterken en met de autoriteiten en met innoverende nationale en internationale partners. Dit ligt in de lijn van de al bestaande dynamiek van het land. De recente studies van het KCE over ziekenhuisaccreditatie 28 of over de financiering van de ziekenhuizen 29 tonen, net zoals de studie HPI.be 30 over de plaats van de kwaliteitsindicatoren of de jaarlijkse MAHA-studie 31 over de financiering, dat die dynamiek zowel berust op wetenschappelijke evidentie als op gegevens van het werkveld. Die studies tonen ook aan hoe complex het is om op duurzame wijze de kwaliteit van de zorgverlening en de veiligheid van patiënten te verbeteren. Bovendien toont de vooruitgang die de buurlanden van België, en zelfs Vlaanderen, hebben geboekt, aan hoe haalbaar de keuzen zijn die het PVKV gemaakt heeft. Het feit dat er steeds meer accreditatieagentschappen zijn, die meer en meer internationaal te werk gaan, is een andere factor die aantoont dat er volgens het PVKV dat er meer interesse is voor betere kwaliteit in de zorgverlening en voor veiligheid van de patiënt. Ten slotte identificeert het recente ontstaan van verschillende nationale instituten of agentschappen voor kwaliteit - waarvan de Haute Autorité en Santé 32 en het Agence Nationale d Amélioration de la Performance 33 in Frankrijk, het Institute for Healthcare Improvement (IHI) 34 in de VS, NHSIQ 35 of Healthcare Improvement Scotland 36 in het Verenigd Koninkrijk en CBO 37 in Nederland maar enkele voorbeelden zijn - een ontwikkelingspotentieel voor het platform, dat moet aangepast worden aan de context van ons land. Op dezelfde manier vormen VIP² en de recente ontwikkeling van verschillende academische teams in Vlaanderen een inspiratiebron om dezelfde uitdagingen aan te gaan. Ten slotte werd de vraag al gesteld om het PVKV uit te breiden naar de sector voor bejaardenzorg. De samenwerking met de ambulante hulpsector (huisartsgeneeskunde, officiene apotheek, thuiszorg, andere gezondheidszorgprofessionals en het beheer van elektronische gegevensuitwisseling) zal op termijn een aanzienlijke meerwaarde betekenen. Men moet uiteraard ook verwachten dat de rol van de patiënt in die projecten en zelfs binnen het platform zelf zal toenemen. Het gezondheidszorgsysteem en de ziekenhuizen van morgen zullen niet meer lijken op die van vandaag. Kunnen beschikken over een platform zoals het PVKV om de kwaliteit te versterken en tegelijkertijd rekening te houden met de veranderingen die door de sector en bevoorrechte partners zelf worden verwacht, is een belangrijke troef om deze veranderingen in het voordeel van iedereen, vooral van de patiënten, te laten ontwikkelen. 28 de Walcque, C, Seuntjens, B, Vermeyen, K, Peeters, G. & Vinck, I. (2008) Vergelijkende studie van ziekenhuisaccrediteringsprogramma's in Europa. Health Services Research (HSR). Brussel: Federaal Kenniscentrum voor de Gezondheidszorg (KCE). KCE reports 70B, D/2008/10.273/02 publication/report/etude-comparative-des-programmes-d%e2%80%99accr%c3%a9ditation-hospitali%c3%a8re-en-europe 29 Van De Sande S, De Ryck D, De Gauquier K, Hilderson R, Neyt M, Peeters G, Swartenbroekx N,Tambeur W, Vanden Boer G, Van de Voorde C. (2010) Haalbaarheidsstudie voor de invoering van een "all-in" pathologiefinanciering voor Belgische ziekenhuizen. Health Services Research (HSR). Brussel: Federaal Kenniscentrum voor de Gezondheidszorg (KCE). KCE Reports 121B. D/2010/10.273/ Lucet C. et al. (2011) HPI.be Hospital Performance Indicators. Indicateurs de performance hospitalière en Belgique. FOD Openbare Gezondheidszorg, Brussel Dessoy A & Van Laer J (2014) Sectoranalyse algemene ziekenhuizen op basis van het Maha-analysemodel. Belfius, 2/10/ Media/MAHA2014SlidesFR_tcm_ pdf CM-Informatie 258 december 2014

17 Vergrijzing en ouderenzorg in beeld deel 1 Naïma Regueras en Rebekka Verniest, departement Onderzoek en Ontwikkeling Samenvatting Dat de Belgische bevolking vergrijst, is geen nieuws. Tussen 2013 en 2030 zal het aandeel van de 65-plussers in de totale bevolking toenemen van bijna 18 % tot ruim 22 %. Nog sterker is de vergrijzing binnen de vergrijzing waarbij het aantal 80-plussers zal toenemen van 5,3 % tot 6,3 %. Deze vergrijzing zet zich het sterkst door in Vlaanderen, terwijl Brussel na een verjonging de eerste jaren, pas vanaf 2020 zal vergrijzen. De vergrijzing zal het aantal personen met langdurige aandoeningen en afhankelijkheidsproblemen doen toenemen waardoor ook de vraag naar zorg en ondersteuning zal stijgen. Dit roept meteen de vraag op naar de betaalbaarheid van de zorg in de toekomst. Bij ongewijzigd beleid zullen de totale publieke uitgaven voor gezondheidszorg immers oplopen van 8,2 % in 2013 tot meer dan 10 % vanaf Het is duidelijk dat er politieke keuzes gemaakt moeten worden, zeker met het oog op het behoud van een sterke sociale bescherming. Deze uitdaging stelt zich nog sterker na de zesde staatshervorming waardoor de bevoegdheden van de regionale overheden, zeker op het vlak van ouderenzorg, gevoelig zijn uitgebreid. Door eerdere hervormingen waren zij al bevoegd voor de zogeheten persoonsgebonden aangelegenheden en voor een stuk voor de woonzorgcentra. Dit wordt nu uitgebreid met onder meer de financiering van de opvangstructuren en de organisatie van de eerstelijn. Hierdoor komt het zwaartepunt, zeker voor ouderenzorg, definitief bij de regionale overheden te liggen. In principe zijn dit de gemeenschappen, maar door onderlinge akkoorden gaat het in Wallonië om het Waals Gewest. Voor Brussel geldt een bijzondere regeling waarbij rekening wordt gehouden met het taalregime van een voorziening om te bepalen wie bevoegd is. Naar gelang de situatie gaat het om de Vlaamse Gemeenschap, de Franse Gemeenschapscommissie (COCOF) of de Gemeenschappelijke Gemeenschapscommissie (GGC). De verwachting is dat meer homogene bevoegdheidspakketten zullen leiden tot een meer samenhangend beleid. Niettemin behoudt de federale overheid nog een reeks bevoegdheden waardoor ook in de toekomst overleg en samenwerking noodzakelijk zullen zijn. Onder meer als gevolg van de opeenvolgende staatshervormingen, maar ook vanuit de wens om steeds meer in te spelen op specifieke wensen en noden, is het aanbod aan zorg en ondersteuning vandaag sterk gediversifieerd. Ouderen kunnen een beroep doen op een zeer brede waaier van voorzieningen en diensten zowel in de thuiszorg als in de (semi)residentiële zorg. Er is medische zorg, paramedische zorg en ondersteuning op diverse domeinen zoals persoonsverzorging, huishoudhulp, praktische ondersteuning en algemene ondersteuning. Er is ook een specifiek aanbod rond bepaalde doelgroepen zoals personen met dementie of psychische problemen of palliatieve patiënten. Omdat deze sterke versnippering een gevaar kan zijn voor samenhangende zorg en continuïteit, zijn er ook structuren uitgebouwd voor een meer gecoördineerd aanbod en voor overleg en samenwerking. Ook op het niveau van de verschillende overheden zijn er structuren voor onderling overleg. Ten slotte is de sector ouderenzorg de voorbije jaren zeer dynamisch gebleken en zijn er heel wat innovatieve initiatieven tot stand gekomen. Sleutelwoorden: vergrijzing, ouderenzorg, thuiszorg, woonzorgcentra, staatshervorming CM-Informatie 258 december

18 1. Inleiding De bevolking vergrijst en dat plaatst onze samenleving voor enkele grote uitdagingen zowel op het vlak van gezondheidszorg als op financieel vlak. Maar ook heel wat andere beleidsdomeinen zoals huisvesting, opleiding en tewerkstelling ondervinden de impact van een vergrijzende bevolking. In deze eerste, descriptieve bijdrage belichten we het fenomeen van de vergrijzing aan de hand van een aantal cijfers. De aandacht gaat naar de demografische evolutie, de evolutie van de afhankelijkheidsgraad en de impact op de totale uitgaven voor gezondheidszorg. Een vergrijzende bevolking leidt met zekerheid tot een stijgende vraag naar langdurige zorg en ondersteuning. Daarom zoemen we in het derde deel van dit artikel in op het ruime aanbod aan zorg en ondersteuning waarop ouderen een beroep kunnen doen. De nadruk zal liggen op de diversiteit, zonder de ambitie om exhaustief te zijn. En omdat dit beeld sterk beïnvloed wordt door de bevoegdheidsverdeling over ouderenzorg, wordt vooraf even toegelicht welke overheden een rol spelen. In een tweede bijdrage, in een volgend nummer van CMinformatie, zal dieper worden ingegaan op enkele grote uitdagingen die zich op het vlak van ouderenzorg de komende jaren stellen. 2. De vergrijzing in België: stand van zaken 2.1. Demografische perspectieven In 2013 was 17,7 % van de Belgische bevolking ouder dan 65 jaar en 5,3 % ouder dan 80 jaar. Van nu tot 2030 zouden die percentages nog moeten stijgen tot respectievelijk 22,6 % en 6,3 %. Vandaag zijn er dus bijna 2 miljoen Belgen 65 jaar of ouder. Dat zullen er bijna 2,7 miljoen zijn in 2030 en 3,2 miljoen in Als die vaststelling op zich de verantwoordelijken voor ons pensioenstelsel en gezondheidszorgsysteem al bezorgd maakt (die bovendien al hebben beslist om de wettelijke pensioenleeftijd op te trekken tot 67 jaar), doet er zich op ons grondgebied nog een ander fenomeen voor, met name dat van de vergrijzing binnen de vergrijzing. Immers zal niet alleen het aantal oudere personen toenemen, maar zal ook het aantal hoogbejaarden naar verhouding sneller stijgen. Als er vandaag meer dan Belgen ouder zijn dan 80 jaar, zijn er dat in en in ,2 miljoen. Het aantal ouderen stijgt echter niet in heel het land op dezelfde manier. Van de drie regio s zal Vlaanderen immers het meest worden beïnvloed door de vergrijzing van de bevolking, met Wallonië net daar onder. In Brussel zou het aandeel van personen ouder dan 65 jaar daarentegen moeten verminderen tussen nu en 2020 om daarna progressief te stijgen (zie figuur 1). Uit dezelfde figuur blijkt dat de vergrijzing zich tot 2040 sterk zal blijven doorzetten en zich tussen 2040 en 2060 zal stabiliseren. Figuur 1: Evolutie van het aantal personen ouder dan 65 jaar ten opzichte van de totale bevolking ( ) 30,0% 25,0% 20,0% 15,0% 10,0% België Brussel Wallonië Vlaanderen 5,0% 0,0% Bron: ADSEI Planbureau 18 CM-Informatie 258 december 2014

19 Figuur 2: Evolutie van het aantal personen ouder dan 80 jaar ten opzichte van de totale bevolking ( ) 12,0% 10,0% 8,0% 6,0% 4,0% België Brussel Wallonië Vlaanderen 2,0% 0,0% Bron: ADSEI Planbureau Als rechtstreeks gevolg van de hogere levensverwachting (in 2013 was dat 78 jaar voor mannen en 81,3 jaar voor vrouwen) en van de naoorlogse babyboom, zal de groep 80-plussers vanaf 2025 snel in aantal toenemen. Weer zal dit aandeel in Vlaanderen het snelst stijgen, gaande van 5,5 % in 2013 naar meer dan 8 % in 2035 en 11,3 % in Wallonië volgt dezelfde lijn, maar het aandeel 80-plussers zal over de hele periode lager zijn dan in Vlaanderen. In Brussel zal het aandeel 80-plussers tussen nu en 2025 afnemen. Deze daling betekent echter niet dat er minder hoogbejaarden zullen zijn, maar dat het aandeel jongere personen in verhouding sneller zal stijgen Afhankelijkheid Terwijl algemeen wordt aangenomen dat de hogere levensverwachting in ons land gepaard gaat met een langer leven in goede gezondheid 1, zal een toename van het aantal ouderen zonder enige twijfel ook betekenen dat het aantal afhankelijke personen stijgt, zij het niet in verhouding, dan wel in absolute waarde. Het is echter zelfs vandaag nog moeilijk om precies in te schatten hoeveel afhankelijke personen er zijn die hulp of zorgverlening nodig hebben, en dat om verschillende redenen. In eerste instantie omdat er zoveel verschillende vormen van hulp- en zorgverlening zijn (thuisverpleging, gezinshulp, huishoudhulp, ziekenoppas,...) en omdat alle informatie betreffende die verschillende vormen van zorgverlening (bijvoorbeeld het aantal zorgbehoevenden) niet in één databank is verzameld. Om die informatie in rekening te kunnen nemen, moeten er dus verschillende informatiebronnen aan elkaar gelinkt worden. Ten tweede omdat niet alle afhankelijk wordende personen beroep doen op dat soort diensten, om verschillende redenen (gebrek aan middelen en informatie, verzorging door naasten ) Bepaalde cijfers kunnen wel verduidelijken hoe vaak bepaalde zorgverleningsdiensten worden gebruikt, in het bijzonder: thuisverpleging en woonzorgcentra. Op 31 juni 2011 woonden er meer dan personen in een woonzorgcentrum, waarvan bijna in Vlaanderen, ruim in Wallonië en in Brussel 2. Over het algemeen zijn er meer vrouwen in de woonzorgcentra dan mannen, gemiddeld drie keer meer. Het merendeel van de bewoners is ouder dan 85 jaar (62,2 % in Brussel, 57,8 % in Wallonië en 62,7 % in Vlaanderen). Daarentegen zijn mannen in woonzorgcentra vaak jonger dan vrouwen (46,5 % mannen ouder dan 85 in Vlaanderen, 47,6 % in Brussel en 37,4 % in Wallonië). Wat betreft thuisverpleging deden er in Vlaanderen op 31 juni 2011 bijna personen ouder dan 65 jaar een beroep hierop, in Wallonië meer dan en in Brussel meer dan 6 000, in totaal dus zorgbehoevenden 3. In het algemeen 1 Het aantal jaren dat men zonder beperkingen of invaliditeit het dagelijkse leven heeft geleid 2 IMA-studie: «Prise en charge des personnes dépendantes à Bruxelles et en Wallonie: état des lieux et évolution sur la période » 3 IMA-studie: Transitie naar meer residentiële ouderenvoorziening in het Vlaamse Gewest. CM-Informatie 258 december

20 zijn personen die genieten van thuisverpleging jonger dan bewoners van woonzorgcentra (ongeveer 75 % van de mannen en meer dan 60 % van de vrouwen is jonger dan 85 jaar). Wat betreft andere vormen van zorgverlening (gezinshulp, huishoudhulp, ziekenoppas) bestaat er geen unieke databank met het totaal aantal personen dat van dit soort diensten geniet. Het zijn op dit moment immers de Gemeenschappen en Gewesten die hiervoor bevoegd zijn en deze diensten subsidiëren; het gaat niet om door het RIZIV erkende prestaties. In haar jaarlijks activiteitenverslag schat la Fédération d aide et de soins à domicile (FASD) dat ze in 2013 aan meer dan personen in Wallonië en Brussel hulp heeft verleend. In hetzelfde jaar bood de vzw Familiehulp hulp aan meer dan personen in Vlaanderen en Brussel. Volgens de gezondheidsenquête van 2008, gaf 34 % van alle Belgen ouder dan 75 jaar aan in de loop van de 12 maanden voor de enquête beroep te hebben gedaan op thuishulpverlening 4. Dat cijfer verschilt van gewest tot gewest, is het hoogst in Vlaanderen (bijna 40 % voor mannen en meer dan 45 % voor vrouwen) en ongeveer gelijk in Brussel en Wallonië (ongeveer 15 % van de mannen en iets minder dan 25 % van de vrouwen ouder dan 75 jaar). In veel gevallen doen afhankelijke personen geen of slechts in beperkte mate beroep op die diensten en worden ze verzorgd door mensen uit hun omgeving. Informele hulp is een essentiële schakel in de zorg voor afhankelijke personen. Vanaf 80 jaar krijgt immers meer dan 40 % van de mannen en vrouwen in Brussel en Wallonië hulp van op zijn minst een naaste 5. Naar schatting een tiende van de bevolking helpt een naaste, dat zijn mensen in Vlaanderen en in de federatie Brussel-Wallonië 6. Zonder hulp van naasten zouden talloze afhankelijke personen nog meer beroep moeten doen op Figuur 3: Verdeling van de begroting voor sociale zekerheid tussen de verschillende takken 50,0% 45,0% 40,0% 35,0% 30,0% 25,0% 20,0% 15,0% 10,0% 5,0% 0,0% Gezondheidszorg en uitkeringen Werkloosheid Pensioenen Kinderbijslagen Arbeidsongevallen en beroepsziekten RSVZ (Pensioenen, kinderbijslagen, faillissementsverzekering) 4 De gezondheidsenquête werd in 2013 bijgewerkt, maar jammer genoeg worden de resultaten betreffende thuiszorg pas in maart 2015 gepubliceerd. 5 Bron: enquête SHARE Bron: Memorandum vzw Aidants proches 20 CM-Informatie 258 december 2014