door P. VAN DER LIJN
|
|
- Annemie Jansen
- 7 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 DE ZWERFSTENEN VAN DE VELUWE door P. VAN DER LIJN Het duidelijk omgrensde Veluweblok is een lagenpak, tot op honderd en meer meters diepte bijna geheel door de Rijn afgezet en bevat dus merendeels zwerfstenen van de Duitse gebergten: Eifel, Zevengebergte, Hunsrück, Taunus, Lahn- Nahe-gebied en Ruhrstreek. De Maas heeft blijkbaar een kleiner aandeel in de opbouw der Veluwe gehad, daar men onder de stenen sporadisch brokstukken vindt uit de Belgische en Franse Ardennen, uit Hohe Venn en Limburgse krijtformaties. Ook het aandeel van de Overijselse Oer-Vecht is niet groot. De gesteenten uit het Wiehengebirge, het Teutoburgerwoud, de Piesberg en het bekken van Munster, dus afkomstig uit Hannover en Westfalen, en samengevat als Westfaalse zwerfstenen, zijn vermoedelijk grotendeels door het Scandinavische landijs van meer noordoostelijke ligplaats naar de Veluwe versleept. Uit Zweden en het Oostzeegebied bracht het landijs rechtstreeks veel bergfragmenten mee, samen met grind, zand en keileem, welk materiaal deels in de bodem werd geperst, deels in het smeltwater bezonk. Het is begrijpelijk, dat de Zweedse en Oostzeegesteenten uitsluitend in de bovenste meters der Veluwe zijn te vinden, al zijn kleine fragmenten reeds veel vroeger, vermengd met Rijnmateriaal, dus op grotere diepte, afgezet. Nu zijn ook uit Noorwegen, uit het Oslogebied, enkele en zeer bizondere, gesteenten naar ons land gebracht; vermoedelijk zijn door een vroeg-diluviale gletsjer, die ver naar 't zuiden afschoof, in Noord-Duitsland rotsfragmenten gedeponeerd, welke later door het Baltische landijs, dat zich N.O. Z.W. over Duitsland naar ons land bewoog, werden meegevoerd naar de Veluwe, ook tot Amersfoort en in Het Gooi. Naar de herkomst onderscheiden we dus vijf groepen gesteenten: 1. Rijngesteenten x trachiet, andesiet, tuf, puimsteen, rode jaspis, radiolariet, Taunuskwartsiet, Nahe-kwartsporfier, bazalt, melafier en achaat. 2. Maasgesteenten : porfiroïede, nummulietenhoornsteen, toermalijnarkoze, kwartsiet met pyriet, rode puddingsteen, tufkrijt. 3. Westfaalse gesteenten: zwarte liaslei met Pecten suhfibrosus, verkiezelde sponsen, ammonieten en serpuliet; Wezerporfieren. 4. Zweedse en Oostzee-gesteenten: graniet, dioriet, gabbro, pegmatiet, apliet, porfier, gneis, glimmer- en amfiboolschist, amfiboliet, helleflint; fossiele sponsen, koralen, algen. 5. Noorse gesteenten; larvikiet, syeniet-apliet, rhombenporfier. Hoewel deze series niet alle vertegenwoordigers bevatten van de zwerfstenenverzameling der Veluwe, daar nog verscheidene andere gesteenten tot twee of
2 153 meer groepen behoren en niet karakteristiek zijn, moet men toch niet menen, dat al deze gesteenten maar voor 't oprapen liggen. Er is n.l. ontzaglijk veel materiaal in de loop der tijden verdwenen. Reeds in de 13e en 14e eeuw begon men het aan de oppervlakte liggende materiaal weg te halen voor de aanleg van stadsbestrating en de versterking van rivierdijken en zeeweringen. Nadien is dit crescendo gegaan, niet alleen op de Veluwe en in 't Gooi, maar ook in Overijsel en Drente: honderden kilometers Zuiderzeedijk werden langs de buitenzijde geplaveid met zwerfkeien, vele stads- en dorpsstraten werden met kinderhoofdjes" belegd. Afb. 60. De Veluwe-excursie van de Nederlandse Geologische Vereniging 1 April '51. Bespreking van zwerfstenen van de Veluwe aan 't Pannekoekenhuisje bij Lunteren. Foto Wm. Mees Bij de verbetering der verkeersstraten en wegen, vooral in de laatste halve eeuw, werden de keibestratingen in steenslag voor de onderlaag van het wegdek omgezet. Waren de keien op de Veluwe aldus reeds schaars geworden, de ontstening der velden ging voort, tengevolge van de ietwat overdreven aanleg van rotstuintjes, terwijl grote stenen per auto werden opgehaald voor versiering van oprijlanen, inritten en vijvers ; reeds vroeger waren de watervallen in het Park Sonsbeek te Arnhem met grote zwerfblokken geornamenteerd. Voegt men hierbij nog de cultivering en bebossing van grote oppervlakten der Veluwe, dan is 't zeer begrijpelijk, dat de liefhebbers van de keienstudie weinig terrein hebben behouden, en geen grote oogst kunnen verwachten op de nog toegankelijke heidevelden en bosgronden. Op de velden, welke worden ged iep spit,
3 154 of waar sleuven en loopgraven werden gemaakt, en grote gebouwen worden opgetrokken, zal men nog wat veine kunnen hebben. Het zou niet verstandig zijn, aan de vele keienliefhebbers gepreciseerde inlichtingen te verschaffen omtrent bepaalde stenendepots : laten we bevorderen, dat uit de kleine voorraad nog door enige generaties kan worden geput en aan de mooie objecten nog lang vreugde kan worden beleefd. Trouwens, de echte, de serieuze studiozen in deze materie vinden altijd wat, en weten zeer goed, dat het met veel moeite verworven bezit zoveel te meer wordt gewaardeerd. Bij de gestadige zwerfstenenverarming der Veluwe, is het bewaren van veelal uitgezochte exemplaren in enkele musea en meerdere particuliere verzamelingen een gelukkig verschijnsel te achten. Laten we hopen, dat het persoonlijk bezit later bij testamentaire beschikking wordt vermaakt aan een der reeds bestaande musea. Het Geologisch Instituut te Wageningen bevat reeds een prachtige verzameling zwerfstenen, waaronder zeer vele van de Veluwe. Ook het streekmuseum te Velp bezat een, hoewel veel kleinere, maar toch mooie collectie, die helaas! in de oorlog verloren is geraakt. In het Museum te Zwolle zijn echter weinig Veluwse, meer Overijselse gesteenten, terwijl Flehite te Amersfoort uitsluitend zwervelingen van de Utrechtse heuvelen etaleert. In het navolgende overzicht der zwerfstenen en fossielen zijn verwerkt de opgaven van: P. Kruizinga in De Bodem van Nederland door J. van Baren 1927, betreffende de noordelijke zwerfstenen, n.l. 16 stuks; C. M. Oostingh, Zuidelijke zwerfstenen, 1918, 35 opgaven; P. van der Lijn, De zwerfstenen op de Veluwe, in,,natura" 1940, ruim 100 stuks. Bovendien werden vele min of meer zeldzame vondsten opgenomen van de leden der Nederlandse Geologische Vereniging: De Graaf C. Arnhem; Koenderink A. G. Amersfoort ; Reiding J. Arnhem; Van Bastelaere G. R. Oosterbeek; en vooral van Tol W. te Heerde, welke ik hartelijk dank zeg voor hun vriendelijke medewerking. In dit overzicht van de zwerfstenen der Veluwe wordt, om verschillende redenen, de volgorde bepaald door het systeem der gesteenten. Zo groeperen we aldus : I. Stollingsgesteenten, ontstaan door afkoeling van hete mineralenmengsels van het aardbinnenste, a. in de diepte, zoals graniet; b. in gangen, als pegmatiet; c. bij uitvloeiing, zoals bazalt. II. Bezinkingsgesteenten, ontstaan door afzetting van gesteenteafbraakproducten, van mineralen, of van organische overblijfselen. Daarnaar onderscheiden we : a. mechanische sedimenten, zoals zandsteen; b. chemische sedimenten, als kwarts, achaat; c. organogene sedimenten, zoals radiolariet. III. Omvormingsgesteenten, ontstaan uit andere gesteenten door omkristallisatie, door druk of verhitting. Zo ontstond uit graniet gneis, uit zandsteen kwartsiet. Graniet* Van dit zeer algemene dieptegesteente met veldspaat, kwarts en glimmer, zijn uit alle gebiedsgroepen vertegenwoordigers gevonden. Alandrapakivi bij Oldebroek, Arnhem, Loenen, enz. ; Alandaplietgraniet, Arnhem, Oosterbeek, Woldberg; Pyterliet, Elspeet, Arnhem, Heerde, Ede; Prickgraniet, Oldebroek; Nystadgraniet,
4 155 Heerde; Perniögraniet, Loenermark; Rödögraniet, Loenen, Oldebroek; Angermanlandrapakivi, Elspeet; Rdtangraniet, Loenen; Filipstadgraniet, dito; Stockholmgraniet, Heerde, Arnhem, Ede, Lunteren; Upsalagraniet, Arnhem, Loenen, Heerde; Salagraniet, Rozendaal, Lunteren; Vislandagraniet, Elspeet, Oldebroek; Virbograniet, Loenermark; Bornholmgraniet, Velp. Heerde. Syeniet, een ook op de Veluwe zeer zeldzaam gesteente, kwartsvrij en afkomstig uit het Oslogebied, dus Noors, telt maar enkele stukken in de particuliere verzamelingen. Laurvikiet van Hattem en Heerde; Biotietsyeniet van Deelen, Hedrumiet van Rozendaal. Dior iet. Veldspaat en hoornblende karakteriseren dit donkere gesteente, dat ook wel eens kwarts bevat. Een vrij veel voorkomend gesteente, afkomstig uit Zuid-Zweden. Vondsten bij Arnhem, Loenen, Deelen, Oldebroek, Teriet, enz. Gabbro* Donker en zwaar gesteente, met veldspaat en augiet, w r elke laatste veelal in amfibool is omgezet, daardoor gelijkend op dioriet, maar veel zeldzamer. Wordt vermeld van Oldebroek, Loenermark en Ede. Glimmergabbro nog van Loenen. Overgangsgesteenten: Essexiet van Epe en Rozendaal; Helsinkiet van De Haere, Doornspijk; Epidootrots, Loenen. Apliet, het fijnkorrelige kw r arts-veldspaatgesteente met verspreide glimmerplaatjes, komt nog al eens voor: Arnhem, Wageningen, Soeren, Deelen, Koerberg, Loenen, enz. Pegmatiet, de grofkorrelige zuster van apliet, eveneens vrij veel voorkomend: Arnhem, Loenerveld, Hattem, Oldebroek, enz. Schriftgraniet, de met haken of lettertekens voorziene pegmatiet is vrij zeldzaam, bekend van Arnhem, Loenerveld, Oldebroek, Doornspijk, Oosterbeek. Afb. 61. Schnftgraniettypen. Afb. 62. Sferolietporfieren. Granietporfier, met grote veldspaten in een medium van graniet, vond Schr. bij Oldebroek in grote afmeting, een Alandgesteente. Werd ook gevonden in de Loenermark. Rhombenporfier, hoewel Noors en dus zeldzaam, ontsnapt door de ongewone ruitvormige veldspaten niet gemakkelijk aan het oog en werd nog gevonden bij Elspeet, Heerde, Epe, Hattem, Loenen, Doornspijk. Kwartsporfier uit vele gebieden, komt op de Veluwe veel meer voor dan de vorige. Alandkwartsporfier, Uffelte, Loenermark, Koerberg, Arnhem; Bruine Oostzeeporfier, Epe, Rhede, Oldebroek, enz. vrij veel; Rode Oostzeeporfier, Oldebroek, Deelen, Velp, veel minder; Bredvadporfier, Heerde, Epe, Velp; Asenporfier, Arnhem, Loenermark, Heerde; Hedeporfier, Loenermark, Ede; Rode Sdrnaporfier, Doornspijk; Kalbergetporfier, Loenermark; Paskallavikporfier, Mossel, Heerde: Emarpporfier, Oldebroek, Loenermark; Sferolietporfier, Velp, Heerde, Hattem, Beekbergen, Uchelen; Pseudosferolietporfier, Hattem; Naheporfier, Arnhem, Oosterbeek, Renkum, Wageningen, Wezep. Wezerporfier, Heerde en nog eens Heerde, vele, enkele ook Eerbeek, Oldebroek. Porfiriet, naar de structuur porfier, echter niet rood maar grijs; Diorietporfiriet, Quenasttype vermoedelijk uit het Saargebied, Arnhem; biotietdiorietporfiriet, Rhederheide; Oeralietporfiriet t Arnhem, Deelen; Labrador porfiriet, Heerde; Diabaasporfiriet, Oldebroek, Uffelte, Heerde, Loenermark ; Grönklittporfiriet, Arnhem, Velp, Loenermark, Uffelte. Trachiet, het op cementwerk gelijkend gesteente met grote platte kristallen, afkomstig van de Drachenfels, vrij zeldzaam, Arnhem, Oosterbeek, Wageningen, Beekbergen, Heerde. Andesiet, eveneens lichtgrijs of wit verweerd, maar zonder de grote veldspaten; vrij zeldzaam over de Veluwe verspreid, al telde De Graaf er een 25-tal: Arnhem, Rozendaal, Heerde, Teriet; augietandesiet zeldzaam, Arnhem, Rozendaal, Eerbeek, Loenermark. Bazalt, vrij algemeen en afkomstig van de Rijn tussen Coblenz en Bonn; in 1923 telde Schr. op het gediepspitte Schaddeveld bij Dieren meer dan 100 bazaltzuiltjes en nog ruim 200 onregelmatige stukken. Hoornblendebazalt wordt nog gemeld van Arnhem, Oosterbeek, Deelen; Alkali-
5 156 bazalt van Beekhuizen en Rhederheide; de poreuze Bazaltlava van Arnhem en Loenermark, buiten de acht stuks van het Schaddeveld. Tuf» Zeldzaam en door erosie van Rijn, Ahr of Brohl naar de Veluwe vervoerd; niet te verwarren met het niet-vulkanische Limburgse tufkrijt. Trachiettuf, Arnhem; Andesiettuf van Rozendaal en Loenermark; Bazalttuf van Arnhem en Rozendaal; Porfiertuf van Arnhem, Velp, Rozendaal ; andere tuffen van Teriet, Heerde, Hattem. Puimsteen werd door Tol gevonden bij Heerde en Teriet, buitengewoon zeldzame vondsten, zie ook,,het Keienboek". Melafier, bruin of paars, dicht en vaak met ronde of grillig gevormde witte blaasopvullingen, afkomstig van het Saar-Nahegebied, zijn niet zeldzaam: Arnhem, Oosterbeek, Wageningen, Ede, Epe, Oldebroek, enz. Diabaas met de typische vertakte lijntjesstructuur, uit Zweden, en de veelal verkorrelde uit het Rijngebied, wordt vrij veel aangetroffen: Oostzeediabaas Loenermark; Kinnediabaas, Heerde, Elspeet, Loenen; Oejediabaas, Velp, Elspeet; Asbydiabaas, Doorwerth, Heerde, Hattem; Föglödiabaas (grove Asby?) Loenermark; Diabaasamandelsteen, Arnhem, Velp; Spiliet (Weilburgiet), Loenermark. Myloniet, van graniet, Loenermark, Oldebroek; Mylonietfelsiet (toermalijnkwarts), Loenermark, Deelen. Zandsteen. De meest algemene zwerfsteen op de Veluwe, evenals elders op het Praeglaciaale meestal zuidelijk, enkele noordelijk van origine, zoals Chiasmazandsteen met de elkaar kruisend Afb. 63. Myloniettypen. Afb. 64. Scolithusvormen. lijnenstelsels, Deelen, Rozendaal, Epe; Gangenzandsteen van Velp, Elspeet, Loenen, Kootwijk, Woldberg; Kokerzandsteen van Elspeet; Golfscolithuszandsteen van Hattem, Oldebroek; Golfzandsteen van Nunspeet en Heerde ; paarse cambrische Vlekkenzandsteen, Epe ; Ntxözandsteen, Koerberg ; Digerbergzandsteen, Hattem, Mossel. Zuidelijke zandstenen zijn: Spiriferenzandsteen met veel of zeer weinig indruksels, algemeen, Arnhem, Rozendaal. Wageningen, Schaddeveld, Heerde, enz. ; Bontezandsteen van de Eifel en de Lahn, Arnhem, Rhede, Epe, Oosterbeek, enz. alle met boonvormige holten of leemgallen; Bruinkolenzandsteen met witte korrels, en in de grindgroeven soms in grote blokken, o.a. bij Bennekom en Arnhem; Kogel zandsteen, zeer zeldzaam, Loenermark; Schalenkogelzandsteen, Mossel; zandsteen met steenkoolbrokjes van Renkum en Bennekom; de Ijzerhoudende zandsteen van Bennekom, Arnhem, Schaddeveld; dito met schelpen van Epe. Twijfelachtig van herkomst, noordelijk of zuidelijk is de Tijgerzandsteen, die werd gevonden bij Heerde, Harderwijk, op de Woldberg, bij Dieren en Apeldoorn. Een twijfelaar is ook de rode Wezer zandsteen, rose, vrij dicht, maar licht te verwarren met andere rode zandstenen. Ook de Dalazandsteen, noordelijk, wordt wel verw r ard met andere, hoewel in typische vorm met paarse tint en witachtige vlekken gemakkelijk herkenbaar, en vrij veel voorkomend, Heerde, Epe, Oosterbeek, Wageningen, enz. Taunuskwartsiet, meestal kwartsietische zandsteen van lichte grijze kleur met rode vlekken of stippen, zeer algemeen, indertijd op het Schaddeveld bij Dieren in honderden exemplaren, bij Arnhem, Soeren, Epe, Heerde, Beekhuizen, enz. Zoetwaterkwartsiet, veelal in knollige vormen, grijs, geel of roodachtig, vrij algemeen, Renkum, Arnhem. Ede, Bennekom, Loenermark, enz. Met wortelresten Loenermark, met fossielen Rozendaal. Kan zowel Rijn- als Maasgesteente zijn. Conglomeraat of grindsteen, zeer licht herkenbaar, maar zelden naar herkomst te bepalen. Burnotconglomeraat met zwarte kiezelstenen naast witte werd gevonden bij Arnhem, Bennekom,
6 157 Wageningen, Dieren, Heerde. De rode Fépinconglomeraat vond Schr. bij Oosterbeek. Carbonische conglomeraat wordt vermeld van Renkum, Bontzandsteenconglomeraat van Bennekom, Schaddeveld, Epe. Breksies, met scherpkantige stukken gesteente ingesloten, zijn in velerlei soorten op de Veluwe gevonden, porfierbreksies, vuursteenbreksies, lydietbreksies, e.a. De herkomst is maar zelden te bepalen, de meeste zijn Rijn- of Maasgesteenten; Arnhem, Wageningen, Loenermark, Dieren, enz. leverden er heel wat op. Arkose, het korrelige kwartsgesteente met wat veldspaat ertussen, vrij veel voorkomend, maar van onbekende herkomst, zowel noord als zuid, Arnhem, Oosterbeek, Loenen, Epe, Oldebroek. De Belgische toermalijnarkose werd gevonden bij Bennekom, Mossel en Arnhem. Jaspis of ijzerkiezel in zijn aantrekkelijk rode of bruingele pakje werd overal op de Veluwe opgeraapt. Het grootste ex. wellicht, van 32 cm, met prachtige witte druksterren, afkomstig van het Schaddeveld bij Dieren, stond Schr. af aan het Geol. Instituut te Amsterdam. Lei t het verharde kleigesteente in uiterst dunne laagjes samengepakt, meestal zeer bros en daardoor niet bestand tegen transport, en vrij zeldzaam op de Veluwe. De harde kwartsietachtige leien komen meer voor. Vondsten van Arnhem, Oosterbeek, Wageningen, Schaddeveld, (grote stukken) Epe, Lunteren. Diceüograptuslei uit het noord. Siluur wordt in de lijst van Kruizinga van de Veluwe vermeld zonder vindplaats. Kalksteen, De echte kalkstenen, goed opbruisend bij bedruppeling met zoutzuur, zijn op de Veluwe zeldzaam, de meeste zijn wel door verwering opgelost; verkiezelde kalkstenen zijn echter niet al te zeldzaam gebleken. Baksteenkalk, Oldebroek; Chonetenkalk, Koerberg bij Heerde; Coelosphaeridiumkalk, Heerde, Epe ; Palaeoporellenkalk, Doornspijk ; Gotlander oöliet, Zwolse veld ; Crinoidenkalk, Heerde ; Stringocephalenkalk, Schaesbergen; Kolenkalk, Arnhem, Wageningen, Schaddeveld, Mossel, enz. de meest voorkomende kalksteen; Ftaniet, Arnhem, Oosterbeek, Rhede, Oldebroek, enz. ; Nummulietenkalk, Loenen, Rozendaal, Heerde, Epe, Oldebroek; Hycirobienkalk, Arnhem, Heerde. Vuursteen, zeer veel, stellig veel meer zuidelijke dan noordelijke, in alle vormen van scherpkantige stukken tot afgeronde. Op de westelijke Veluwe komen meer niet-gerolde vuurstenen voor dan op de oostelijke Veluwe, volgens het Wageningse onderzoek, dat een tijdelijke Maasarm daarvoor aansprakelijk stelt. Vuursteenbreksies van Loenermark en Oosterbeek; Bryozoënvuursteen vrij algemeen. Chert of verweerde vuursteen van Elspeet. Krijt, echt schrijf krijt, een stukje bij Rozendaal. Lydiet, de bekende zwarte, zacht aanvoelende kiezel, is op de Veluwe zeer algemeen in kleine kantige exemplaren; grote stukken lagen in 1923 op het Schaddeveld, waarbij een fraaie breksie. Ook bij Arnhem en Loenen vond men breksies. Radiolariet is van dezelfde samenstelling als lydiet, komt voor in zwarte, rode, grijze en bruine kleur, is meestal duidelijk gelaagd en alleen bij rijkdom aan radiolariënresten te onderscheiden van lydiet. De rode komen het minst voor, overigens vindt men ze overal op de Veluwe. Herkomst van Ruhr en Lenne, Lahn en Dill. Witte kiezel of melkkwarts, het meest algemene gesteente op de Veluwe. Uit aderen of gangen van Duitse en Belgische gebergten, ook brokken van noordelijke pegmatiet; soms voorkomende als waterheldere bergkristal, ook in kristalnesten midden in wittekwartsbonken. Volgens het onderzoek van Wageningen is het kwartspercentage, althans van de stenen van 2 3 cm op de West- Veluwe geringer dan op de Oost-Veluwe, resp. 41 en 51 Afb. 66. Oölii procent, wat zou duiden op een verhoogd Maasaandeel in het Westen. (Zie bijdrage van Maarleveld in dit nummer.) Chalcedoon in interessante vormen, als druiventrosjes, in schaaltjes met calcedoonkappen binnenin, vooral in de grindgroeven bij Heerde; ook als amandels en oölietisch, worden verspreid hier en
7 158 daar, meest in grindgraverijen gevonden. Kwartsmetamorfosen sluiten zich hierbij aan, zijn dikwijls moeilijk van de volgende te onderscheiden. Achaat, een meestal gestreept mengsel van chalcedoon en kwarts, oorspronkelijk afgezet in holten van vulkanische gesteenten, in 't bizonder in melafier, en als zodanig afkomstig uit het Rijngebied. Soms nog als amandels, meestal in afgeslepen brokjes in allerlei kleurtjes: Wageningen, Renkum, Bennekom, Lunteren, Rhede, enz. Bruinijzersteen bestaande uit limoniet en gewoonlijk roestig, al of niet afgevend, in klonters, grillige vormen, als klapperstenen meestal rond, soms met fossiele schelpindrukken, wordt op de Veluwe overal aangetroffen, alhoewel zeer verspreid; als boonerts soms wat opgehoopt, Oldebroek, Heerde. Oöliet of kuitsteen, kiezelgesteente van klein formaat, talrijk in het grind te vinden over de gehele Veluwe. Nog in kalkige vorm bij Bennekom, Lunteren en De Steeg, zeldzaam. De grotere stukken, soms in ons Diluvium voorkomend, werden nog niet vermeld, evenmin als ijzeroólieten. Gneis Dit granietachtige of porfierische gesteente met parallelstructuur komt vrij algemeen voor. Granaatgneis van Loenen en Oldebroek. Sillimanietgneis van Loenermark en Mossel. Schisten; dungelaagde sericietschist van Arnhem; hoornblendeschist van Arnhem, Deelen, Rozendaal ; muskovietschist van Loenermark, Elspeet, Epe; geplooide schist van Loenen: granaatglimmerschist van Rozendaal en Loenermark. Helleflint, dicht en hard, secundair gelaagd, vrij algemeen, bij Arnhem, Ede, Loenen, Teriet, enz. Amfiboliet, donker en secundair gelaagd, lang niet algemeen, Arnhem, Wageningen, Hattem, Woldberg. Granaatamfiboliet van Heerde, Mossel, Loenen, Arnhem; geplooide amfiboliet van Loenermark. Phylliet, leiachtig, zilverglanzend, bros zuidelijk gesteente, wordt slechts vermeld van Hattem en Rozendaal, lag ook in de afgraving bij Sonsbeek, en in het gediepspitte Schaddeveld. Afb. 68. Spons, Aulocopium. Afb. 69. Koraal, Favosites. Porfiroiede, het porfierische gesteente met secundaire gelaagdheid, grote veldspaten en blauwachtige kwartsen, is een typisch Maasgesteente van Mairus en Laifour aan de Frans-Belgische grens. De Graaf vond er ruim 25 ex. van, Oostingh vermeldde er destijds 6. Zowel op de Zuid- als de Noord-Veluwe komt het voor: Rozendaal, Doorwerth, Uchelen, Lunteren, Heerde, Oldebroek, Hattem. Knooplei; kiezelzuurrijke zwerfsteentjes met zwarte nopjes van cordiriet of grafiet, afkomstig uit Zuid-Zweden of het vulkanisch Rijnland, behoren tot de zeer zeldzame zwerfstenen: de ijverige speurder De Graaf vond er slechts drie, in de omgeving van Arnhem, Tol één ex. bij Doornspijk.
8 159 Kwartsiet, met pyrietkuben of indrukken ervan, werd vrij veel gevonden. Dit zwartblauwe gesteente is afkomstig van de Hohe Venn, dus Maasgesteente, zelden Zweeds : Arnhem, Rozendaal, Ede, Epe, Wageningen, Wezep. enz. Vlekkenglimmerkwartsiet is noordelijk, werd aangetroffen bij Heerde, Epe, fiattem, Oldebroek, is zeldzaam. Fossiel hout, vrij veel, De Graaf noteerde ruim 20 stuks, w.o. een half stammetje van 40 X 25X 15, Arnhem, Loenermark, Schaddeveld, Beekbergen, enz. Ook breksie, oölietisch hout, boomvarenwortelstukken van Rozendaal en Loenen. Knikker algen, Coelosphaeridium, Cyclocrinus en Mastopora, speciaal uit de groeven van Heerde, ook een enkele bij Epe. Sponsen zijn op het open veld grote zeldzaamheden, komen in de grindgroeven liggende in de stroombaan van de Oervecht voor de dag. Tol, die deze jaren lang druk bezocht, heeft dan ook een respectabele hoeveelheid verzameld, bij Heerde: Astylospongia, Carpospongia globosa, Carp, castanea, Caryospongia edita, Car. juglans, Aulocopium aurantium, Aulocylindraceum, Hindia fibrosa, Ventriculites, Coscinipora, Craticularia, Maceopora, Verriculina, Brochodora; van Epe wordt nog vermeld Carpospongia globosa, van Oldebroek Verriculina en Brochodora, welke laatste nog wel eens elders ook schijnt voor te komen. Koralen» Alweer zijn Heerde en Tol hier in 't geding. Bij Heerde kwamen voor de dag : Favosites polymorphus vele ex., Fav. forbesi, Heliolites porosa, Hel. interstinctus, Acervularia, Syringophyllum, Zaphrentis vortex, Zaph. conulus, Streptolasma, Cyatophyllum, Isastraea, Halysites, Thamnastraea, Philipsastraea Pleurodictyum. Bij Epe kwam nog voor Isastraea; bij Oldebroek Favosites polym. en forbesi. Stromatopora kwam ook bij Heerde in meerdere ex. voor de dag, evenals Monticulipora. Zeeegels worden zelden op de Veluwe gevonden, werden vroeger reeds als merkwaardige voorwerpen opgeraapt; Micraster en Rhabdocidaris, Heerde, Echinidenbreksie, Wageningen, Echinocorys, Arnhem, Loenermark. Zeelelies, los verkiezelde steelleden in grindhopen, niet of zeer moeilijk te determineren ; ook in ftanieten en soms in zandstenen en vuursteen, Arnhem, Oosterbeek, Velp enz. Zie ook bij Crincidenkalk. Brachiopoden werden wel verkiezeld aangetroffen, maar zeldzaam, in grind bij Arnhem een Rhynchonella; bij Schaesbergen Stringocephalus in kalksteen; verder Orthis, Chonetes, Spirifer in devonische zandstenen bij Arnhem, Oosterbeek, Wageningen, Ede, Epe, enz. Lamellibranchiata zijn los zeer zeldzaam, soms afgeslepen verkiezelde ex. in grind; Ostrea. De Haere, Doorn- A r, c - c... T _ i i O ' i i Alb. 70. bpinfer. spijk; Inoceramus, Rozendaal, een Fecten in zwarte lei bij Arnhem, Schaddeveld, Oldebroek. Gastropoden behoren tot de grote zeldzaamheden : Turritella bij Heerde, Dentalium in devonische zandsteen bij Oosterbeek, Murchisonia, Wageningen, Hydrobia in kalk, Arnhem, Heerde. Cephalopoden, zeldzaam. Goniatites, Arnhem, Rozendaal, Heerde, Epe, Nunspeet, Beekbergen, Oldebroek : Belemnieten, Renkum, Heerde. Aegoceras, Stephanoceras, Cardioceras, Heerde, Arietites, Rozendaal, Tornoceras, Heerde, Epe; verder vrij veel ondetermineerbare wormvormige stukken en losse kameropvullingen. Wormen lieten uiteraard geen fossiele lichamen na, slechts kalkbuisjes in de z.g. ssrpulieten, nog al voorkomend bij Heerde, als kalksteen en soms verkiezeld. Crustaceeën behoren tot de zeldzame fossielen, de ostracoden zijn te klein, als losse exemplaren, van Beyrichienkalk wordt geen melding gemaakt, een enkele Trilobiet kwam bij Heerde voor. De conclusies uit het vorenstaande materiaal te trekken, zijn de volgende. 1. Door ijverig speurwerk, zowel bij de graverijen als aan de oppervlakte, is een grote hoeveelheid noordelijk, oostelijk en zuidelijk materiaal verzameld en zullen weinige vertegenwoordigers aan de aandacht ontsnapt zijn, zodat het huidige bezit een afspiegeling is van wat er postglaciaal lag. 2. Wel is veel van kop- tot meerdere grootte sinds vorige eeuwen verbruikt voor versterking van dijken en kaden, voor aanleg van straten in steden en dorpen,
9 Afb. 58. Glaciaal-geologische kaart 3 volie Zuid-Veluw 1 richting der gestuwde praeglaciale lagen, 2 grer 3 z\ de stuwwal, 5 zeer brede erosiedalen, 6 erosiedalen in het SE :rwegebied m e t o v
10 gens Dr. R. D. Crommelin en G. C. Maarleveld. vak ontwikkelde erosiedalen, 4 sterker ontwikkelde erosiedaien, [end asymmetrische vormen, 7 waterscheiding, 8 hoogtelijnen. Naar,,Natura" Mei 1950,
11 162 voor straatjes bij boerderijen en woonhuizen, zodat nergens op de Veluwe het landschap een beeld geeft van de toestand in de naijstijd. 3. Vrij zeker was de blokbestrooiing op de Veluwe van minder importantie dan die van Drente, gezien de schaarse grondmorenes en de afmetingen van de resterende grote keien; vgl. die van Sonsbeek met de hunnebedden en de vele grote hoekstenen in Drente's staatsbossen. 4. Plaatselijk zijn of waren vele zuidelijke gesteenten van vrij groot kaliber opgehoopt, zoals bleek bij het diepspitten van het Schaddeveld bij Dieren in 1923, zie bij bazalt, jaspis e.a. Transport op ijsschotsen via de rivier moet voor de bazaltblokken en dgl. zware stukken noodwendig worden aangenomen. 5. De noordelijke zwerfstenen komen, hoewel zeer verspreid, ook volgens het onderzoek van Maarleveld, voor tot op de hoogste heuvels, en niet zoals vroeger werd gemeend, tot 60 a 70 m hoogte; ten noorden van Teriet trof Maarleveld o.a. een rapakivi aan van 11 cm boven de 100 m hoogtelijn, en nog 13 andere noordelijke zwerfstenen boven de 80 m. De aan te nemen landijsdikte op de Veluwe zal vermoedelijk moeten worden opgevoerd tot ongeveer 100 meter. Echte grondmorenes met grote gezelschappen gesteenten liggen op lager niveau. Voor de leden der Ned. Geol. Vereniging kan in dit opzicht nog steunend werk worden verricht. 6. Het zuidelijk materiaal is sterk overwegend Rijns, al zijn enkele Maasgesteenten (zie o.a. porfiroiede) goed vertegenwoordigd. De westelijke Veluwe schijnt een tijdelijk voordeel van Maasgesteenten te hebben genoten, blijkens een hoger percentage aan niet gerolde vuursteen dan het oostelijke deel, benevens een lager kwarts gehalte. (Zie het artikel van Maarleveld). 7. Het oostelijke materiaal spreekt het duidelijkst in de fossielen uit de groeven, welke, evenals die o.a. van Westerhaar in Overijsel, de afzettingen van de voormalige Vecht-Wezer aansnijden, zo bij Heerde. Deze groeven leverden veel materiaal van uit de Baltische streken, Estland, Dagö, Oesel, Gotland, enz. hetwelk door een hypothetische Baltische Oerstroom (Walther) naar het westen moet zijn neergelegd en later door Wezer en Vecht zijn opgenomen, met veel materiaal uit Hannover en Westfalen vermengd. Deze gecombineerde rivier zou dan ook aansprakelijk moeten zijn voor het transport van de z.g. Wezerporfieren, de zwarte Juralei, e.a. Wel moet worden bedacht, dat de tegenwoordige Vecht slechts een klein riviertje is en de grote hoeveelheid oostelijk materiaal, zoals dit bij Vasse, Westerhaar en Heerde voor de dag komt, een krachtiger en breder stroom vereiste. De Wezer zal, bij het stuiten tegen het opdringende Landijs, een brede rivier hebben gevormd, die noodwendig westelijk afvloeide. De veronderstelling dat deze via de Veluwe (Heerde) in de richting van Amsterdam liep, is niet te gewaagd. Het eigenaardige fossielengezelschap van Heerde zou ook nog wel eens verder westelijk, maar dieper in de bodem kunnen worden gevonden. Hilversum, Juli 1951.
HET GEMENGDE PLEISTOCEEN ROND NIJMEGEN EN ZIJN MOGELIJKHEDEN VOOR VERZAMELAARS
HET GEMENGDE PLEISTOCEEN ROND NIJMEGEN EN ZIJN MOGELIJKHEDEN VOOR VERZAMELAARS door M. BLESS Een voor velen onbekend terrein, voor de liefhebbers en de kenners echter eén steeds weer boeiend en aantrekkelijk
3 Gabbro. 75 Zandsteen. 4 Silurische kalksteen*. 76 Graniet. 6 Graniet. 78 Åland rapakivi. 8 Graniet. 80 Mylonitische graniet.
Gesteentelijst: De determinatie van de gesteenten van het Geologisch Monument Wolterholten is gedaan door W. Bosga in samenwerking met Hellinga, Zandstra, Verhaard en Loman. De stenen zijn genummerd. Enkele
OOST-BRABANT ALS GEOLOGISCH WERKTERREIN door G. D. VAN MELZEN
OOST-BRABANT ALS GEOLOGISCH WERKTERREIN door G. D. VAN MELZEN Toen Schr. verscheidene jaren geleden in Vught kwam te wonen, meende hij, dat daar in Brabant, midden boven de eenvormige zandgronden van de
NOORDELIJKE ZWERFSTENEN VAN DE NOORD-VELUWE
1 3BAUKE TERPSTRA Tolweg 10, 8166 GN Emst, boterpstra@hetnet.nl NOORDELIJKE ZWERFSTENEN VAN DE NOORD-VELUWE De belangstelling voor noordelijke kristallijnen gesteenten heeft zich door de jaren heen vooral
Steen 2. college Utrecht oktober 2009 HKU
Steen 2 college Utrecht oktober 2009 HKU Vandaag: Steen Afwerkingen en bewerkingen van steen Steensoorten granieten travertin Sommige breccia s Nieuwe marmersoorten Oude marmersoorten Classificatie, uitgaande
Duitse Münsterländer Kiessand Zug Nieuwsbrief 87 van de zwerfsteengroep oktober 2016
Duitse Münsterländer Kiessand Zug Nieuwsbrief 87 van de zwerfsteengroep oktober 2016 De thema-avond van de zwerfsteengroep had deze keer als onderwerp: De Munsterlander grindzandrug. Afgekort: MKZ, naar
Opbouw van deze workshop: 1 drie verhaaltjes 2 hoofdindeling van gesteenten 3 aan het werk
Opbouw van deze workshop: 1 drie verhaaltjes 2 hoofdindeling van gesteenten 3 aan het werk www.clarinusnauta.nl; Meneer? Wat is dit? Wat een mooi stuk! Het is behoorlijk zwaar. Waar heb je het gevonden?
DE>LEVE;NDE,V NATUUR.- NADRUK VERBODEN. Opgericht door E. HEIMANS, J. JASPERS Jr. en Dr. JAC. P. THIJS SE.
i JANUAR 94- AFLEVERNG 9- DE>LEVE;NDE,V NATUUR.- NADRUK VERBODEN. Opgericht door E. HEMANS, J. JASPERS Jr. en Dr. JAC. P. THJS SE. REDACTE : J. HEMANS. AMSTERDAM. Dr. JAC. P. THJSSE, BLOEMENDAAL. ADRES
Steen-0-loog aan de Maas. middenbouw
Steen-0-loog aan de Maas middenbouw Ontstaan van het Maasdal Opdr.1. In de koude tijd is de bodem bevroren. De Maas stroomt over de harde bodem en maakt veel zijtakken en laat overal grind achter. Teken
DE STEENGLOOIINGEN LANGS DE ZUIDERZEE
DE STEENGLOOIINGEN LANGS DE ZUIDERZEE door IR. H. G. J. SCHELLING. Over de herkomst van de stenen, die aan de steenglooiingen langs de Zuiderzee zijn gebruikt, is niet veel met zekerheid bekend. Het wellicht
Alkalische gesteenten Nieuwsbrief 96 van de zwerfsteengroep september 2017
Alkalische gesteenten Nieuwsbrief 96 van de zwerfsteengroep september 2017 Op 26 september was het onderwerp: alkalische gesteenten, ultra-basische en mafische gesteenten. Traditie is dat we, voor we met
De geomorfologie in het gebied wordt voor een belangrijk deel bepaald door de stuwwalvorming tijdens de Saale-ijstijd (afbeelding I.1).
De geomorfologie in het gebied wordt voor een belangrijk deel bepaald door de stuwwalvorming tijdens de Saale-ijstijd (afbeelding I.1). Afbeelding I.1. Vorming stuwwal Nijmegen en stuwwal Reichswald Zandige
1 De groeve bij Loenermark
1 De groeve bij Loenermark 1.1 Inleiding Op de Veluwe, nabij Loenermark gemeente Loenen, liggen gestuwde lagen ontsloten in een grindgroeve (althans dat was in 1962). Hierover is door Polak gepubliceerd
De stenenvondst onder het Waterlooplein te Amsterdam
De stenenvondst onder het Waterlooplein te Amsterdam J. G. Zandstra 1 ) SUMMARY During excavation works for the construction of an underground network below the Waterlooplein, a square in the centre of
Excursie zand en grindwinning Azewijnse Broek in Netterden en IJstijdenmuseum Varsselder.
P a g i n a 1 Excursie zand en grindwinning Azewijnse Broek in Netterden en IJstijdenmuseum Varsselder. Op zondag 8 november 2015 verzamelden wij om 10.30u met 13 leden bij de ingang van het IJstijdenmuseum,
Zaterdagmiddag 3 sept 2016 Studie van de afzettingen uit het Trias. Buntsandstein en Muschelkalk.
Zaterdagmiddag 3 sept 2016 Studie van de afzettingen uit het Trias. Buntsandstein en Muschelkalk. Golvende hoogvlakten met verre uitzichten, diep ingesneden rivierdalen en uitgestrekte bossen. De WGL trok
Steen. 1e college Utrecht maart 2009 HKU
Steen 1e college Utrecht maart 2009 HKU Steen 1e college steen HKU Utrecht HKU Vandaag: Steen Introductie Classificatie Eigenschappen Steenproducten Afwerkingen Steensoorten Steen Duurzaam en eeuwig www.centrumnatuursteen.nl
Nijmegen, anders bekeken (2).
Nijmegen, anders bekeken (2). De van Welderenstraat, wie kent hem niet? Dé straat voor bijzondere winkeltjes, dé straat voor verrassingen en ook een straat die haar 19de eeuwse uitbreidings- bouwsfeer
2 Bemesting 44 2.1 Meststoffen 44 2.2 Soorten meststoffen 46 2.3 Grondonderzoek 49 2.4 Mestwetgeving 49
Inhoud Voorwoord 5 Inleiding 6 1 Bodem en grond 9 1.1 Grond, bodem en grondsoorten 9 1.2 Eigenschappen van grond 20 1.3 Problemen met de grond 23 1.4 Verbeteren van landbouwgronden 30 1.5 Transport van
Het geologisch reservaat bij Urk
70 jaar NGV In 1946 werd de Nederlandse Geologische Vereniging opgericht. Eén van de oprichters was Pieter van der Lijn (1870-1964), de auteur van het bekende Keienboek. Dat vanaf de eerste druk in 1924
Opnieuw over de verspreiding van de zwerfstenen uit het Oslogebied
Opnieuw over de verspreiding van de zwerfstenen uit het Oslogebied A.P. Schuddebeurs Summary On the distribution of glacial erratics from the Oslo refion. Investigation of assemblages of glacial erratics
IJstijden. Blauw = tussenijstijd Rose = ijstijd
IJstijden Blauw = tussenijstijd Rose = ijstijd IJstijden Glaciaal tijdens het pleistoceen 2.500.000-100.000 jaar geleden 1. ijs duwt de bodem naast en voor zich om hoog en zo ontstonden stuwwalen. 2. ijs
96-(224) 2.0 LOSSE GESTEENTEN
96-(224) 2.0 LOSSE GESTEENTEN Grondboor en Hamer, jrg. 43, no. 5/6, p. 225-227, 3 fig., november 1989 AFZETTINGEN VAN RIJN EN MAAS IN LIMBURG W.M. Felder* In de loop van het Mioceen, 10 tot 7 miljoenn
Heerenmaten Deventer Maandag
's Heerenberg Ede Dodewaard Apeldoorn Nijmegen-CB Arnhem-Centrum Didam Ede-Stadspoort Opheusden Vaassen Millingen Kronenburg Doesburg Lunteren Tiel Epe Beek Presikhaaf Zelhem Hoevelaken Geldermalsen Heerde
Maandag. Hoevelaken Nijkerk. Deventer
Doesburg Ede Dodewaard Apeldoorn Nijmegen Arnhem-Centrum Didam Ede-Stadspoort Tiel Vaassen Millingen Kronenenburg Zelhem Bennekom Geldermalsen Epe Beek Presikhaaf Ulft Lunteren Culemborg Heerde Groesbeek
Kaartenbijlage Beheerplan Veluwe
Kaartenbijlage Beheerplan Veluwe Kaarten Hoofdstuk 2 De Veluwe: een compleet systeem? Kaart 2.1: Kaart 2.2: Kaart 2.3: Eigendommen Habitattypen Begrenzing Natura 2000 gebied Veluwe Kaartenbijlage Beheerplan
Vrijdag. Doesburg. Duiven Westervoort
Apeldoorn s-heerenberg Ede Dodewaard Nijmegen Zevenaar Vaassen Didam Harskamp Beneden Leeuwen Millingen Heerenmäten 6 Epe Terborg Lunteren Druten Beek Lobith Heerde Ulft Nijkerk Kerkdriel Groesbeek Giesbeek
Graptolieten Nieuwsbrief 96-1 van de zwerfsteengroep oktober 2017
Graptolieten Nieuwsbrief 96-1 van de zwerfsteengroep oktober 2017 Op 24 oktober hadden we 3 onderwerpen: graptolieten, foraminiferen en bryozoën. In deze nieuwsbrief behandel ik de graptolieten. De andere
Oölieten en aanverwante gesteenten Nieuwsbrief 100 van de zwerfsteengroep maart 2018
Oölieten en aanverwante gesteenten Nieuwsbrief 100 van de zwerfsteengroep maart 2018 Dit is de honderdste nieuwsbrief sinds in 2006 besloten is om een en ander vast te leggen van het geen op de avonden
OVER HET ONTSTAAN VAN HET LANDSCHAP VAN DE ZUIDELIJKE VELUWE. door G. C. MAARLEVELD 1 )
OVER HET ONTSTAAN VAN HET LANDSCHAP VAN DE ZUIDELIJKE VELUWE door G. C. MAARLEVELD 1 ) Vorig jaar verscheen in Natura een kort overzicht over de geologie van de zuidelijke Veluwe (Maarleveld, 1950a). Nadien
Themadag Riffen TNO Utrecht, 26 september 2015
Themadag Riffen TNO Utrecht, 26 september 2015 Programma: 10:00 u registratie en koffie 10:30 u Cathrien van de Ree: Riffen in de tijd (overzicht van rifbouwers en rifbewoners door de geologische tijd)
GEOLOGISCHE VERZAMELINGEN IN NEDERLANDSE MUSEA EN INSTITUTEN
GEOLOGISCHE VERZAMELINGEN IN NEDERLANDSE MUSEA EN INSTITUTEN door G.M. RODING In de nu volgende nummers zullen wij telkens Uw aandacht vragen voor één der Nederlandse openbare verzamelingen op "ons" gebied.
Met het oog op hardsteen
Met het oog op hardsteen Wim Dubelaar TNO - Geologische Dienst Nederland Presentatie Nederlandse Geologische Vereniging 15 november 2014 Inhoud Wat is hardsteen? Belgische hardsteen Geologie en steentypen
Welke steensoorten zijn van belang om te onderscheiden?
Welke steensoorten zijn van belang om te onderscheiden? André Aptroot Enige kennis van steensoorten is nodig bij de studie van mossen en korstmossen, omdat die er vaak op groeien. Net zoals bij andere
Verslag geologie excursie ochtend van 4 september.
Verslag geologie excursie ochtend van 4 september. Verslaggever: Rinus Coesel Locaties van de excursie: Met eigen vervoer hebben wij onder leiding van Hans de Jong de volgende locaties bezocht: Nr Locatie
TELOCERAS BLAGDENI (Sowerby) IN HET PLEISTOCENE MAASGRIND VAN ZUID LIMBURG.
LITERATUUR Francken C. - Bijdrage tot de kennis van het Boven-Senoon in Zuid Limburg. Med. v. d. Geol. Stichting..Serie C-VI no. 5, 1 9^7 Keuler L.A.J. - Enige kanttekeningen op het artikel: De vuursteen
RING ZUID GRONINGEN HAALBAAR DANKZIJ COMBINATIE HEREPOORT
dia 1 RING ZUID GRONINGEN HAALBAAR DANKZIJ COMBINATIE HEREPOORT Helperzoomtunnel Jan Pieter Schuitemaker Helperzomtunnel dia 3 Geologie Noordoost Nederland GEOLOGISCHE ONTWIKKELINGEN WAAR WE IN DE GEOTECHNIEK
Gesteentepracticum Jennifer Inge Lisette Stroo
Gesteentepracticum Jennifer Inge Lisette Stroo Interfacultaire Lerarenopleidingen Universiteit van Amsterdam december 2013 Inleiding De vaksectie aardrijkskunde van het Montessori Lyceum Amsterdam (MLA)
Wandeling n 4 Fond Vedeur : Durbuy Bewegwijzering :
Wandeling n 4 Fond Vedeur : Durbuy Bewegwijzering : Deze routebeschrijving laat je de typische weilanden en bossen van de regio doorkruisen, als het ware in de sporen van een Ardeens everzwijn. De wandeling
Nieuwe vijver aan de Groen van Prinstererlaan.
Nieuwe vijver aan de Groen van Prinstererlaan. Medio 2015 heeft een graafmachine een grote kuil gegraven onderaan het talud op de hoek van de Groen van Prinstererlaan en de Thorbeckelaan (zie onderstaande
De groeve 'Belvedère' te Maastricht
De groeve 'Belvedère' te Maastricht P. W. Bosch Fig. 1 Overzichtskaart groeve Belvedère, Maastricht. INLEIDING De groeve Belvedère is gelegen ten N.W. van Maastricht op het plateau van Caberg. Dit plateau
Geologische wandeling door Den Haag.
Geologische wandeling door Den Haag. Datum: 28 september 2014. Organisatie: Gea-Kring Rijnland (Rob H. en Maartje K.) Verslag: Jan GL. Heerlijke, zonnige en zinnige zondagmiddag! 13.00 uur Verzamelen aan
Korte geschiedenis van de parochie
Korte geschiedenis van de parochie Het dorp Schin op Geul is zeer oud. Onder de naam Schina komt het reeds voor in het oudste gedenkboek der abdij van de H.Remigius te Reims, dat omstreeks 847 werd opgesteld.
Toen ik mijn verzameling nog niet zoo heel lang was begonnen, kwam er eens een jonge
S3 83 83 83 125 HOE MOET MEN STEENEN VERZAMELEN F Toen ik mijn verzameling nog niet zoo heel lang was begonnen, kwam er eens een jonge A,J,C.er bij mij op bezoek, Hé", zegt hij, verzamelt u geen mooie
Teloceras Blagdeni (Sowerby) in het Pleistocene Maasgrind van Zuid Limburg (II)
Teloceras Blagdeni (Sowerby) in het Pleistocene Maasgrind van Zuid Limburg (II) J. H. Willems SUMMARY Teloceras blagdeni (SOWERBY) in the Pleistocene gravel of the river Maas in the South of the Dutch
Inhoudsopgave. Bijlagen en Figuren. Behorende bij het Woordenboek van de NVLB. Nederlandse Vereniging van Leveranciers van Bouwgrondstoffen
Nederlandse Vereniging van Leveranciers van Bouwgrondstoffen Bijlagen en Figuren Behorende bij het Woordenboek van de NVLB Inhoudsopgave Figuur 1 Stratigrafische tabel / geologische tijdschaal... 2 Figuur
Bestekomschrijving - Grasbetontegels - Saxum
Bestekomschrijving Voor de afmetingen en kleuren van deze stenen en tegels verwijzen we naar de volgende pagina s. De vervaardiging van de stenen en tegels gebeurt volgens het principe van de voorverdichting.
Averboodse Baan (N165), Laakdal
Programma van Maatregelen Auteur: A. Schoups (veldwerkleider) Autorisatie: J.A.G. van Rooij (OE/ERK/Archeoloog/2017/00169) 1 Inleiding In opdracht heeft Vlaams Erfgoed Centrum in juni 2017 een archeologienota
382,40 per inwoner 2/5 WMO 14.127.768,00 382,40 per inwoner 2/5 werk 14.127.768,00
Gelderland Gemeente Aalten Inwoners 27.025 extra gelden 3D voor gemeenten 956,00 per inwoner 25.835.900,00 per jaar 191,20 per inwoner 1/5 jeugd 5.167.180,00 382,40 per inwoner 2/5 WMO 10.334.360,00 382,40
Bestekomschrijving - Stootbanden 20 - Saxum
Bestekomschrijving Voor de afmetingen en kleuren van deze lijnvormige elementen verwijzen we naar de volgende pagina s. De vervaardiging van de lijnvormige elementen gebeurt volgens het principe van de
GEA Leiden 22 maart Plaattektoniek: Rond Over In Door. Dr Bernd Andeweg. Aardwetenschappen, Vrije Universiteit
GEA Leiden 22 maart 2011 Plaattektoniek: Rondjes Rond Over In Door de Aarde Dr Bernd Andeweg Outline Actualiteit 1: Aardbeving Nederland? Actualiteit 2: Japan Actualiteit 3: meer aardbevingen? Rondje 1:
FOSSIELENSTUDIE BINNEN ROTTERDAM
FOSSIELENSTUDIE BINNEN ROTTERDAM door DR. A. B. VAN DEINSE Het is nog steeds een door velen gehuldigde mening, dat men voor studie van fossielen in de bergen in het buitenland moet zijn of dan toch minstens
DF ZWERFSTEENGEZELSCHAPPEN VAN DE BISSCHOPSBERG EN VAN SINT-NICOLAASGA
DF ZWERFSTEENGEZELSCHAPPEN VAN DE BISSCHOPSBERG EN VAN SINT-NICOLAASGA door A.P. Schuddebeurs Een belangrijk onderdeel van de geologie van Noord-Nederland wordt gevormd door de pleistocene afzettingen.
Ursprung. Ursprung in het Ronde Bosje. Hoogte. Breedte. Zeven stèles. Diepte. 200 cm (110 + 90) 296 cm. 200 >152 cm
18 Zeven stèles 2014 verbonden. Terwijl deze sculpturale landmarks plaatsen markeren die ver uit elkaar liggen, heeft Rückriem de stèles voor Landgoed Baasdam op regelmatige en korte onderlinge afstanden
AANTALLEN EN VERSPREIDINGSGEBIED VAN UW KRANTEN
AANTALLEN EN VERSPREIDINGSGEBIED VAN UW KRANTEN Postcode Provincie Gemeente Plaats Wijk Aantal 3771 Gelderland Barneveld Barneveld Barneveld Noord 3.508 3772 Gelderland Barneveld Barneveld Barneveld Zuid
ZWERFSTEENFOSSIELEN. Geologische zwerftochten door het Rijnland en de Liemers
ZWERFSTEENFOSSIELEN Geologische zwerftochten door het Rijnland en de Liemers Op hun vele zwerftochten door het Rijnland en de Liemers hebben Jan en Jaap Böhmer duizenden zwerfsteenfossielen verzameld.
Drie aardkundige monumenten
10 Drie aardkundige monumenten Aardkundige monumenten geven iets weer van de ontstaansgeschiedenis van ons landschap. Een geschiedenis die ons honderden, duizenden of zelfs miljoenen jaren terugvoert in
Roestig land. De Wijstgronden
Roestig land De Wijstgronden Verslag van de lezing en excursie van Professor R. T. van Balen en Nico Ettema voor de Werkgroep Geologie en Landschap. Bedafse Bergen, Uden. 10.00-1600 uur. Een mooie herfstdag.
DE ZWERFSTENEN VAN OUDENBOSCH. door P. VAN DER LIJN
DE ZWERFSTENEN VAN OUDENBOSCH door P. VAN DER LIJN De zwerfstenen van Oudenbosch, die sinds de tachtiger jaren van de vorige eeuwheel wat geesten hebben bezig gehouden, maar nu la mort sans phrase lijken
Stenen rond de Dom. Een wandeling langs 2000 jaar geschiedenis van bewoond Utrecht en langs honderden miljoenen jaren geschiedenis van de aarde.
Stenen rond de Dom Een wandeling langs 2000 jaar geschiedenis van bewoond Utrecht en langs honderden miljoenen jaren geschiedenis van de aarde. De geschiedenis van de stad Utrecht begint in de eerste eeuw
AANTALLEN EN VERSPREIDINGSGEBIED VAN UW FOLDERS
AANTALLEN EN VERSPREIDINGSGEBIED VAN UW FOLDERS Postcode Provincie Gemeente Plaats Wijk Aantal 3841 Gelderland Harderwijk Harderwijk Centrum/Friese Gracht/Zeebuurt 2.563 3842 Gelderland Harderwijk Harderwijk
Determineren van gesteente
Aarde Paragraaf 1 en atlasvaardigheden Determineren van gesteente Als je een gesteente bestudeert en daarna vaststelt wat de naam van het gesteente is, dan ben je aan het determineren. Je kunt gesteenten
EEN GOTLANDSE ZWERFSTEEN
EEN GOTLANDSE ZWERFSTEEN door A.A. Manten. In de zomer van 1951 verzamelde ik een aantal noordelijke zwerfstenen nabij Zweelo, in Drente, ongeveer 11 km ten w. van Emmen. Daarbij bevond zich ook een oölietische
Inhoud. Inleiding blz. 3. Wat is een fossiel? blz. 4. Hoe fossielen ontstaan blz. 5. Fossielen van zacht weefsel blz. 6. Zeedieren blz.
Door: Oscar Zuethoff Groep 6b - Meneer Jos & Ingrid Februari 2008 Inhoud Inleiding blz. 3 Wat is een fossiel? blz. 4 Hoe fossielen ontstaan blz. 5 Fossielen van zacht weefsel blz. 6 Zeedieren blz. 7 De
Erven zijn vaak een combinatie van een woning + iets anders. Samen vormen de erven een groen eiland in de open broeklanden. Beemte.
Erven zijn vaak een combinatie van een woning + iets anders. Samen vormen de erven een groen eiland in de open broeklanden Beemte 146 Dorpsrecepten Beemte 147 Uddel / Radio Kootwijk / Hoog Soeren / Hoenderloo
Kei-cool. leerplan inhouden
Kei-cool leerplan inhouden In dit document vind je de leerplandoelen die in de tentoonstelling Kei-Cool behandeld worden voor het vak aardrijkskunde. We gebruiken daarvoor de leerplannen van de 1ste graad
VleermuizenNIEUWS. Uitgave van: Netwerk afhandeling vleermuismeldingen Gelderland
VleermuizenNIEUWS Nieuw sbrief voor vleermuisvrijw illigers Gelderland Juni 27 Uitgave van: Netwerk afhandeling vleermuismeldingen Gelderland In deze nieuwsbrief: Resultaten 26 -Totaal aantal meldingen
Een robuust agrarisch dorp met grote maten. De silo zorgt voor een uniek silhouet. Lieren. 182 Dorpsrecepten
Een robuust agrarisch dorp met grote maten. De silo zorgt voor een uniek silhouet Lieren 182 Dorpsrecepten Lieren 183 Uddel / Radio Kootwijk / Hoog Soeren / Hoenderloo / Wenum-Wiesel / Beemte / Beekbergen
Nijmegen, anders bekeken (4).
Nijmegen, anders bekeken (4). We lopen vaak onbewust door de Burchtstraat in Nijmegen, maar daardoor zien we niet die vreemde panelen boven de pui van de winkel op Burchtstraat nummer 3 (tegenwoordig een
Profielen van het Mallegat en geologische profielen aan de Pr. Hendrikkade in Katwijk D. Parlevliet, D. van der Kooy, mei 2003
Profielen van het Mallegat en geologische profielen aan de Pr. Hendrikkade in Katwijk D. Parlevliet, D. van der Kooy, mei 2003 Een bouwput tussen de Pr. Hendrikkade en de Tramstraat doorsneed het voormalige
Bestekomschrijving - Chateaubanden - Saxum
Bestekomschrijving Voor de afmetingen en kleuren van deze lijnvormige elementen verwijzen we naar de volgende pagina s. De vervaardiging van de lijnvormige elementen gebeurt volgens het principe van de
restauratie en beheer
.. R............ info............ M.... restauratie en beheer..... D........ Rijksdienst voor de Monumentenzorg.... Z. Natuursteen in Nederland........... 28 2002 De kwaliteit van het conserveren en repareren
Vragen over landschappen die we gaan behandelen
Landschappen Vragen over landschappen die we gaan behandelen Wat zijn landschappen? Waar komen ze voor? Hoe zien ze er uit? Welke informatie geven ze? Hoe zijn ze ontstaan? Wat is landschap? Dit? Kerk
De bodem Klei Zand Veen Humus
De bodem Het afval van planten en dieren wordt door bodemdieren, bacteriën en schimmels omgezet in voedingsstoffen. Planten nemen om te kunnen groeien met hun wortels deze voedingsstoffen op, die in de
WINDKEI-GEPEINZEN. door L. H. HOFLAND
WINDKEI-GEPEINZEN door L. H. HOFLAND Eens, jaren geleden, zag ik voor 't eerst de windkeien in menigte bijeen, 't Was in het kleine bestek van de toen nog bescheiden Gooise groeve, waarover ik in het opstel
Grondboor en Hamer. Oldenzaal juni pag afb. De steenbank
Grondboor en Hamer 3 1980 pag. 99-104 7afb. Oldenzaal juni 1980 De steenbank T. de Vries In de Zuiderzee kwamen hier en daar ondiepe en tegelijk steenachtige plaatsen voor. Ze werden gemeden door schippers
GEOLOGISCHE INDRUKKEN VAN BORNHOLM. door A. P. SCHUDDEBEURS
108 oosten een zo grote rol speelde, ook zorgden voor de aanvoer van de kleine stoepsteentjes van overzee. Nu echter niet uit het oosten, maar uit het noorden. Het oppervlakkig bekijken van deze steentjes
GEOPADEN: EEN SUCCESVOL PROJECT EEN SAMENVATTING
GEOPADEN: EEN SUCCESVOL PROJECT EEN SAMENVATTING Vereniging Geopaden Stuwwal, maart 2016 GEOPADEN: EEN SUCCESVOL PROJECT Vier (ex-)medewerkers van de Radboud Universiteit in Nijmegen vonden elkaar in hun
Museum Vaassen Historie
Museum Vaassen Historie 1591 Arnhem Jansz. van Aelst 1593 Apeldoorn Johan. van Steenbergen de Jonge (Later in het bezit van Andries en Lodewijk van Aelst zonen van Jansz.) 1597 Hattem Johan van der Schuur
Drempt. Rapport Ned. 52. Gld. 4.
Drempt. Rapport Ned. 52. Gld. 4. Vraagstelling. Wat zijn de maten, versieringen en vorm van de van de kerk van Drempt (kaart afb. 1) gerapporteerde grafplaat uit de (ruim te nemen) 12 e eeuw? Wat is zijn
Waar komt het water vandaan
Waar komt het water vandaan Veiligheidssituatie van Nederland Staat van de Delta Waar komt het rivierwater vandaan Inleiding Het water in Nederland komt voor het grootste deel uit de rivieren de Rijn en
Voor de afmetingen en kleuren van deze stenen en tegels verwijzen we naar de volgende pagina s.
Bestekomschrijving Voor de afmetingen en kleuren van deze stenen en tegels verwijzen we naar de volgende pagina s. Deze betonstraatstenen zijn conform aan de PTV 122 Bestratingen van Beton voor waterdoorlatende
BOTSKEGELS EN HUN VERWANTEN door L. H. HOFLAND
70 BOTSKEGELS EN HUN VERWANTEN door L. H. HOFLAND Wanneer twee stenen b.v. in de branding, in een bergbeek of een smeltwaterkolk fel tezamen stoten, worden ze beide plaatselijk ingedeukt. Bestaan ze uit
World Trade Company B.V.
World Trade Company B.V. levert diverse soorten natuursteen voor binnen en buiten in bijna elke gewenste maat. Het overzicht geeft dan ook alleen een beeld van de te bestellen soorten natuursteen en kleuren.
Enkele Geologische waarnemingen in oktober 1964 vanuit Epen (L) naar de Ardennen.
Enkele Geologische waarnemingen in oktober 1964 vanuit Epen (L) naar de Ardennen. door T. Bult (a) Anticlinalen en dergelijke verschijnselen. Ik vind anticlinalen daarom zo fascinerend, omdat zij zo duidelijk
Natuursteen: Wat is natuursteen: Marmer:
Natuursteen: Natuursteen maakt uw tuin bijzonder; uw tuin is een unieke plek dat u inricht naar uw eigen smaak. Natuursteen past daar perfect bij. Dit natuurproduct heeft een unieke en levendig uiterlijk.
De aanzetsteentjes van de toren van de Dorpskerk van IJsselmuiden door Gerard Bastiaan
De aanzetsteentjes van de toren van de Dorpskerk van IJsselmuiden door Gerard Bastiaan De gemeente Kampen heeft een grote diversiteit aan monumenten zowel in vorm, functie als leeftijd. Eén van de oudste
HET WITTE KERKJE VAN NOORDWIJKERHOUT
HET WITTE KERKJE VAN NOORDWIJKERHOUT Midden in het dorp Noordwijkerhout ligt een alleraardigst witgepleisterd zaalkerkje, waarvan de ingebouwde, door een zeer hoge spits gedekte Westtoren uit de eeuw stamt
LAVENDELBLAUWE VERKIEZELINGEN VAN SILURISCHE OUDERDOM ALS ZWERFSTEEN IN NEDERLAND EN DUITSLAND door W. F. ANDERSON
26 3. DOORMAAL, J. C. A, VAN Onderzoekingen betreflende de lössgronden van Zuid-Limburg. Proefschrift, Wageningen 945. L FABER, F. J. Geologie van Nederland. III. Nederlandsche Landschappen. 2e druk. Gorinchem
Wandeling n 8 : Les Mégalithes de reuzenstenen : Durbuy Bewegwijzering : 1
Wandeling n 8 : Les Mégalithes de reuzenstenen : Durbuy Bewegwijzering : 1 Deze routebeschrijving laat je een reis maken naar 5000 jaar geleden, een wandeling waarbij je kennismaakt met de beruchte dolmens
zoeken en vinden Reeds Dr. sprak als meening uit, dat de latere renaissance gevel ontworpen was door den
zoeken en vinden Wil men met eenige kans op succes, iets ondernemen wat het ook zij en tot een goed einde brengen, voorbereiding is noodig en geboden. Voorbereiding, ook van zichzelf en de zaak waar het
Middenbeemster, Korenmolen De Nachtegaal
Inleiding In opdracht van Cultureel Erfgoed Noord-Holland heeft op 1 december 2010 een kort onderzoek plaatsgevonden naar de opbouw en datering van de lage voetmuur van de korenmolen De Nachtegaal, gelegen
Gesteenten uit het Bontzandsteenconglomeraat van de Vogezen in de Maasterrasafzettingen van Zuid-Limburg
Gesteenten uit het Bontzandsteenconglomeraat van de Vogezen in de Maasterrasafzettingen van Zuid-Limburg P. W. Bosch SUMMARY A description has been given of the rocks from the 'Buntsandstein' conglomerate
S3 S3 sa OÖLIETEN IN ONS DILUVIUM.
DE FLORA VAN DE BEER S3 Sa S3 Sa SI S3 141 duintoppen of op het strand. Soms groeit hij rechtop als een fiksche struik, een andermaal kruipt hij langs den grond of slingert zich omhoog als klimplant en
Boring KOEN-B177. gecodeerde lithologie - 01/01/2004 Auteur: Laenen B. (KOEN) Betrouwbaarheid: goed
Boring Proefnummer: KOEN-B177 Aanvangsdatum: 01/01/1984 X (mlambert): 238850.0 (XY_gedigitaliseerd op topokaart) Uitvoeringsmethode: meerdere technieken (kwaliteit onbekend) Y (mlambert): 191260.0 (XY_gedigitaliseerd
Stenenkist woordenschat
Stenenkist woordenschat JHKhouw21022016 Woord Betekenis / omschrijving Zin(nen) met het woord Aarde De aarde is een van de 8 planeten in het zonnestelsel. De aarde is ons huis, een huis waar iedereen op
Vervoersaanbod Syntus Gelderland 2018 op hoofdlijnen. Alegemen. Vervoersaanbod Syntus Gelderland 2018 op hoofdlijnen. Arent Jan Speulman
Alegemen Vervoersaanbod Syntus Gelderland 2018 op hoofdlijnen Arent Jan Speulman oktober 2017 1 Op 10 december 2017 start de nieuwe dienstregeling van de bussen van Syntus Gelderland. In deze notitie worden
Een leven lang plezier
29 juni 2006 Een leven lang plezier Van harte gefeliciteerd met uw aankoop! U heeft gekozen voor een prachtig kwaliteitsproduct, waar u veel plezier aan zult beleven. Uw product is namelijk met zorg ontworpen
Zand en klei 1. Van veen tot weiland 2. Blad 1. Heide Een lage plant met paarse bloemen.
5 Lastige woorden Blad Zand en klei Heide Een lage plant met paarse bloemen. Voedingsstoffen Voedsel dat planten nodig hebben om te groeien. Boomgaard Een stuk land met fruitbomen. Greppel Een kleine droge