De Boven-Schelde. De Schelde. Het Scheldestroomgebied. Leerkracht. Thema 9 - De Boven-Schelde tussen Bossuit en Oudenaarde

Transcriptie

1 Leerkracht De Boven-Schelde: varen tussen Bossuit en Oudenaarde 9 De Boven-Schelde N 0 km 40 km Legende rivieren regionale grens landsgrens deelbekkens Scheldestroomgebied Kaart van het Scheldestroomgebied. Het Scheldestroomgebied Het stroomgebied van de Schelde en haar bijrivieren beslaat een oppervlakte van km² verspreid over 5 gewesten: het Franse Nord-Pas-de-Calais (31% van het stroomgebied), het Waalse gewest (17%), het Vlaamse gewest (43%), het Brussels Hoofdstedelijk Gewest (1%) en de Nederlandse provincie Zeeland (8%). Bijna 10,5 miljoen inwoners leven vandaag in het Scheldestroomgebied. Met gemiddeld 477 inwoners/km² is het één van de dichtst bevolkte gebieden van Europa. Het is ook een belangrijke industriële zone mét een wereldhaven, Antwerpen. De Schelde en haar bijrivieren werden bijgevolg voornamelijk ingericht voor de scheepvaart. Het netwerk van waterwegen, met meer dan 250 sluizen en stuwen, is het dichtste ter wereld. De Schelde De Schelde ontspringt in Noord-Frankrijk ten noorden van Saint-Quentin, ongeveer 95 meter boven de zeespiegel. Het is een kleine bron die in haar eerste kilometers maar een beekje vormt. Al stromend wordt de beek gevoed door andere zijbeken en groeit ze uit tot een echte rivier om ten slotte als machtige stroom in de Noordzee uit te monden. De Schelde is tegelijk een regenrivier en een getijdenrivier. Vooral in de bovenloop van de rivieren van het Scheldebekken is de neerslag van doorslaggevend belang voor de waterstand. Stroomafwaarts Gent overheerst het getij. 9-1

2 De 3 Scheldes Vanaf haar bron tot de getijdensluis van Merelbeke, nabij Gent, wordt ze de Boven-Schelde genoemd. Vanaf Gent ondervindt de Schelde voor het eerst de werking van het getij. Het deel van Gent tot aan de Nederlandse grens wordt dan ook de Zeeschelde of Beneden-Schelde genoemd. Voorbij de Belgisch-Nederlandse grens begint de brede zeearm van de Westerschelde. Via Terneuzen, Breskens en Vlissingen mondt ze uit in de Noordzee. Samen met de Zeeschelde vormt de Westerschelde het Scheldeestuarium (1), dat onder invloed van het getij staat. De Boven-Schelde Op verschillende plaatsen vormt de Boven-Schelde de grens tussen Wallonië en Vlaanderen. Door de eeuwen heen werden stuwen en sluizen gebouwd om de bevaarbaarheid van de Boven-Schelde te verbeteren. Niettegenstaande al die aanpassingen heeft de Scheldevallei toch nog veel van haar oorspronkelijk karakter behouden. Op de oevers van de Boven-Schelde ontdek je de typische meersen, industriegebieden en ook veel afgesneden Scheldearmen. De Bovenscheldevallei De Schelde tussen Doornik (Wallonië) en Gent was oorspronkelijk een rivier met veel bochten, ook wel meanders genoemd. In de 18 de eeuw was de Scheldevallei nog een typische alluviale vlakte en vormde ze een aaneengesloten geheel van lage beemden (= natte weilanden). Iedere winter liep de vallei onder water en telkens liet de rivier een laagje vruchtbaar slib achter. De mens probeerde die jaarlijkse overstromingen onder controle te houden met dijken, afwateringsgrachten en stuwen. Op vele plaatsen werd een groot deel van de alluviale gronden afgegraven voor de ambachtelijke productie van bakstenen. Bij het dieper uitgraven van de klei ontstonden kleiputten, nu belangrijke pleister- en broedplaatsen voor watervogels. In de 20 ste eeuw werden op de afgegraven percelen massaal populieren aangeplant voor houtwinning. Samen met de knotbomen die de percelen afboorden, zorgden zij voor een evolutie naar een landschap met een meer gesloten karakter. De milieuboot op de Boven-Schelde De Boven-Schelde afgezoomd door een bomenrij De vallei van de Boven-Schelde in Melden (1) Een estuarium is een wijde, trechtervormige riviermonding waar eb en vloed actief zijn. Zeewater dringt met het opkomend tij landinwaarts. 9-2

3 Scheepvaart op de Boven-Schelde De Boven-Schelde is al eeuwen een belangrijke transportas. Doornik vroeg al in de 6 de eeuw douanerechten. Al van oudsher worden o.a. bouwstenen vervoerd via de Schelde. Oorspronkelijk zag de Boven-Schelde er totaal anders uit. Met een diepgang van soms minder dan 1m en haar vele meanders en zandbanken was de Boven-Schelde geen gemakkelijke rivier om te bevaren. Maar vanaf de 15 de eeuw paste men de rivier aan voor de scheepvaart. Ze werd op steeds grotere schaal rechtgetrokken, verdiept en verbreed; haar oevers werden versterkt met stenen of zelfs gebetonneerd. Vanaf dan werd de Boven-Schelde ook regelmatig gebaggerd om voldoende diepgang te garanderen voor schepen. De eerste moderne sluizen werden op de Boven- Schelde pas in de tweede helft van de 19 de eeuw in gebruik genomen. Tijdens de Eerste Wereldoorlog werden bijna alle kunstwerken op de Boven-Schelde vernield. Bij de heropbouw profiteerde men hiervan om de Boven-Schelde bevaarbaar te maken voor schepen tot 600 ton. Hiervoor kwamen stuwsluizen (2) in Kain, Spiere, Kerkhove, Oudenaarde en Asper. Ze kregen identieke afmetingen (125m op 14,5m) waardoor 6 spitsen, het kleinste type binnenschip met laadvermogen tot 350 ton, gelijktijdig geschut kunnen worden. In 1957 werd de Boven-Schelde tussen de Franse grens en Gent (90 km) bevaarbaar gemaakt voor schepen met een tonnenmaat van 1350 ton. Waterbeheer en -afvoer De Boven-Schelde is van nature een typische neerslagrivier. Een hevige regenbui kan een sterke, maar kortstondige was met een hoog debiet veroorzaken. Door middel van de stuwen in Asper, Oudenaarde, Kerkhove en de stuw op Waals grondgebied t.h.v. Spiere wordt de Boven-Schelde in 4 panden ingedeeld en houdt men het waterpeil op een constante hoogte. De stuwsluis op de Ringvaart in Merelbeke vormt de grens met de Zeeschelde en zorgt ervoor dat het getij de Boven-Schelde niet kan binnendringen. In functie van de waterbeheersing (o.a. om wateroverlast te voorkomen) werden de stuwen in Oudenaarde en Asper in 2010 ontdubbeld. Een dubbele stuwgeul laat een betere waterafvoer toe. Dit grootse project komt niet alleen de scheepvaart op de Boven- Schelde ten goede, maar ook... de vissen. Door de realisatie van visnevengeulen vormt het stuwsluiscomplex immers niet langer een onoverbrugbare hindernis voor de opwaarts migrerende vissoorten. De ontdubbeling van de sluis in Kerkhove is nog in uitvoering. Tussen 2015 en 2023 zullen ook de sluizen vernieuwd worden. Het Kanaal Bossuit-Kortrijk wordt gevoed met Scheldewater dat opgepompt wordt aan de sluizen van Bossuit en Moen. Van dit Scheldewater wordt in Stasegem (Harelbeke) zelfs drinkwater gemaakt. Sluis van Oudenaarde Waterkwaliteit Boven-Schelde De vallei van de Boven-Schelde is dicht bevolkt en huisvest veel industrie. Tot 1993 werd het huishoudelijk en industrieel afvalwater via de verschillende zijwaterlopen ongezuiverd afgevoerd naar de Boven-Schelde. Vóór 1993 waren er immers geen rioolwaterzuiveringsinstallaties in het Bovenscheldebekken, maar sedertdien zijn er een heel aantal bij gekomen (Avelgem, Kluisbergen, Oudenaarde, Gavere, Eke, Merelbeke,...). Hierdoor evolueerde de waterkwaliteit van slecht in het begin de jaren 1990 tot matig in Het gevolg was dat (2) Een stuwsluis bestaat uit een sluis met daarnaast één of meerdere stuwen. Stuwen regelen de waterafvoer en dus de waterstand van een pand (= het gedeelte tussen 2 stuwen). Hierdoor is scheepvaart mogelijk. 9-3

4 er opnieuw meer vis in de Boven- Schelde was. Maar daar kwam in september 2012 abrupt een einde aan toen een Waals bedrijf organisch afval loosde in de Boven-Schelde. Hierdoor verdween zuurstof uit het water en stierven duizenden vissen. Door de inzet van waterkanonnen trachtte men de vissen van extra zuurstof te voorzien, maar het kwaad was al geschied. Het zal nog jaren duren vooraleer het visbestand terug op peil is. De civiele bescherming trachtte d.m.v. een waterkanon extra zuurstof in de Oude Scheldearm in Kerkhove te brengen De Grote en Zwarte Spierebeek en de Zwalm In Vlaanderen zijn de Grote en de Zwarte Spierebeek ter hoogte van Spiere-Helkijn de eerste beken die uitmonden in de Boven-Schelde. De Zwarte Spierebeek ontvangt heel wat ongezuiverd industrieel en huishoudelijk afvalwater van Roubaix. De Grote Spierebeek ontvangt het (gezuiverde) huishoudelijk en industrieel afvalwater van Moeskroen. Beide beken hebben of hadden dus een slechte waterkwaliteit met negatieve gevolgen voor de waterkwaliteit van de Boven-Schelde. Sinds 2004 is er een geleidelijke, maar continue kwaliteitsverbetering, o.a. door de uitbouw van de waterzuiveringsinfrastructuur. De Zwalm, die in Nederzwalm uitmondt in de Boven- Schelde, kent zelfs een spectaculaire evolutie en scoort met haar goede waterkwaliteit nu beter dan de Boven- Schelde. In de meeste oude Scheldemeanders die niet in verbinding staan met de Boven-Schelde is de waterkwaliteit meestal goed tot zeer goed. De Zwalm, destijds de energiebron voor vele watermolens zoals de Ter Biestmolen. In 2010 werd hier een visnevengeul aangelegd, zodat vissen via een kleine bypass de waterval kunnen passeren. Landinrichtingsproject Leie-Schelde: natuurbehoud en -herstel langs de Boven-Schelde De aanpassingen van de rivier in functie van de scheepvaart gingen gepaard met een verlies aan natuurlijke habitats en een slechter wordende waterkwaliteit, waardoor de ecologische rijkdom van de rivier enorm achteruit ging. Gelukkig behielden grote delen van de vallei een interessant potentieel voor natuurherstel. Vooral de afgesneden meanders zijn op dat vlak waardevol. De diversiteit aan habitats (en dus aan leven) is in die meanders veel groter dan in de rivier zelf. In Vlaanderen probeert men de hele Scheldevallei te beschermen, o.a. met het landinrichtingsproject Leie- Schelde. Landinrichtingsprojecten willen grote gebieden zodanig inrichten dat alle facetten die in het gebied aanwezig zijn (natuur, landbouw, recreatie, cultuurhistorie) zich volwaardig kunnen ontwikkelen. Het landinrichtingsproject Leie-Schelde is opgesplitst in verschillende deelprojecten of inrichtingsplannen, zoals deze van Meilegem-Zingem en Gaverse Scheldemeersen. Ook de natuurinrichtingsprojecten Westvlaamse Scheldemeersen en Merelbeekse Scheldemeersen hebben betrekking op dit Leie-Schelde-gebied. De werken in deze Scheldemeersen zijn gericht op het behoud, het herstel, het beheer of de ontwikkeling van de natuur of het natuurlijk milieu. 9-4

5 Industrie langs de Boven-Schelde Langs de Boven-Schelde komen verschillende industrieën voor: een elektriciteitscentrale in Ruien (die het Scheldewater ook als koelwater gebruikt), een steenbakkerij (Vande Moortel in Oudenaarde), verschillende bouwbedrijven (Charles Kesteleyn in Avelgem, Megaton en Seveton in Oudenaarde), veevoederbedrijven (Molens t Kind in Kerkhove, Franson in Eke) en een containerterminal (Avelgem) die o.a. door de firma Baxter gebruikt wordt. Hoewel er geladen, maar vooral gelost wordt langs de Boven-Schelde (steenkool voor de elektriciteitscentrale, containers in Avelgem, bouwmaterialen, granen en veevoeders), varen zowat 80 % van de schepen er in transit. Dit betekent dat ze de rivier enkel gebruiken als doorvaart en dus niet stoppen langs de Boven-Schelde om goederen af te leveren of op te halen. De waterwegbeheerder Waterwegen en Zeekanaal NV wil bedrijven langs de Boven-Schelde stimuleren om gebruik te maken van de waterweg en biedt als steunmaatregel de Publiek-Private Samenwerking kaaimuren aan. Bedrijven kunnen een laad- en losinstallatie bouwen: het Vlaams Gewest neemt 80 % van de kosten voor zijn rekening, het bedrijf de resterende 20 %. De steenbakkerij Vande Moortel uit Oudenaarde maakt gebruik van zo n PPS kaaimurenproject. Elektriciteitscentrale in Ruien Containerterminal in Avelgem Recreatie Langs de Boven-Schelde primeren zachte vormen van recreatie zoals wandelen, fietsen en hengelen. Ten behoeve van de pleziervaart worden de sluizen tijdens het hoogseizoen ook bediend op zon- en feestdagen. Aanmeren kan in de jachthavens van Oudenaarde en Kerkhove-Avelgem of op de Boven-Schelde zelf in Gavere en in Ename t.h.v. de archeologische site. Snelvaart met speedboten, waterski en jetski zijn toegelaten op grote delen van de Boven-Schelde. Varen tussen Bossuit en Oudenaarde De milieuboottocht start aan de sluis van Bossuit die toegang biedt tot het Kanaal Bossuit-Kortrijk. Dit kanaal, dat de Schelde in Bossuit met de Leie in Kortrijk verbindt, wordt gevoed met Scheldewater dat in Bossuit wordt opgepompt. Naast een toeristische functie heeft het kanaal ook een functie als waterleverancier voor de productie van drinkwater. Avelgem We herkennen op linkeroever (LO) de bergmolen van Outrijve (1923), in de volksmond gekend als de Moulin Rouge. Het is de laatste overgebleven molen in de Scheldevallei. Ooit kwam de Schelde tot vlak langs de dorpskern van Outrijve (LO). Nu ligt dat dorp aan een oude Scheldemeander. 9-5

6 Rond de voormalige suikerfabriek van Escanaffles (nu Futerro, producent van biologisch afbreekbare plastics), op de rechteroever (RO), ligt het centrum van het dorp. Op linkeroever (LO), grondgebied van Avelgem, is een industrieterrein uitgebouwd. Opvallend is AVCT (Avelgem Container Terminal), waar containers (van o.a. Baxter) overgeladen worden van vrachtwagens op schepen en omgekeerd. In de buurt van AVCT ligt de rioolwaterzuiveringsinstallatie (RWZI) van Avelgem die het rioolwater van mensen kan zuiveren. Bijna een derde van het grondgebied van de gemeente Avelgem bestaat uit uitgestrekte, van nature drassige meersen, de West-Vlaamse Scheldemeersen (een onderdeel van het landinrichtingsproject Leie-Schelde, zie eerder). Daarin vind je enkele overgebleven oude Scheldemeanders, die de grens vormen tussen West-Vlaanderen en Henegouwen. Het centrum van Avelgem ligt aan zo n oude Scheldemeander. De Schelde en haar oude Scheldemeanders vormen de grens tussen West-Vlaanderen en Henegouwen. De Ronne of Rhosnes mondt op de RO uit in de Schelde. Deze rivier, die matig verontreinigd is, vormt ter hoogte van haar monding de grens tussen Henegouwen en Oost-Vlaanderen. De Teleurgang van de Waterhoek van auteur Stijn Streuvels speelt zich af op grondgebied van Avelgem. Die Waterhoek bevindt zich aan de zwaaikom. De Waterhoekbrug, de brug die Rugge (Avelgem, West-Vlaanderen) met Ruien (Kluisbergen, Oost-Vlaanderen) verbindt, speelde naast Mira de hoofdrol in de roman. Kluisbergen en Kerkhove Als we de Boven-Schelde stroomafwaarts volgen, is Kluisbergen de eerste gemeente op grondgebied van Oost-Vlaanderen. Bij wielrenners is Kluisbergen geliefd voor de uitdaging van het beklimmen van de heuvels - de Kluisberg is tot 140m hoog -, bij wandelaars voor de landelijke wandelwegen en bij natuurliefhebbers voor de bosgebieden. Heel opvallend zijn de schoorstenen en de koeltoren van de elektriciteitscentrale van Ruien (Kluisbergen), de grootste klassieke centrale van België. Water van de Schelde wordt er gebruikt als koelwater. Deze centrale stopt binnenkort haar activiteiten. De sluis van Kerkhove Ongeveer ter hoogte van de centrale varen we de sluis van Kerkhove (Avelgem) in. Ze is 125m lang en 14m breed. Eens door de sluis zijn we 1,45m dichter bij de zeespiegel. Hier werkt men momenteel aan de ontdubbeling van de stuw en de aanleg van een vistrap (zie Waterbeheer en -afvoer). Stroomafwaarts de brug Kerkhove-Berchem valt de statige toren van de Sint-Walburgakerk van Oudenaarde op. Die lijkt nu eens op de rechter- dan weer op de linkeroever van de Schelde te staan: ondanks de vele rechttrekkingen is de Boven-Schelde nog altijd een kronkelende rivier. 9-6

7 De afgesneden Scheldemeanders ten zuiden van Oudenaarde, zoals Het Anker en Het Veer, zijn vrij lang. Vanop het water zien we duidelijk de abdij van Beaulieu in Petegem. Bomen omgeven de beschermde dorpskern van Melden (Oudenaarde) op RO. Oudenaarde We naderen het centrum van Oudenaarde. Net stroomopwaarts de brug van de N60 zien we een duidelijk verschil tussen beide oevers: aan de ene kant een min of meer natuurlijk landschap met de meersen van Petegem (onderdeel van het landinrichtingsproject Leie- Schelde), aan de andere kant een bedrijventerrein. De stad Oudenaarde strekt zich uit op beide Scheldeoevers. Een hefbrug verbindt beide stadsdelen met elkaar. Op de rechteroever (RO) ligt het oudste gedeelte van de stad. Je vindt er de abdij van Maegendaele, de Onze- Lieve-Vrouw van Pamelekerk, het museum van wandtapijten (Huis de Lalaing) en het gerechtshof. Het eigenlijke stadscentrum met de Sint-Walburgakerk en het stadhuis ligt op de linkeroever (LO). Verschillende stadsvernieuwingsprojecten, waaronder Scheldeboorden-Scheldekop, beogen o.a. de verdere ontwikkeling van het schiereiland Scheldekop. Centraal in de vernieuwing staat de uitbreiding van het woonaanbod, de groei van culturele functies en de heraanleg van het openbaar domein. Fiets- en voetgangersbruggen zullen beide oevers met elkaar verbinden en de verknoping van Pamele (RO) met de stadskern (LO) versterken. Door de heraanleg van de kaaien (Scheldeboorden) kan iedereen opnieuw genieten aan het water : de stad wordt terug naar de Schelde gebracht. Stroomafwaarts de brouwerij Liefmans ligt de sluis van Oudenaarde met bijbehorende stuwen en een visnevengeul. Hefbrug in Oudenaarde met zicht op het gerechtsgebouw Brouwerij Liefmans 9-7