Politieke partijdigheid in tv-interviews

Transcriptie

1 Politieke partijdigheid in tv-interviews Bachelorscriptie Eva Geerts (s435272) Universiteit van Tilburg Faculteit Geesteswetenschappen Communicatie- en Informatiewetenschappen (Tekst en communicatie) Begeleiding: Dr. E. Huls Tilburg, 9 augustus 2011

2 Voorwoord Deze thesis is het eindresultaat van mijn onderzoek voor de Bacheloropleiding Communicatie- en Informatiewetenschappen aan de Universiteit van Tilburg. Het project was erg tijdrovend, maar des te meer voldoening geeft het nu het af is. Dit resultaat had echter niet kunnen bestaan zonder bijdrage van mijn collega-studenten en mijn begeleidster. Deze mensen verdienen in het bijzonder een vermelding. Allereerst wil ik grote dank uitspreken naar mijn begeleidster dr. Erica Huls. Dankzij haar bleef het project vorderen en telkens bood zij nieuwe handvaten om mee verder te gaan. Tevens werd ik erg vrij gelaten, zodat er ook veel ruimte was voor eigen initiatief. Hierdoor was het een leerzame ervaring. Erica Huls is ook erg belangrijk geweest in de opstart van het onderzoek. Zij was onder andere verantwoordelijk voor de materiaalverzameling en heeft de opzet van het databestand ontworpen en gemaakt. Het onderzoek is een samenwerking tussen zeven studenten. Wij hebben allemaal een interview getranscribeerd en geanalyseerd. Tijdens gezamenlijke bijeenkomsten vond overleg plaats, waardoor oneffenheden zijn verwijderd en we elkaar hebben kunnen stimuleren tot nieuwe inzichten. Daarom wil ik ook mijn zes collega-studenten bedanken voor hun input en feedback. Ik hoop dat deze thesis van waarde is in de discussie over partijdigheid in de journalistiek. Voor mij persoonlijk was het onderzoeken van dit fenomeen en het schrijven van de thesis een erg interessante en leerzame ervaring. Eva Geerts, Tilburg, augustus

3 Inhoudsopgave Samenvatting 5 1. Inleiding Aanleiding Achtergrond Het politieke tv-interview Neutraliteit in journalistiek Het meten van neutraliteit Doelstelling Methode Onderzoeksopzet Materiaalverzameling Inclusie van materiaal Transcript Segmentering Materiaalanalyse Onafhankelijke variabele Afhankelijke variabelen Contextfactoren Codering en statistische analyse Validiteit en betrouwbaarheid Resultaten Bias in aandacht Bias in vraagontwerp Initiatief Directheid Assertiviteit Oppositie Verantwoording Persistentie Algemeen beeld Invloed van de contextvariabelen Directheid Assertiviteit: Suggestieve inleiding met een tegenwerkende voorkeur Algemeen beeld 34 3

4 4. Relatie vraagontwerp en vraagontwijking Inleiding Methode Onderzoeksopzet Materiaalanalyse Statistische analyse Resultaten Beantwoordingstrategie Beleefdheidstrategie Beurtwisseling Gespreksrol Algemeen beeld Invloed van contextvariabelen Discussie Vergelijking onderzoek Varwijk, Conceptuele bijdrage meetinstrument: platformfactoren Generaliseerbaarheid Toekomstig onderzoek Conclusie Relatie politieke richting en vijandigheid Relatie vraagontwerp en vraagontwijking 49 Literatuur 51 Appendix 54 4

5 Samenvatting Neutraliteit en onpartijdigheid vormen de basisprincipes van het journalistieke vak. Toch worden de media in Nederland vaak bestempeld als partijdig en niet neutraal. Veel van deze kritiek komt van politici, die de mogelijkheid hebben zich te profileren in politieke tvinterviews. Geert Wilders spreekt bijvoorbeeld vaak over de linkse media en Clairy Polak wordt bestempeld als een linkse journalist. Het doel van dit onderzoek is om een empirische bijdrage te leveren aan het maatschappelijke debat over de partijdigheid van de journalistiek. Door middel van een comparatieve analyse wordt onderzocht of tv-journalisten politici van de rechtervleugel anders benaderen dan politici van de linkervleugel. Dit wordt op twee manieren onderzocht: er wordt gekeken naar aanwezigheid van bias in aandacht en van bias in vraagontwerp. Bias in aandacht is onderzocht door te kijken naar de hoeveelheid gesprektijd die geïnterviewden krijgen in minuten en in het aantal spreekbeurten. Bias in vraagontwerp is onderzocht door te kijken naar vijandigheid in de vraagstellingen. Dit is gedaan aan de hand van het meetinstrument dat is ontwikkeld door Varwijk (2008). Dit meetinstrument is een uitbreiding van het Question Analysis System (QAS) dat recentelijk is ontwikkeld (Clayman, Heritage, Elliott, & McDonald, 2007). Er worden zes dimensies van vijandigheid onderscheiden: initiatief, directheid, assertiviteit, oppositie, verantwoording en persistentie. De zes dimensies zijn geoperationaliseerd in termen van verschillende eigenschappen van vraagontwerp. Deze dienen als indicatoren voor de dimensies. Het onderzoeksmateriaal bestaat uit zeven afleveringen van de Nederlandse late night talkshow Knevel & Van den Brink. Er worden linkse, centrum en rechtse politici geïnterviewd. De resultaten laten zien dat er in de interviews geen sprake was van bias in aandacht. Wel kwam naar voren dat de lijsttrekkers meer spreektijd kregen dan overige politici. Omdat deze lijsttrekkers in gelijke mate tot linkse en rechtse partijen behoren, is er geen sprake van politieke bias. Er is echter wel bewijs gevonden voor bias in vraagontwerp. Van de twaalf variabelen tonen er twee directheid en suggestieve vraagstelling met een inleiding met een tegenwerkende voorkeur significante verschillen tussen de twee politieke richtingen. De resultaten wezen erop dat de interviewers het meest vijandig waren tegenover linkse politici. Om alternatieve verklaringen voor het gevonden patroon zoveel mogelijk uit te sluiten, zijn ook contextfactoren meegenomen in de analyses. Met betrekking tot directheid blijk dat het gevonden patroon wordt beïnvloed door de politieke functie, de politieke positie van de geïnterviewde en de stand in de peilingen. Met betrekking tot suggestieve vraagstellingen met een inleiding met tegenwerkende voorkeur blijkt dat geen van de onderzochte contextvariabelen van invloed zijn op het gevonden patroon. Omdat het voor een journalist belangrijk is te weten op welke vragen vaak een antwoord volgt en welke vragen vaker ontweken worden, is tevens onderzocht wat de invloed is van de vorm van de vraagstelling op vraagontwijking is. Dit is onderzocht aan de hand van vier soorten vraagontwerp: open vragen, gesloten vragen, situatiecreërende vragen en de 5

6 overige vragen. Vraagontwijking is onderzocht in vier dimensies: door middel van een beantwoordingstrategie, door middel van een beleefdheidstrategie, door middel van het spelen met de gespreksrol en door het spelen met beurtwisselingsregels. Deze resultaten lieten zien dat op de dimensie vraagontwijking door middel van een beantwoordingstrategie een significant verschil is gevonden tussen de verschillende vormen van vraagontwerp. De politicus ontwijkt het antwoord dan door te weigeren een antwoord te geven op de vraag, of een niet-aansluitend antwoord geven (Huls, 2007). Dit deden zij door openlijk of verkapt de vraag te ontwijken. Overige vragen roepen het meeste vraagontwijking op, en situatiecreërende vragen werden het vaakst beantwoord (minste vraagontwijking). Om alternatieve verklaringen uit te sluiten, zijn ook hier zoveel mogelijk contextfactoren meegenomen in de analyses. Uit deze gegevens blijkt dat zowel de functie van de politicus als de specifieke interviewer die de vraag stelt invloed heeft op het gevonden patroon. 6

7 1. Inleiding 1.1 Aanleiding In 2010 reageerde politicus Geert Wilders via twitter op de undercoveractie van HP/De Tijdverslaggeefster Karen Geurtsen: HP/De Tijd heeft infiltranten op fractie gehad. Op valse voorwendselen bij ons binnengekomen dus. Nieuw dieptepunt voor linkse media. Smerig!" (Paternotte, 2010a, para. 1). Ook geeft hij aan dat zelfverklaarde rechtse media wolven in schaapskleren zijn, omdat deze media, zoals Elsevier, GeenStijl en de Telegraaf, stiekem ook links zijn ( rechtse media blijken ook links, 2010, para. 1). Wilders bestempelt het praatprogramma Pauw & Witteman als een linksig en fout programma en de gehele publieke omroep noemt hij een links zootje ( Geert Wilders wil nog steeds niet naar Pauw & Witteman, 2009, para. 1; Benjamin, 2007, para. 11). In de verkiezingstijd zijn er verschillende manieren voor politici om hun ideeën en doelen naar het publiek duidelijk te maken. Vandaag de dag doen zij dat vaak in politieke tvinterviews. Politici hebben de journalistiek dus vaak nodig om hun wensen en ideeën naar buiten te brengen. Journalisten hebben politici echter ook nodig om een programma te kunnen maken (Clayman & Heritage, 2002). Er is dus sprake van een wisselwerking tussen de journalistiek en de politiek. We nemen politici waar zoals zij neer worden gezet in politieke tv-interviews (Harris, 1991). Het is de meest gangbare manier voor politici om te communiceren met het publiek. Politici krijgen via de journalistiek de kans om zich te profileren, maar krijgen zij wel een eerlijke kans? Deze discussie was bijvoorbeeld gaande toen de Publieke Omroep een nieuwe doelstelling kreeg. Hierna moest het programma Nieuwsuur onafhankelijk zijn en mocht het niet meer gekleurd zijn. In eerste instantie was er voor Clairy Polak (zij presenteerde eerder de voorganger van Nieuwsuur: NOVA) geen plaats in dit programma. De presentatrice zei hierover zelf: Het idee heerst dat kritisch zijn hetzelfde is als links zijn. Ik weet wel dat ik een kritische journalist ben en dat wil ik ook zijn. Maar ik wil niet weggezet worden als een linkse journalist ( Clairy Polak vertrekt bij Nieuwsuur, 2010, para. 3). Critici bestempelen de Publieke Omroep al langer als een linkse omroep (Wind, 2007). In 2008 deed Varwijk onderzoek naar de gekleurdheid van Jeroen Pauw en Paul Witteman tijdens politieke interviews in het programma Pauw & Witteman. Uit dat onderzoek bleek dat er geen bewijs was voor de bias in aandacht (een verschil in aandacht in tijd en beurten tussen linkse politici en rechtse politici). Er is echter wel bewijs gevonden voor een bias in vraagontwerp. De resultaten wezen erop dat interviewers het meest vijandig waren tegenover rechtse politici en linkse politici het minst vijandig benaderden. De politieke voorkeur van het Nederlandse volk is echter sinds de verkiezingen van 2006 wel wat veranderd. Of het linkse imago van de media nog steeds klopt, is nog niet vastgesteld. Op basis van wat bekend is over het politieke tv-interview en het meten van de vijandigheid van vragen wordt in dit onderzoek een antwoord gezocht op de vraag: Zijn journalisten neutraal in hun benadering van politici van verschillende politieke richtingen? 7

8 Om deze vraag te kunnen beantwoorden wordt in deze comparatieve analyse het meetinstrument gebruikt dat is ontwikkeld door Varwijk in Dit meetinstrument is een uitbreiding op het Question Analysis System (QAS) dat recentelijk is ontwikkeld (Clayman et al., 2007). Hiermee is de manier waarop politici van verschillende politieke richtingen worden benaderd te meten en te vergelijken. 1.2 Achtergrond Het politieke tv-interview Wanneer we televisie kijken of naar de radio luisteren om op de hoogte te blijven van het nieuws, is de kans groot dat het nieuws wordt gebracht door middel van een interactieve ontmoeting tussen een journalist en één of meer publieke figuren (Clayman & Heritage, 2002). Het nieuwsinterview neemt tegenwoordig een prominente plaats in bij het verslaan van politieke communicatie. De interviewer is een professionele journalist en de geïnterviewden zijn personen die een rol spelen in het recente nieuws, zoals politici. Het publiek speelt geen rol in de conversatie (Clayman & Heritage, 2002). Voorbeelden van programma s waarin nieuwsinterviews plaatsvinden zijn de talkshows Pauw & Witteman en de wereld draait door. Journalisten en politici hebben elkaar nodig; er vindt een wisselwerking plaats. Voor journalisten is dit werk, voor politici hun weg om mensen te bereiken (Huls & Varwijk, 2011) De taak van de journalist Het doel van een nieuwsinterview is het uitlokken van informatieve uitingen (Clayman & Heritage, 2002). De uiteindelijke taak van de journalist bestaat dus uit het verkrijgen van de gewenste informatie. Het is belangrijk dat de interviewer de vragen dusdanig stelt dat er ook een gepast antwoord op de vraag komt. Vraagontwijking is in dit geval dus niet gewenst, omdat er zo geen of minder informatie wordt vrijgegeven. De juiste manier om vragen te stellen leren interviewers vaak al in hun opleiding tot journalist. Daar leren ze onder andere goede vragen te stellen en voor het juiste onderwerp en journalistieke aanpak te kiezen ( Journalistiek in Tilburg, z.j., verhalen voor mensen). Op dit fenomeen wordt verder ingegaan in hoofdstuk Neutraliteit in journalistiek Interviewers moeten neutraal en objectief te werk gaan (Clayman & Heritage, 2002). Neutraliteit en onpartijdigheid worden benoemd als één van de basisprincipes van het journalistieke vak. De taak van de journalist is niet om zijn mening in de berichtgeving door te laten schemeren, maar om feiten aan te dragen die de lezer of luisteraar in staat stellen zelf een mening over het onderwerp te vormen. Wanneer zij neutraal zijn, vervullen zij op een juiste manier de journalistieke taken (Varwijk, 2008). In de gedragscode voor de journalistiek ( Ethiek: Code voor de journalistiek, z.j.) zijn de geprefereerde gedragingen van journalisten vastgelegd. Wanneer een journalist bijvoorbeeld feiten verifieert en verschillende 8

9 uiteenlopende meningen verslaat, geeft dat het streven naar objectiviteit goed weer. Journalisten moeten tevens partijdige woorden proberen te ontwijken (Pelgrims, 2005). De indruk dat de journalist zelf zijn mening in het bericht tot uitdrukking brengt kan bijvoorbeeld ontstaan door gebruik van bijvoeglijke naamwoorden ( de giftige uitspraken ) en werkwoorden ( de man vernederde ). Ook door middel van gevoelige woorden ( terroristen of vrijheidsstrijders ) kan een positieve of negatieve lading aan een bericht worden meegegeven (Pelgrims, 2005). Andries Knevel maakt via twitter in maart de volgende opmerking: Martin Sommer bepleit in De Volkskrant dat journalisten hun politieke voorkeur en stemgedrag bekend moeten maken. Ben ik geheel mee eens.. Hieruit zou kunnen blijken dat Andries Knevel zich bewust niet neutraal opstelt tegenover zijn gasten. Neutraliteit is echter vaak een moeilijke en complexe taak, omdat van journalisten verwacht wordt dat zij tegelijkertijd ook kritisch zijn (Clayman & Heritage, 2002). Er is in de media al veel discussie geweest over de gekleurdheid in de journalistiek. Het beeld van een persoon dat door de media wordt gevormd en naar buiten wordt gebracht, heeft erg veel invloed op de manier waarop mensen over die persoon denken. Joris Luyendijk (2006) geeft in zijn boek aan dat nieuws vaak alleen datgene laat zien dat afwijkt van het alledaagse. Wanneer dat alledaagse niet bekend is, kan het beeld dat wij hebben van de werkelijkheid vertekend worden. Nieuwsmedia kunnen slechts een klein deel van de werkelijkheid weergeven, wat de beeldvorming beïnvloedt. Partijdigheid van televisiejournalisten kan de beeldvorming van de kijker ook een bepaalde kant op sturen Het meten van neutraliteit De vraag is of de interviewers politici van verschillende richtingen op een gelijkmatige manier benaderen. Door het vergelijken van deze benaderingen kunnen verschillen worden aangetoond, oftewel bias (Varwijk, 2008). Neutraliteit van tv-interviewers wordt gemeten via twee vormen van bias: bias in aandacht en bias in vraagontwerp Bias in aandacht Een ongelijke benadering van politici van verschillende richtingen kan zich manifesteren in de hoeveelheid aandacht die de geïnterviewden krijgen (Varwijk, 2008). Een interviewer zou deze bias in aandacht op twee manieren kunnen vertonen: door verschillen in de daadwerkelijke hoeveelheid gesprekstijd (in minuten) of het aantal spreekbeurten die verschillende geïnterviewden krijgen Bias in vraagontwerp Recentelijk is het Question Analysis System (QAS) ontwikkeld om de vijandigheid van vraagstellingen te kunnen analyseren en beoordelen (Clayman et al., 2007). Zij onderscheiden vijf dimensies van vijandigheid: initiatief, directheid, assertiviteit, oppositie en verantwoording. Varwijk (2008) voegde hier de zesde dimensie, persistentie, aan toe. 9

10 Initiatief Deze dimensie heeft betrekking op de mate waarin een vraagstelling ondernemend is. Een interviewer kan ervoor kiezen om zich passief op te stellen, zodat het antwoord meer vanuit de geïnterviewde komt. Hij kan echter ook de keuze maken om het onderwerp af te bakenen, zodat het antwoord wat meer gestuurd wordt (Clayman et al., 2007). Er is sprake van het tonen van initiatief wanneer de interviewer (I) de vraagstelling inleidt met uitspraken of (II) meerdere vragen binnen één beurt stelt. Wanneer een vraagstelling wordt ingeleid, zoals is weergegeven in fragment 1, schetst de interviewer een context en wordt er achtergrondinformatie gegeven. (1) Inleiding vraagstelling (Knevel & Van den Brink, , vraagstelling 35, IR = Knevel, GI = Emile Roemer) IR: U AOW is in discussie. Er zijn twee partijen die willen de AOW niet veranderen, dat is de partij van Emile Roemer en de partij van Geert Wilders. Nu blijkt dezer dagen dat er waarschijnlijk een verbond komt tussen de werkgevers en de werknemers. De AOW gaat omhoog naar 66 en daarna wel naar 67. V Voelt u zich door de vakbeweging in de kou gezet? De tweede manier voor het stellen van een initiatiefrijke vraag is het stellen van meerdere vragen in één beurt. Deze soort vragen, zoals te zien is in fragment 2, eisen meer van de geïnterviewden dan enkelvoudige vragen (Clayman, 1993). (2) Meervoudige vraagstelling (Knevel & Van den Brink, , vraagstelling 45, IR = Van den Brink, GI = Maxime Verhagen) IR: V1 Zou het, zou het goed zijn voor ons internationale imago als we wereldkampioen worden? V2 Kan u dan beter terecht in het buitenland? Directheid Directheid heeft betrekking op de mate waarin een vraagstelling ongenuanceerd of juist voorzichtig is (Clayman et al., 2007). Deze dimensie wordt gemeten aan de hand van indicatoren die wijzen op indirectheid. Deze uitingen verwijzen (I) naar de bereidheid of mogelijkheid van de geïnterviewde om de vraagstelling te beantwoorden of (II) naar de intentie of het verlangen van de interviewer om een vraag te stellen. Beide manieren verzachten de inbreuk van de vraag (Varwijk, 2008). Zinnen met kunt u en wilt u verwijzen naar de mogelijkheid van de interviewer om de vraag te beantwoorden, zoals te zien is in fragment 3. (3) Inkleding referentie geïnterviewde (Knevel & Van den Brink, , vraagstelling 46, IR = Van den Brink, GI = Hero Brinkman) IR: GI: V Heel kort dan, als u wilt. Nou heel kort. 10

11 Constructies met ik vraag me af, ik wil graag vragen of mag ik vragen duiden op de wil van de interviewer om de vraag te stellen, zoals te zien is in fragment 4 (Varwijk, 2008). (4) Inkleding referentie interviewer (Knevel & Van den Brink, , vraagstelling 45, IR = Van den Brink, GI = Jan Peter Balkenende) IR: V Meneer Balkenende, wij vragen ons natuurlijk heel erg af wat u op die trouwerij heeft gedaan waar Judith Osbourne het over heeft. Assertiviteit Assertiviteit heeft betrekking op de mate waarin vragen neutraal zijn of waarin de mening van de interviewer in de vraagstelling naar voren komt (Clayman et al., 2007). Vraagstellingen die een bepaald antwoord lijken te verwachten kunnen op twee manieren worden gevormd: (I) door middel van een suggestieve inleiding en/of (II) door middel van een suggestieve vraagstelling. Bij een vraagstelling met een suggestieve inleiding, zoals wordt weergegeven in fragment 5, spreekt de interviewer in de vraag een voorkeur uit naar een bepaald antwoord (Varwijk, 2008). (5) Suggestieve inleiding (Knevel & Van den Brink, , vraagstelling 38, IR = Van den Brink, GI = Ronald Plasterk) IR: U U vond het onbelangrijk is eh het is natuurlijk een paar keer gebeurd ook van de week in debat weer dat hij die cijfers weer niet wist. V U zegt, maakt niet zoveel uit? Wanneer de gehele vraagstelling een voorkeur uitspreekt naar een bepaald antwoord, zoals te zien is in fragment 6, is er sprake van een suggestieve vraagstelling. (6) Suggestieve vraagstelling (Knevel & Van den Brink, , vraagstelling 38, IR = Knevel, GI = Emile Roemer) IR: V Maar de bedoeling is natuurlijk dat die mensen 66 en 67 dan pas met pensioen gaan, toch? Oppositie De vierde dimensie heeft betrekking op vragen waarin kritiek wordt geuit tegenover de geïnterviewde en zijn standpunten (Clayman et al., 2007). Opponerende uitingen kunnen door de interviewer geplaatst worden (I) in de inleiding alleen of (II) in de gehele vraagstelling. Wanneer alleen de inleiding opponerende uitspraken bevat, zoals te zien is in fragment 7, is er sprake van een opponerende inleiding (Varwijk, 2008). 11

12 (7) Opponerende inleiding (Knevel & Van den Brink, , vraagstelling 81, IR= Van den Brink, GI = Jan Peter Balkenende) IR: U Toch was ook André Rouvoet, de andere vice-premier, kritisch over u, in feite. Want deze week, die zei, hij is een man met een missie, maar wel met een eigen missie. En vaak kwam die toch weer bij het CDA-standpunt uit. Wanneer de gehele vraagstelling, met of zonder inleiding, opponerende uitspraken bevat, spreekt Varwijk (2008) van algehele oppositie. Een voorbeeld daarvan is te zien in fragment 8. (8) Algehele oppositie (Knevel & Van den Brink, , vraagstelling 30, IR = Knevel, GI = Emile Roemer) IR: U U schrijft in het boekje uw gang de politiek in haast als een roeping. GI: Ja. IR: V Waarom heeft u dat zware woord roeping daarvoor gebruikt in het boek. Verantwoording Deze vijfde dimensie heeft betrekking op de mate waarin expliciet aan de geïnterviewde gevraagd wordt om zijn beleid en keuzes te verantwoorden (Clayman et al., 2007). Er kan dan een keuze gemaakt worden tussen (I) een neutrale verantwoordingsvraag, waarin de interviewer alleen vraagt waarom de geïnterviewde iets heeft gedaan en (II) een beschuldigende verantwoordingsvraag, waarin de interviewer de keuzes van de geïnterviewde als twijfelachtig of onverklaarbaar naar buiten brengt (Varwijk, 2008). De geïnterviewde moet zich verantwoorden voor daden of uitspraken. Voorbeelden hiervan zijn weergegeven in fragment 9 en 10. (9) Neutrale verantwoordingsvraag (Knevel & Van den Brink, , vraagstelling 38, IR: Van den Brink, GI: Job Cohen) IR: U1 Even nog een ander punt. U2 We u heeft (wel), onlangs bent u geïnterviewd bij de KRO en toen werd u gevraagd naar uw visie en toen zei u, ik ben de eerste geweest die zag dat religie weer belangrijk werd. V Waarom vindt u religie zo belangrijk? (10) Beschuldigende verantwoordingsvraag (Knevel & Van den Brink, , vraagstelling 19, IR: Van den Brink, GI: Job Cohen) IR: V Maar waarom bent u dan naar links opgeschoven. IR: U Dat had u dan misschien beter niet kunnen doen, want dan worden de afstanden groter. Persistentie Varwijk (2008) voegde de dimensie persistentie toe aan het QAS. Persistentie heeft betrekking op de mate waarin de interviewer genoegen neemt met het antwoord. De 12

13 interviewer kan bijvoorbeeld dieper op een antwoord in gaan door middel van (I) het herhalen van de vraagstelling, (II) het aanspreken op vraagontwijking of (III) interruptie. (11) Herhaling vraagstelling (Knevel & Van den Brink, , vraagstelling 1 t/m 5, IR 1 = Van den Brink, IR 2 = Knevel, GI = Job Cohen) IR1: GI: IR1: GI: IR1: IR2: GI: IR2: V1 Heeft u er iets voor moeten doen, of is het allemaal nep? Nee ik heb hier zeker iets voor moeten doen. V2 Namelijk? En mijn hoofd moest voortdurend in de goede richting staan. V3 En dat was het enige? V4 En bij dat voetbalfilmpje wat we gister zagen geloof ik ook? Daar moest ik ook erg veel voor doen. V5 Erg veel voor doen dus? (12) Aanspreken op vraagontwijking (Knevel & Van den Brink, , vraagstelling 15, IR = Knevel, GI = Maxime Verhagen, G = Ronald Plasterk) IR: V Meneer Verhagen ik haal nog even de vraag van Meneer Plasterk naar voren. Zou u onder voorwaarde bereid zijn met de PVV te regeren. CDA, VVD en steun, volwaardige of gedoogsteun van de PVV? GI: Nee maar kijk, om te beginnen nogmaals: er zijn verkiezingen 9 juni, dus wat wij willen doen is// G: Hij gaat het niet zeggen. IR: V Wat zei u? Hij gaat het niet zeggen? GI: Wat zegt u? G: Dat gaat hij niet zeggen. IR: V Waarom zegt u het niet? (13) Interruptie (Knevel & Van den Brink, , vraagstelling 25, IR = Knevel, GI = Ronald Plasterk) GI: Gaat om een [goed voorstel IR: V [Goed, want wij vroegen aan u beiden om iets mee te nemen, een beeld van de laatste campagne. We beginnen bij u. U nam iets mee waar we nu naar gaan kijken. 1.3 Doelstelling De doelstelling van het onderzoek is een wetenschappelijk onderbouwde bijdrage leveren aan de discussie over (on)partijdigheid in de media, specifiek in de journalistiek. 13

14 2. Methode Om te kunnen onderzoeken of er een verschil is in de benadering van politici van verschillende richtingen door interviewers zijn zeven politieke tv-interviews geanalyseerd. In paragraaf 2.1 wordt de onderzoeksopzet weergegeven. De verzameling van het materiaal wordt in paragraaf 2.2 beschreven en paragraaf 2.3 staat beschreven hoe de gegevens geanalyseerd en verwerkt zijn. 2.1 Onderzoeksopzet Voor het vinden van een antwoord op de onderzoeksvraag is een meervoudige gevalsstudie uitgevoerd. Bij een meervoudige gevalsstudie wordt binnen meerdere gevallen hetzelfde fenomeen onderzocht (van Wessum, 1997). In dit geval wordt in tv-interviews met politici van verschillende politieke richtingen het fenomeen vijandigheid onderzocht. Wanneer journalisten geïnterviewden vijandig benaderen, betekent het dat zij de politici kritisch benaderen om zo een evenwichtig beeld te kunnen geven (Varwijk, 2008). Er wordt gekeken of de politieke richting van de politici in de interviews een effect heeft op het gedrag van de interviewers. Wanneer er een relatie wordt gevonden tussen de politieke richting van de geïnterviewde en het gedrag van de interviewers, zou een oorzaak hiervoor ook kunnen liggen bij diverse contextfactoren. Deze verschillen in aandacht of vraagontwerp zouden bijvoorbeeld voort kunnen komen uit verschillen in eigenschappen tussen de geïnterviewden, zoals ervaring in de politiek of de stand in de peilingen. Een verschil in benadering door de interviewers kan ook een gevolg zijn van het gespreksinterne gedrag van de geïnterviewde, zoals de keuze van de beantwoordingstrategie en beleefdheidstrategie. Een andere mogelijkheid is dat verschillende keuzes van de interviewers het gevolg zijn van gespreksexterne contextfactoren die onder controle zijn van de interviewer. Daarnaast is het ook mogelijk dat platformfactoren van invloed zijn, zoals van reacties van gasten en publiek tijdens het gesprek. Om de invloed van deze variabelen te bepalen, zijn zoveel mogelijk van de contextfactoren meegenomen in de analyse. Hier wordt verder op ingegaan in paragraaf Figuur 1 geeft de opzet van het onderzoek schematisch weer. 14

15 Figuur 1 Onderzoeksopzet in schema 2.2 Materiaalverzameling Voor deze meervoudige gevalsstudie zijn zeven interviews gekozen uit de Nederlandse talkshow Knevel & Van den Brink. Dit programma wordt tijdens de zomerstop van de Nederlandse late night talkshow Pauw & Witteman, live uitgezonden door de EO op Nederland 1. Er worden actuele nieuwsonderwerpen besproken met diverse gasten aan tafel, waaronder vaak een gast uit de politiek. Het programma wordt als volgt omschreven: Scherpe interviews, pittige discussies en heftige gesprekken (van der Neut, 2011, para. 1). De gesprekken zijn door middel van de Windows Media Recorder van de website gehaald Inclusie van materiaal Het platform van Pauw & Witteman (gebruikt in het onderzoek van Varwijk in 2008) heeft in 2010 plaats gemaakt voor Knevel & Van den Brink. Dit komt doordat de verkiezingstijd in 2010 in de zomerstop van talkshow Pauw & Witteman plaatsvond. Er is gekozen voor dit platform om verschillende redenen. Eén van die redenen is dat het programma live wordt uitgezonden. Er wordt dus niet geknipt in hetgeen gezegd wordt en er worden geen fragmenten weggelaten. Dit maakt dat het gesprek natuurlijk en spontaan is. De manier waarop de interviewers de politicus benaderen is dus onbewerkt. Ondanks de scripts en voorbereidingen voor het programma, is het daadwerkelijke gesprek niet van tevoren bepaald. Eventuele inbreng van andere gasten of het publiek, wat bijvoorbeeld de vraagstelling zou 15

16 kunnen beïnvloeden, is niet gepland. Een tweede reden om voor dit platform te kiezen, is dat de zeven te analyseren interviews op deze manier in dezelfde context plaatsvinden. Het platform is telkens hetzelfde, alleen de gasten aan tafel verschillen. Het tijdsbestek is minder dan een maand. Alle interviews hebben plaatsgevonden in de weken voor de daadwerkelijke Tweede Kamerverkiezingen op 9 juni Hierdoor zijn de gesprekken goed te vergelijken. Bovendien waren er genoeg interviews beschikbaar waaruit gekozen kon worden. In de aanloop naar de verkiezingen zijn er verschillende politici te gast geweest in het programma Knevel & Van den Brink. In tabel 1 is een overzicht gegeven van de beschikbare tv-interviews. Tabel 1 Overzicht van potentiële interviews Nr. Politicus Functie Partij Richting Vorm gesprek Alexander Pechtold Lijsttrekker D66 Centrum, Interview progressief Mark Rutte Lijsttrekker VVD Rechts Interview Hero Brinkman Kamerlid PVV Centrum, Interview conservatief Bas van der Vlies Fractievoorzitter SGP Rechts Interview Jan Peter Lijsttrekker CDA Rechts Interview Balkenende Jan Marijnissen Kamerlid SP Links Interview Nebahat Albayrak Tweede op de lijst PvdA Links Debat Fleur Agema Tweede op de lijst PVV Centrum, Debat conservatief Ank Bijleveld Tweede op de lijst CDA Rechts Debat Edith Schippers Tweede op de lijst VVD Rechts Debat Ronald Plasterk Derde op de lijst PvdA Links Interview Maxime Verhagen Derde op de lijst CDA Rechts Interview Emile Roemer Lijsttrekker SP Links Interview Jan Kees de Jager Demissionair minister CDA Rechts Interview Kees van der Staaij Lijsttrekker SGP Rechts Debat André Rouvoet Lijsttrekker CU Links Debat Femke Halsema Lijsttrekker GroenLinks Links Debat Ab Klink Demissionair minister CDA Rechts Interview Job Cohen Lijsttrekker PvdA Links Interview Jan Peter Balkenende Lijsttrekker CDA Rechts Interview Een aantal van deze gesprekken vonden plaats in de vorm van een debat. Omdat dit onderzoek zich richt op televisie-interviews, vormen deze gesprekken geen geschikt materiaal. Doordat alle vrouwelijke politici die te gast waren in de talkshow in een debat zaten, konden deze gesprekken niet geïncludeerd worden. 16

17 Politicoloog André Krouwel was in 2010 betrokken bij het ontwikkelen van het Kieskompas ( Kieskompas gelanceerd, 2010). Aan de hand van analyses van de gebruikersdata en plaatsingen van politieke partijen ontwikkelde Krouwel een politiek landschap waar de politieke partijen mee akkoord zijn gegaan. Bij het plaatsen van de opties in dit overzicht (de interviews die zijn geanalyseerd zijn dikgedrukt), is te zien dat alle richtingen in de analyses zo goed mogelijk worden vertegenwoordigd. Figuur 2 Politieke landschap in de aanloop naar de verkiezingen in 2010 op de dimensies links-rechts en progressief-conservatief (op basis van Kieskompas) De interviews zijn geselecteerd op basis van beschikbaarheid en de politieke richting. Er zijn drie linkse politici, drie rechtse politici en er is één centrale politicus die plaats hebben in de geanalyseerde interviews. Naast de gesprekken in debatvorm zijn ook de gesprekken met Marijnissen, Van der Vlies, De Jager, Klink en een tweede gesprek met Balkenende afgevallen. Een andere optie is om het centrum buiten het onderzoek te houden, en alleen een onderscheid te maken tussen rechtse en linkse politici. Een nadeel van deze indeling is dat Henk Kamp en Jan Marijnissen bij deze analyses zouden worden meegenomen. Zij waren allebei op dat moment niet beschikbaar voor de Tweede Kamer. Bovendien vond het interview met Henk Kamp na de verkiezingen plaats. Doordat alleen gesprekken in aanloop naar de verkiezingen op 9 juni geïncludeerd zijn, zijn de gesprekken goed te vergelijken. De uitslagen van de verkiezingen kan bijvoorbeeld ook invloed hebben op de mate van 17

18 vijandigheid die de interviewers hanteren. Op deze manier zouden de interviewposities niet goed te vergelijken zijn. Na een adequate selectie is besloten alleen de interviews zoals weergegeven in tabel 2 mee te nemen in de analyses. Een voordeel van deze materiaalverzameling is dat het centrum ook is vertegenwoordigd en dat iedere politicus actief in de verkiezingscampagne betrokken was. Door tijdgebrek is het interview met Alexander Pechtold helaas niet bestudeerd. Gegeven het doel en de praktische beperkingen de beste samenstelling zoals is weergegeven in onderstaande tabel. Tabel 2 Overzicht bestudeerde interviews Nr. Datum Politicus Functie Partij Richting Emile Roemer Lijsttrekker SP Links Job Cohen Lijsttrekker PvdA Links Ronald Plasterk Derde op de lijst PvdA Links Hero Brinkman Kamerlid PVV Centrum, Conservatief Jan Peter Balkenende Lijsttrekker CDA Rechts Maxime Verhagen Derde op de CDA Rechts lijst Mark Rutte Lijsttrekker VVD Rechts Transcript De interviews zijn voorafgaand aan de transcriptie omgezet in audio-only met behulp van het programma Audicity. Op deze manier is het gemakkelijker om geconcentreerd te zijn op conversationele kenmerken. Ook is gebruik gemaakt van de Soundscriber om de interviews af te spelen. Hierna zijn ook de beelden herhaaldelijk bekeken om ook non-verbale signalen mee te kunnen nemen in de analyse. Om een analyse te kunnen maken van de zeven tv-interviews, zijn de interviews getranscribeerd. De opnames zijn herhaaldelijk bekeken en zeer gedetailleerd uitgeschreven (Hutchby & Wooffitt, 1998). Op deze manier is het mogelijk om een grote hoeveelheid aan informatie op te slaan en te analyseren (Jefferson, 2004). Het gebruiken van een transcript bij het analyseren van gegevens heeft twee voordelen. Enerzijds is het een noodzakelijke stap in het analyseproces zoals het in de conversatieanalyse wordt vereist. Anderzijds is de ervaring van het maken van een transcript een typerend onderdeel van het analyseproces (Hutchby & Wooffitt, 1998). Enkel de aspecten van spraak en interactie (ook non-verbale communicatie) die van belang zijn voor het beantwoorden van de onderzoeksvraag zijn in de transcripten meegenomen (Huls, 2001). De transcripten geven weer wat de spreker zegt, tegen wie de uiting bedoeld is en hoe de uiting bedoeld is (bijvoorbeeld als een vraag). Ook wordt weergegeven of en wanneer de spreker een pauze inlast (kort of lang), wanneer twee sprekers gelijktijdig spreken en elkaar interrumperen. De transcripten zijn verrijkt met videobeelden en screenshots van de affiliatiefactoren. Op deze manier is te zien of de interviewer of 18

19 geïnterviewde non-verbaal gesteund wordt door het publiek of door een andere gast die aan tafel zit. Wanneer de interviewers in gesprek zijn met andere gasten aan tafel, wordt in de transcripten volstaan met globale omschrijvingen. De symbolen die gebruikt worden in het transcript zijn grotendeels ontleend aan het systeem van Jefferson (2004), zoals gebruikelijk in de conversatieanalyse. In de transcripten worden echter ook symbolen gebruikt die ontleend zijn aan het systeem van Montgomery (2007). Hiermee kunnen stiltes worden aangegeven, maar ook wanneer een beurt wordt onderbroken, er gelijktijdige spraak plaatsvindt en wat de toon van de spreker is (bijvoorbeeld vragend of met nadruk). Aan de hand hiervan zijn de interviews en de vraagstellingen geanalyseerd. De interviews en de transcripten zijn digitaal toegevoegd in appendix I. In appendix II zijn de gebruikte transcriptiesymbolen te vinden Segmentering Om de verschillen in benadering van de geïnterviewden te kunnen meten, moet het onderzoeksmateriaal eerst gesegmenteerd worden. Er ontstaan dan analyse-eenheden die geanalyseerd kunnen worden (Varwijk, 2008). Als eenheid is gekozen voor de vraag, omdat interviewers zich vaak beperken tot het stellen van vragen. Om vragen van andere spreekhandelingen te onderscheiden, zijn de transcripten eerst verdeeld in beurten. Huls (1982, p. 82) omschrijft een beurt als volgt: een beurt is wat iemand zegt tussen twee momenten waarop hij zwijgt in. Hierna wordt het onderscheid gemaakt tussen een vraag en beurten die een andere taalhandeling uitvoeren. Bull en Mayer (1993) omschrijven een vraag als een verzoek om informatie. Een interviewer heeft verschillende manieren om een vraag te stellen. Heritage en Roth (1995) onderscheiden negen soorten question delivery structures, te weten: persoonsvorm-onderwerp constructie, vragen met een vragend voornaamwoord, beweringen met een vragende tag, beweringen met een vragende toon, directieven, bewering over een zaak die betrekking heeft op de geïnterviewde, uitspraken derde persoon, persoonlijke uitspraken en toevoegingen. Aan de hand van deze negen verschillende vormen van vraagontwerp zijn de transcripten gesegmenteerd tot hanteerbare analyse-eenheden. 2.3 Materiaalanalyse Onafhankelijke variabele In Nederland is het gebruikelijk om de politieke richting van een partij of politicus in een driedeling te vatten: links, centrum of rechts. Vandaag de dag worden vooruitstrevende partijen als links gezien en de meer behoudende partijen worden rechts genoemd ( Links en rechts, z.j.). De linkse partijen willen dat de overheid meer verantwoordelijkheid krijgt ( Provinciale Statenverkiezingen 2011, z.j.). De rechtse partijen vinden echter dat de overheid zich juist alleen maar moet concentreren op de kerntaken, zoals veiligheid voor de burger. André Krouwel is een gezaghebbende Nederlandse politicoloog ( Politicoloog: Op PVV rust taboe voor toppolitici, 2011). Op basis van het Kieskompas, dat door Krouwel in 2010 is ontwikkeld, kan het politieke landschap in kaart worden gebracht. Geïnterviewde 19

20 linkse politici die zijn meegenomen in dit onderzoek zijn Emile Roemer (SP), Job Cohen (PvdA) en Ronald Plasterk (PvdA). De geïnterviewde centrumpoliticus die is meegenomen is Hero Brinkman (PVV). Jan Peter Balkenende (CDA), Maxime Verhagen (CDA) en Mark Rutte (VVD) zijn de rechtse politici die plaats hebben in het onderzoek Afhankelijke variabelen Aan de hand van bias in aandacht en bias in vraagontwerp wordt neutraliteit van tvinterviewer gemeten. Bias in aandacht wordt gemeten door in elk tv-interview het aantal keer dat de politicus de beurt krijgt om iets te zeggen te noteren. Ook is er gekeken naar de exacte gesprektijd die de politicus tijdens het interview kreeg van de interviewers. Bias in vraagontwerp wordt gemeten aan de hand van het Question Analysis System, ontwikkeld door Clayman en Heritage (Clayman et al., 2007). Dit systeem bevat de volgende vijf dimensies: initiatief, directheid, assertiviteit, oppositie en verantwoording. Ook is persistentie, een zesde dimensie die aan het QAS is toegevoegd door Varwijk (2008) meegenomen in de metingen Contextfactoren Om een genuanceerd beeld te kunnen geven van de effecten, is tevens gekeken naar contextfactoren die invloed zouden kunnen hebben op het gevonden patroon. Eerst is gekeken naar de invloed van de contextfactoren op een specifieke dimensie van aanvallendheid in vraagontwerp. Een mogelijkheid is bijvoorbeeld dat Van den Brink meer directheid vertoont in zijn vraagontwerp dan Knevel. Wanneer dit het geval is, wordt gekeken naar de invloed van de variabele (bijvoorbeeld interviewer ) op de relatie tussen de politieke richting van de geïnterviewde politicus en de afhankelijke variabele (bijvoorbeeld directheid ). Deze contextfactoren zouden een alternatieve verklaring kunnen bieden voor een mogelijke relatie tussen politieke richting en de mate van aandacht of de vijandigheid van de vragen. De contextuele variabelen zijn onderverdeeld in vier groepen: de gespreksexterne variabelen, de gespreksinterne variabelen onder controle van de geïnterviewde, de gespreksinterne variabelen onder controle van de interviewer en de gespreksinterne variabelen onder controle van de toehoorders Gespreksexterne contextvariabelen gerelateerd aan geïnterviewde Functie Een veelbesproken onderwerp in de conversatieanalyse is de invloed van verschillen van macht op taalgebruik. Huls (2001, p. 182) stelt dat macht verwijst naar de verticale dimensie waarop je mensen kunt ordenen. De machtsverhouding in een gesprek kan de beleefdheidstrategie bepalen. Machtsverschillen kunnen ontstaan door kenmerken van het individu (bijvoorbeeld uiterlijk), maar ook door maatschappelijke posities of functies (Huls, 2001). Het is waarschijnlijk dat machtsverschillen ook bestaan op basis van politieke functie. Wanneer gekeken wordt naar de machtsstructuur binnen politieke partijen is het aannemelijk dat lijsttrekkers meer macht hebben dan Kamerleden. Het is mogelijk dat een verschillende 20

21 benadering van de politici een gevolg is van de diverse politieke functies die zij uitoefenen. Om deze reden wordt in dit onderzoek ook gekeken naar de invloed van politieke functie. Ervaring Uit onderzoek van Clayman en Heritage (2007) kwam naar voren dat de politieke loopbaan van de geïnterviewde politici invloed heeft op de benadering van interviewers. Het onderzoek liet zien dat herkozen presidenten vijandiger werden benaderd. Echter is niet vastgesteld of dit beeld ook in Nederland van toepassing is. Om deze reden is ook de invloed van politieke ervaring meegenomen als contextvariabele. Politieke positie Van interviewers wordt verwacht dat zij vragen over beleidskwesties ophelderen. Tevens wordt verwacht dat politici aansprakelijk worden gesteld voor hun daden (Varwijk, 2008). Dat politici uit de coalitie meer verantwoordelijkheid over het beleid hebben dan politici uit de oppositie, kan mogelijk invloed hebben op de vijandigheid van de vraagstellingen. Daarom is de invloed van politieke positie van de geïnterviewde meegenomen in het onderzoek. Stand in de peilingen In de aanloop naar de Tweede Kamerverkiezingen in 2010 deden verschillende onderzoekbureaus onderzoek naar de peilingen. Aan de hand van de regelmatige peilingen van Maurice de Hond is de stand van de peilingen gemeten. De stand in de peilingen op het moment van het interview is meegenomen als potentieel relevante variabele Gespreksinterne contextvariabelen onder controle van geïnterviewde Het doel van een nieuwsinterview is het verkrijgen van informatieve uitingen (Clayman & Heritage, 2002). Dit doet een interviewer altijd aan de hand van de interesses van het publiek. Onderzoek laat zien dat geïnterviewden vraagstellingen vaak ontwijken (Kuiper, 2006). Dit is waarschijnlijk een gevolg van de kritische houding die de interviewers aannemen ten opzichte van de geïnterviewden (Varwijk, 2008). Interviewers kunnen zich op verschillende wijzen tegen vraagontwijking verzetten, bijvoorbeeld door het herhalen van de vraagstelling of het aanspreken van de geïnterviewde op zijn of haar vraagontwijking (Varwijk, 2008). Vraagontwijking kan in vier opzichten geoperationaliseerd worden; door middel van het toepassen van een beantwoordingstrategie, via een beleefdheidstrategie, door te spelen met beurtwisselingsregels en door te spelen met de gespreksrol. Beantwoordingstrategie Een politicus kan een vraagstelling ontwijken door middel van een beantwoordingstrategie. Hij kan ervoor kiezen om de vraag te beantwoorden, voor openlijke vraagontwijking of voor verkapte vraagontwijking. In het eerste geval geeft de geïnterviewde een direct en passend antwoord. In het tweede geval is hij open over zijn vraagontwijking en wil hij de vraag niet 21

22 beantwoorden of ziet hij daar geen mogelijkheid toe. In het laatste geval is de geïnterviewde vaag en geeft hij niet expliciet aan dat hij de vraag niet wil of kan beantwoorden (Varwijk, 2008). Beleefdheidstrategie Het antwoord kan ook ingepakt worden in beleefdheid. Volgens Brown en Levinson (1987) is beleefdheid gerelateerd aan het tot uiting brengen dat je elkaar aardig vindt, elkaar respecteert en elkaar de ruimte geeft. Een beleefdheidstrategie toepassen kan op drie manieren: direct, direct omkleed met solidariserende of respectvolle middelen en indirect. In het eerste geval blijven er geen vragen achter na de taalhandeling (Huls, 2001). In het tweede geval wil de spreker laten zien dat hij de behoeften van de ander respecteert, de afstand wil verkleinen of respect te tonen. Bij indirecte strategieën vraagt de gesprekspartner zich af wat de spreker precies bedoeld, omdat de oppervlakkige betekenis van de woorden niet in de context past (Huls, 2001). Spelen met beurtwisselingsregels Ten derde kan een geïnterviewde ervoor kiezen om beurtwisselingsregels te volgen of ermee te spelen. In het tweede geval kan hij de interviewer of gast aan tafel interrumperen en beginnen met praten voordat het beurteinde is bereikt, zijn eigen beurt niet afmaken of niets zeggen wanneer het zijn beurt is (Huls, 2007). Spelen met gespreksrol De laatste mogelijkheid een vraag te ontwijken is door te spelen met de gespreksrol. Dit kan gedaan worden door bijvoorbeeld een tegenvraag te stellen of een ander onderwerp aan te snijden (Huls, 2008) Gespreksinterne contextvariabelen onder controle interviewer Interviewer Andries Knevel en Tijs van den Brink zijn verschillende mensen met verschillende achtergronden. Het is mogelijk dat alleen Knevel biased is, en Van den Brink niet of in mindere mate. Om deze reden is ook de specifieke interviewer meegenomen als contextvariabele. Onderwerp van de vraagstelling Uit onderzoek van Clayman en Heritage (2002) blijkt dat vraagstellingen die gaan over internationale kwesties minder assertief en opponerend zijn en dat de geïnterviewde minder tot verantwoording wordt geroepen. Het onderwerp van de vraagstelling kan dus invloed hebben op de mate van aanvallendheid. Ook dit gegeven is als contextvariabele meegenomen in het onderzoek. 22

23 Gespreksinterne contextvariabelen onder controle van toebehoorders Ook support of juist tegenwerking vanuit platformfactoren kunnen invloed hebben op de mate van vijandigheid van vraagstellingen. Om deze reden zijn de platformfactoren geoperationaliseerd in vier variabelen. Deze factoren zijn als contextvariabelen meegenomen in het onderzoek. Affiliatie gast met geïnterviewde In het programma Knevel & Van den Brink zitten altijd meerdere gasten aan tafel. Eventuele support of dissociatie vanuit deze persoon naar de geïnterviewde toe kan invloed hebben op de mate van aanvallendheid van de vraagstellingen. Affiliatie gast met interviewer De gast aan tafel kan ook de interviewer steunen of juist tegenspreken. Hierdoor is het bijvoorbeeld mogelijk dat de interviewer daarop ingaat en het projecteert op de geïnterviewde. Affiliatie publiek met geïnterviewde In de studio van de talkshow is ook publiek aanwezig. Deze komen ook in beeld, doordat zij om de praattafel heen zitten. Door middel van gezichtsuitdrukkingen, gelach of gezucht kunnen zij hun affiliatie of dissociatie naar de geïnterviewde toe kenbaar maken. Affiliatie publiek met interviewer Het publiek in de studio kan ook vriendelijkheid of vijandigheid laten blijken naar de interviewer, bijvoorbeeld door te lachen na een vraag of het knikken met het hoofd Codering en de statistische analyse De afhankelijke variabelen, de onafhankelijke variabelen en de contextvariabelen zijn gecodeerd aan de hand van een coderingsschema (appendix III). Dit schema geeft een overzicht van de variabelen en de mogelijke waarden die daaraan kunnen worden toegekend. Hierna zijn de gegevens ingevoerd en verwerkt in het statistische programma SPSS. Per beurteenheid zijn de waarden van de variabelen ingevoerd. Het SPSS-bestand telde in totaal 473 rijen. Per rij werden 64 variabelen ingevoerd. Uiteindelijk werd er een datamatrix gevormd van cellen. De variabelen politieke functie, ervaring, politieke positie, stand in de peilingen, onderwerp van de vraagstelling, vraagontwijking door middel van een beantwoordingstrategie, beleefdheidstrategie, spelen met de gespreksrol en spelen met beurtwisselingsregels werden samengevoegd, omdat deze variabelen uit veel aspecten bestonden. Na het samenvoegen kon er gemakkelijker mee gewerkt worden. Ook de zes dimensies - initiatief, directheid, assertiviteit, oppositie, verantwoording en persistentie kwamen op deze manier tot stand. Om na te gaan of er sprake was van bias in aandacht, werden twee één-weg-variantieanalyses uitgevoerd. Daarna is onderzocht of de effecten niet het resultaat kunnen zijn van de 23

24 invloed van gespreksexterne contextvariabelen gerelateerd aan de geïnterviewde. Om uit te sluiten dat dit het geval was, zijn twee meerweg-variantie-analyses uitgevoerd. Om te onderzoeken of er sprake was van bias in vraagontwerp zijn kruistabellen gemaakt waarin de relatie tussen de politieke richting en de vijandigheid van het vraagontwerp te zien is. Daarna werd met behulp van chikwadraattoetsen getoetst of de verschillen die zich voordeden significant waren. Omdat de mogelijkheid bestaat dat de gevonden relatie beïnvloed is door contextfactoren, is dit nagegaan door middel van binaire logistische regressies. Deze regressies geven aan welke contextvariabelen invloed hebben op de hoofdvariabele, op basis van significantie van Wald-scores (p <.05). Van de factoren die daadwerkelijk van invloed zijn is onderzocht welk effect zij precies hebben op de relatie tussen politieke richting en de afhankelijke variabelen. Wanneer uit de logistische regressies bijvoorbeeld blijkt dat geïnterviewde politici die korter dan vijf jaar ervaring in de politiek hebben vaker te maken krijgen met suggestieve inleidingen met tegenwerkende voorkeur dan politici met meer dan vijf jaar ervaring, wordt de precieze invloed van die variabele geanalyseerd door middel van een contextspecifieke kruistabel Validiteit en betrouwbaarheid De vraag: meten de verzamelde gegevens wel wat gemeten moet worden? heeft betrekking op de validiteit van het onderzoek (Boeije, t Hart & Hox, 2007). Zeker bij een abstract begrip als neutraliteit is deze vraag erg van belang. Om de validiteit van het onderzoek te vergroten is de partijdigheid van de interviewers op twee manieren gemeten: het verschil in de hoeveelheid aandacht die politici kregen, en verschillen met betrekking tot de zes dimensies van vraagontwerp. Omdat beide vormen van bias ook uit meerdere indicatoren bestaat, vergroot ook dit de validiteit van het onderzoek (Boeije et al., 2007). De betrouwbaarheid van een operationalisering kan kort worden samengevat als de afwezigheid van toevallige fouten (Boeije et al., 2007). In hoeverre zijn de metingen en resultaten zonder toevallige of systematische fouten? Om de betrouwbaarheid van het onderzoek te verhogen zijn onderstaande stappen ondernomen. De exacte duur van de spreektijd van de geïnterviewden is een aantal keren met een stopwatch gemeten. Daarvan is per interview het gemiddelde genomen, dat meegenomen is in verdere analyses. De codering van de diverse aspecten van vraagontwerp is door verschillende onderzoekers uitgevoerd. Omdat het wegens tijdgebrek niet mogelijk was om een betrouwbaarheidsanalyse uit te voeren, is op andere manieren gezorgd voor zorgvuldigheid van het onderzoek. Om de betrouwbaarheid van de codering te handhaven, zijn de coderingen door eenieder zorgvuldig uitgevoerd. De coderingen zijn daarna in paren van twee en gezamenlijk gecontroleerd. Probleemgevallen zijn met onderzoeksbegeleidster dr. E. Huls opgelost. Op deze manier zijn alle vraagstellingen volgens dezelfde criteria gecodeerd en is de codering consistent gebeurd. 24