GENTSE PAROCHIEKERKEN ANALYSE & WAARDEBEPALING

Transcriptie

1 GENTSE PAROCHIEKERKEN ANALYSE & WAARDEBEPALING KERK VAN DE HEILIGE AMANDUS EN DE HEILIGE JOZEF TE SINT-AMANDSBERG Op basis van METHODOLOGIE THOMAS COOMANS Kerken in neostijlen in Vlaanderen. Ontwikkeling en implementatie van een methodologie voor bescherming en de monumentenzorg van het negentiende-eeuwse kerkelijk architecturaal patrimonium in Vlaanderen,

2 2

3 Inhoud A. Toets aan de resultaten van het onderzoek op Vlaams niveau 1. Balans op functie van de kerk 2. Balans op stijl 3. Balans op architectuurtypen 4. Balans op structuren, bouwmaterialen en bouwsculptuur 5. Balans op architecten 6. Balans op interieur 7. Balans op ruimtelijke context B. De kerk en de andere negentiende-eeuwse nieuwe kerkgebouwen in Gent C. Informatiefiche en waardebepaling 1. Architectuur 2. Interieur 3. Context D. Evaluatie volgens de waarden van het Vlaamse decreet 1. Herkenbaarheid 2. Authenticiteit 3. Zeldzaamheid 4. Representativiteit 5. Ensemblewaarde 6. Contextwaarde E. Bijlagen 1. Plannen 2. Lijst patrimonium kerken 19de eeuw 3

4 A. Toets aan de resultaten van het onderzoek op Vlaams niveau Vooraf: afbakening van het onderzoek Coomans De neostijlen Het onderzoek is niet beperkt tot de gebouwen die stijlzuiver neogotisch of neoromaans zijn. De neoclassicistische gebouwen, waarvan vele een historiserende inslag vertonen en de eclectische gebouwen werden ook bestudeerd. Het uiteindelijke onderzoeksobject is de volledige negentiendeeeuwse kerkelijke architectuur. De periode Met de negentiende eeuw wordt de periode van 1800 tot 1918 bedoeld. De in neostijlen van de wederopgebouwde kerken na WO I werden niet in de studie opgenomen. De oudere kerkgebouwen die tijdens de negentiende eeuw werden verbouwd of uitgebreid zijn wel opgenomen. De oudere kerkgebouwen die werden gerestaureerd zonder verbouwing of uitbreiding werden niet opgenomen. Kerkelijk architecturaal patrimonium Hiermee worden de gebouwen waarin de eredienst plaatsvindt bedoeld: de openbare eredienst (parochiekerken) en de privé-eredienst (abdij- en kloosterkerken en -kapellen, kapellen van hospitalen, colleges en scholen, huiskapellen en kapellen in kastelen en herenhuizen). Dit rapport Dit rapport spreekt over: de negentiende-eeuwse kerkgebouwen als het kerkelijk architecturaal patrimonium gebouwd in de negentiende eeuw bedoeld wordt, of over de parochiekerken als afzonderlijke groep. 4

5 1. Balans op functie van de kerk Negentiende-eeuwse nieuwe kerkgebouwen per functie Parochiekerken 560 Kerken en kapellen van religieuze gemeenschappen 118 Kerken en kapellen van scholen 142 Kapellen van gasthuizen en hospitalen 78 Kapellen van verenigingen 95 Kapellen van huizen en kastelen 68 Diverse cultusgebouwen 27 TOTAAL 1088 Parochiekerken De helft van de negentiende-eeuwse (nog bewaarde) nieuwe kerkgebouwen in Vlaanderen zijn parochiekerken. Daarnaast zijn bijna alle kerkgebouwen die in de negentiende eeuw werden verbouwd ook parochiekerken. Het grote aantal negentiende-eeuwse parochiekerken is te verklaren door de combinatie van het katholieke reveil en de demografische groei. In de negentiende eeuw was er een sterke nood aan parochiekerken die overeenkomstig het Concordaat door de staat ter beschikking van de gelovigen moesten worden gesteld. De begroting van de bouw vormde een cruciaal element voor de versschillende betrokkenen (staat, gemeente, kerkfabriek, pastoor). Er werd soms lang gediscussieerd en verschillende ontwerpen passeerden de revue vooraleer een beslissing werd genomen. In veel gevallen probeerde men gewoon het bestaande oude kerkgebouw aan te passen en te vergroten. Wanneer dat niet kon wegens bouwvalligheid en ligging, maar ook omdat smaakelementen (stijl) speelden werd een nieuwbouw opgetrokken. Het behoud van een oude kerktoren komt voor. Een parochiekerk moest een toren bezitten om de klokken erin te hangen. Naast aanzienlijke bezuiniging had de integratie van de oude toren in een nieuw kerkgebouw ook een identiteitsbetekenis voor de gemeenschap. Het beeldbepalende karakter van de oude toren in het landschap bleef behouden en vormde het bewijs van een aloude parochiale traditie. De bouw van parochiekerken viel vooral onder de bevoegdheid van de provinciearchitecten. Hun plannen moesten eerst door de Koninklijke Commissie voor Monumenten worden goedgekeurd en daarna door de minister van Justitie. Dankzij die wettelijke procedure is het archief van de bouw van parochiekerken meestal bewaard in de fondsen van de Commissie, van de provincies en van de kerkfabrieken. De architecten die in de negentiende eeuw het grootste aantal nieuwe parochiekerken hebben gebouwd zijn meestal academisch gevormde provinciearchitecten. Via lobbyen slaagden de Sint- Lucasarchitecten erin om vanaf het midden van de negentiende eeuw een deel van de opdrachten naar zich toe te trekken. Naast de verbouwing of de nieuwbouw van parochiekerken op het platteland werden in de negentiende eeuw het grootste aantal nieuwe parochies gesticht in de stadsuitbreidingen. Naast Brussel was dit fenomeen in Vlaanderen vooral in de Antwerpen en Gent spectaculair. De financiering vormde er meestal niet echt een probleem en de nieuwe kerken stonden symbool voor de welvaart van een nieuwe wijk. In een aantal snelgroeiende steden werd in de negentiende eeuw de hoofdkerk in nieuwbouw opgetrokken naar grootse plannen. 5

6 Van de 560 nieuwe parochiekerken zijn er 96 geheel als monument beschermd (82) of voorlopig beschermd (14), met andere woorden 17%. Daarnaast zijn er nog 23 parochiekerken waarvan enkel de oude toren beschermd is en die in aanmerking zouden moeten komen voor een uitbreiding van de bescherming. Het merendeel van de grootste stedelijke parochiekerken uit de negentiende eeuw is beschermd of voorlopig beschermd. Toch moeten nog enkele aanvullingen gebeuren. Meestal vormen de parochiekerken van de negentiende-eeuwse stadsuitbreidingen en randgemeenten het grootste probleem. Enerzijds zijn de parochiegemeenschappen sterk gereduceerd en zijn de kerken veel te groot voor het huidige aantal gelovigen. Anderzijds hebben die gebouwen na jaar een dringende nood aan een eerste grote restauratie. (Uit Thomas Coomans, p. 47). De Sint-Amanduskerk is een parochiekerk. 6

7 2. Balans op stijl Negentiende-eeuwse nieuwe kerkgebouwen per stijl en bescherming Aantal % M Voorlopig M Neogotisch , Neoclassicistisch , Neoromaans , Eclectisch 82 7, Neobarok 10 0,9 4 1 Neo-Vlaamse renaissance 5 0, Neobyzantijns 2 0, Neomoors 1 0, Regionalistisch 3 0, Onbepaald 51 4,6 7 1 TOTAAL 1088 (sic) 100 % De parochiekerk van de Heilige Amandus en Heilige Jozef is ingrijpend verbouwd in de periode Er zijn nog enkele neogotische elementen bewaard in de kerk, maar het karakter kan niet meer neogotisch worden genoemd. 7

8 3. Balans op architectuurtypen Negentiende-eeuwse nieuwe parochiekerken per architectuurtype Met transept Transeptloos Totaal % Eenbeukig ,5 Basiliek ,3 Pseudo-basiliek Hallenkerk ,9 Centrale aanleg ,5 Onbepaald 4 0,7 Totaal 561 De kerk van Heilige Amandus en de Heilige Jozef werd gebouwd met drie beuken en verbouwd tot een eenbeukige ruimte. 8

9 4. Balans op structuren, bouwmaterialen en bouwsculptuur 4.1. Structuren Negentiende-eeuwse nieuwe kerkgebouwen per structuur Kruisribgewelf ,9 % Tongewelf (bepleisterd) ,7 % Tongewelf (hout) ,1 % Koepel 27 3,6 % Kruisgewelf 22 2,3 % Ziende kap 8 1,1 % Plafond 8 1,1 % IJzer/gietijzer/staal (ziende) 3 0,4 % Beton 1 TOTAAL % (voor 743 van de 1088 negentiende-eeuwse nieuwe kerkgebouwen kon de structuur van de hoofdbeuk met zekerheid worden geïdentificeerd). De kerk bestaat uit bakstenen kruisribgewelven. Ruim polygonaal koor. 9

10 4.2. Bouwmaterialen Voor de negentiende-eeuwse kerken werd voornamelijk gewerkt met eigentijdse bouwmaterialen en vormen, producten van de industriële maatschappij. Voor het metselwerk: baksteen en arduin (Henegouwse blauwe steen). Natuursteen werd gebruikt voor plinten, de basementen van de zuilen, de omlijsting van het hoofdportaal en de dorpels van de vensters. (indien meer geld beschikbaar: ook arduinen vloer, hoekkettingen, kapitelen, hogere plinten en maaswerk in natuursteen). Buitenbepleistering is zeer uitzonderlijk. De interieurs zijn meestal bepleisterd en beschilderd, niet-bepleisterde interieurs zijn zeldzaam. Binnendecoratie in veelkleurige baksteen volgens Engelse of Nederlandse esthetiek komt bijna niet voor. De basementen van zuilen en vloer zijn van arduin of zogenaamd zwart marmer (rood marmer is zeldzaam). Houten tongewelven en bakstenen gewelven komen voor in de Sint-Lucasneogotiek. Vloeren bestaan meestal uit geometrische composities van kleurrijke tegels, zelden komt parket of mozaïek voor. In heel beperkte mate wordt ijzer, gietijzer en beton gebruikt. De kerk van de Heilige Amandus en de Heilige Jozef is een bakstenen gebouw. Er zijn geen neogotische beschilderingen bewaard. Het houten doksaal is versierd met fijn beeldhouwwerk. 10

11 4.3. Bouwsculptuur Natuurstenen beeldhouwwerken zijn duur, dus beperkt. Bundelpijlers = uitzonderlijk, gangbaar zijn ronde zuilen. Neogotisch: kapitelen met blad- en haakmotieven. Neoclassicistisch: Korinthische en Toscaanse kapitelen. Neoromaans: teerlingkapitelen. Kapitelen meestal in pleister (gebruik natuursteen voor kapitelen, korbelen en basementen, soms van volledige zuilen, bevorderd door Sint-Lucasarchitecten). Gebeeldhouwde figuren zijn uiterst zeldzaam. Bouwsculptuur buiten: geprofileerde stenen op toren en hoofdportaal. Pinakels: enkel bij rijke parochiekerken (kathedraalstijl). Ramen met maaswerk. De kapitelen zijn eerder romaans. 11

12 5. Balans op architecten Antoine Rooms Ontwerper van brouwershuis met rest van brouwerij Het Anker Dendermondebaan 15, Zele (Oost-Vlaanderen) rijwoningen Havenlaan 22-23, Zelzate (Oost-Vlaanderen) School, woonpaviljoenen en dienstgebouwen "De Spycker" en "Nieuwland" Polderstraat 74-78, Brugge (West-Vlaanderen) Parochiekerk Heilige Amandus en Heilige Jozef Visitatiestraat 2, Gent (Oost-Vlaanderen) Neogotische gemeentehuis Antwerpsesteenweg zonder nummer, Gent (Oost-Vlaanderen) Beschrijving Zoon van architect Jan Rooms. Jan Rooms Doopnaam Joannes Alphonsius Geboortedatum 01/03/1864 Geboorteplaats Kemzeke (Stekene) Sterfdatum 15/07/1947 Plaats van overlijden Sint-Amandsberg (Gent) Vestigingsplaats(en) Sint-Amandsberg (Gent) Ontwerper van Staande wip (eertijds bij hotel-restaurant Comte d'egmont) Stationsplein 7, Wetteren (Oost-Vlaanderen) Drie burgerhuizen in eclectische stijl Schoolstraat 63-71, Gent (Oost-Vlaanderen) brouwershuis met rest van brouwerij Het Anker Dendermondebaan 15, Zele (Oost-Vlaanderen) rijwoningen Havenlaan 22-23, Zelzate (Oost-Vlaanderen) School, woonpaviljoenen en dienstgebouwen "De Spycker" en "Nieuwland" Polderstraat 74-78, Brugge (West-Vlaanderen) Parochiekerk Heilige Amandus en Heilige Jozef Visitatiestraat 2, Gent (Oost-Vlaanderen) Neogotisch gemeentehuis Antwerpsesteenweg zonder nummer, Gent (Oost-Vlaanderen) Parochiekerk Sint-Amandus en Sint-Job Nieuwstraat zonder nummer, Deinze (Oost-Vlaanderen) Burgerhuizen Kasteelstraat 10, 11, Dendermonde (Oost-Vlaanderen) Burgerhuis Kasteelstraat 12, Dendermonde (Oost-Vlaanderen) 12

13 Beschrijving Jan Rooms ( ) was in Oost-Vlaanderen een gewaardeerde architect. Dat blijkt uit de vele titels achter zijn naam. Bij zijn dood is hij ere-gemeentearchitect, lid der Gilde van Sint-Lucas en Sint- Jozef, lid van de Koninklijke Vereniging der Bouwmeesters van Oost-Vlaanderen, ridder in de Leopoldsorde en ridder in de Kroonorde. Rooms volgt tegen de zin van zijn vader, die zijn zoon liever huisschilder zag worden, de opleiding tot architect aan de Academie van Schone Kunsten in Sint-Niklaas. Hoewel hij in het begin geen uitblinker is, wordt hij toch enkele malen vermeld in de lijsten van de tweejaarlijkse prijsuitreikingen. Tijdens zijn laatste studiejaar wordt Rooms de primus van de klas met zijn ontwerp voor het buitenverblijf van een schilder. In 1887 studeert Rooms af aan de Academie en op aanraden van zijn leraar trekt hij naar de Gentse Sint-Lucasschool. Hij vestigt zich in Sint-Amandsberg, de plaats waar zowat al zijn uitgevoerde ontwerpen zijn terug te vinden. In 1890, pas afgestudeerd aan de Sint-Lucasschool, begint hij aan zijn eerste grote ontwerp voor het instituut voor doven, spraakgestoorden en blinden in Sint-Kruis-Brugge. De carrière van Rooms schakelt in het begin van de 20ste eeuw over op een hogere versnelling. Hij krijgt steeds meer opdrachten voor het ontwerpen van villa s en landhuizen, wat zijn specialiteit zal worden. In 1902 wordt in de Schoolstraat 63 te Sint-Amandsberg Rooms eigen huis gebouwd. WO I belemmert de ontwikkeling van Rooms carrière. Alle bouwactiviteit wordt stilgelegd en Rooms wordt voorzitter van het Werk Van Den Akker, comiteit Sint-Amandsberg, een vereniging die zich inzet voor gezinnen in nood. Het interbellum zorgt voor een heropleving van de bouwactiviteit met daaraan gekoppeld de carrière van Rooms. Niet alleen krijgt hij weer veel particuliere aanvragen voor villa s en landhuizen, ook wordt hij gevraagd voor het ontwerpen van fabrieken en scholen. De medewerking van Wilfried en Antoine, twee van zijn zonen, is dan ook meer dan welkom. Tijdens WO II neemt Rooms meer en meer de rol van adviseur op zich. Op die manier blijft hij actief binnen de bouwkunde tot aan zijn dood op 15 juli Olbrechts Mieke, Jan Rooms ( ). Biografie en kunsthistorisch overzicht van zijn oeuvre, met een beknopte studie van de woonhuizenarchitectuur. [onuitgegeven licentiaatsverhandeling], Gent,

14 Mathias Jozef Wolters Geboortedatum 17/03/1793 Geboorteplaats Roermond (Nl.) Sterfdatum 21/04/1859 Plaats van overlijden Gent Ontwerper van Parochiekerk Sint-Denijs, neogotische kerk M.J. Wollters Kerkdreef 11, Gent (Oost-Vlaanderen) Parochiekerk Heilige Amandus en Heilige Jozef Visitatiestraat 2, Gent (Oost-Vlaanderen) Parochiekerk Heilig Kruis Heusdendorp zonder nummer, Destelbergen (Oost-Vlaanderen) "Bisschoppelijk Paleis" Bisdomplein 1, Gent (Oost-Vlaanderen) 14

15 6. Balans op interieur Thomas Coomans geeft aan dat de enige manier om te beschikken over een wetenschappelijk overzicht een systematisch bezoek aan alle gebouwen is, dit was binnen het kader van zijn onderzoek niet mogelijk. Hieronder worden de algemene tendensen weergegeven. Ten gevolge van de liturgische hervorming van Vaticanum II werden alle interieurs heringericht. Hiervoor kunnen 3 niveaus onderscheiden worden. 1.Een minimale inrichting: Er werden een nieuw naar de gelovigen gericht altaar en nieuwe ambo s geplaatst, meestal veroorzaakte dit de verplaatsing van de communiebank.voorts interieur volledig bewaard, gestoelte vernieuwd = zeldzaam. 2.Versoberde interieurs: In het merendeel van de parochiekerken werd op een belangrijke manier afgerekend met de esthetiek van de negentiende-eeuwse interieurs: - plaatsing nieuw dienstaltaar. - neutrale tint, geschilderd ter vervanging van de polychromie (werd geassocieerd met lelijkheid en verdachte religiositeit, orde en symboliek van de kleuren en decoratieve motieven werd niet meer begrepen. Het gebeurde zelfs dat polychromie in het koor werd bewaard terwijl de rest van de kerk werd gewit). - heiligenbeelden en nutteloze meubelstukken zoals preekstoelen en communiebanken verwijderd. - meest opvallend bewaarde onderdelen van oorspronkelijk interieur: glasramen, gekleurde tegelvloeren, grote meubels (altaren, orgel), niet storende meubels in zijbeuken (biechtstoelen en kruiswegstaties), oorspronkelijke muurschilderingen of polychromie in koorapsis of enkele figuratieve schilderingen in gewitte omgeving. 3. Radicale herinrichting: - oorspronkelijkheid van het interieur en de samenhang met het gebouw is in veel gevallen bijzonder moeilijk te hanteren. - soms oudere meubels uit vroegere kerk. - oorlogsschade: sommige kerken al in jaren 20 of 50 versoberd (vnl. glasramen). - bij de waardebepaling van 19de-eeuwse interieurs worden objecten in samenhang met interieur beschouwd; maar ook binnen het oeuvre van de kunstenaar. - de gaafheid is zeker een beslissend criterium, maar er moet niet te snel worden geconcludeerd dat heringerichte interieurs of interieurs die gemengde stijlen vertonen, niet waardevol zijn. De kerk van de Heilige Amandus en de Heilige Jozef is radicaal heringericht. 15

16 7. Balans op ruimtelijke context Parochiekerken De impact van een kerkgebouw op de ruimtelijke context beperkt zich niet tot het beeldbepalende karakter van de kerktorens. Door hun inplanting staan parochiekerken meestal centraal in de morfologie van een dorp of een wijk en ze hebben daardoor ook een onbetwistbare structurerende functie en een onvervangbare stedenbouwkundige waarde. Vijf mogelijke situaties: 1. parochiekerk in een dorp op een oude kerksite. 2. parochiekerk in een dorp op een nieuwe kerksite. 3. nieuwe dorpen en gehuchten. 4. parochiekerk in een stad, op een oude kerksite. 5. parochiekerk in stadsuitbreiding. De parochiekerk van de Heilige Amandus en de Heilige Jozef is een parochiekerk in een stadsuitbreiding. 16

17 B. De kerk en de andere negentiende-eeuwse nieuwe kerkgebouwen in Gent Aantal negentiende-eeuwse nieuwe kerkgebouwen 70 Aantal beschermde negentiende-eeuwse kerkgebouwen 22 Aantal beschermenswaardige parochie- en kloosterkerken 10 Cijfermateriaal uit het werk van Thomas Coomans. Aantal neogotische parochiekerken in Gent: 16 Beschermd: 2 Beschermenswaard als monument: 2 Beschermenswaard als stadsgezicht: 2 De overige 10 neogotische kerken in Gent worden op basis van het onderzoek Coomans niet als beschermenswaard aangeduid. Het is de bedoeling deze nader te onderzoeken voornamelijk wat betreft het interieur en de Gentse historische context. Verder zijn er nog 6 parochiekerken gebouwd in diverse stijlen. We sommen ze hier op: Aantal neobarokke parochiekerken: 1 Aantal neoromaanse parochiekerken: 3 Aantal in classiciserende barokstijl: 1 Aantal in eclectische stijl: 1 De parochiekerk is niet beschermd als monument. De omgeving van Campo Santo is beschermd als stadsgezicht. Type: Omschrijving: Lange omschrijving: Stadsgezicht OMGEVING CAMPO SANTO Een gedeelte van het Campo Santo met parochiekerk, voormalig gemeentehuis en oorlogsmonument Datum ontwerp: 06/02/1995 Datum wijziging Datum besluit: 13/03/1996 Datum vernietiging Datum Staatsblad: 17/10/1996 Datum opheffing Beschermd omwille van de volgende waarden: Typologieën Dossiernummer: Objectnummer: Historisch, Wetenschappelijk, Artistiek, Volkskundig, Sociaalcultureel Gemeentehuis DO OO

18 Lijst neogotische parochiekerken Naam Adres Beleidsoptie Bescherming Sint-Martinus Sint-Jan-Baptist Baarledorpstraat, Drongen Emilius Seghersplein, Gent te onderzoeken in onderzoek Sint-Antonius van Padua Forelstraat, Gent te onderzoeken Heilige Simon en Heilige Judas Thaddeus Gentbruggeplein, Gentbrugge beschermenswaard als M OO001241/orgel Begijnhofkerk Heilige Elisabeth van Hongarije, Heilige Michael en Heilige Engelen Groot Begijnhof, Sint- Amandsberg te onderzoeken OO001256/begijnhof als monument, OO001259/begijnhof als stadsgezicht Heilig Hart Heilig-Hartplein, Sint- Amandsberg te onderzoeken Sint-Denijs, neogotische kerk M.J. Wolters Kerkdreef 11 reeds beschermd OO000770/kerk, OO000771/kerkhofmuur met hekken en zuiltjes, OO000774/omgeving kerk en pastorie al stadsgezicht Sint-Lieven Sint-Antonius Ledebergplein, Ledeberg Louis Van Houttestraat, Gentbrugge beschermenswaard als S te onderzoeken Sint-Vincentius à Paulo Maïsstraat 16 te onderzoeken Sint-Theresia van Avila Meulesteedsesteenweg te onderzoeken OO001249/orgel Sint-Coleta Sint-Coletastraat beschermenswaard als M Sint-Eligius Sint-Eligiusstraat, Gentbrugge te onderzoeken Sint-Macharius Sint-Machariusstraat beschermenswaard als S Heilige Amandus en Heilige Jozef Visitatiestraat 2, Sint- Amandsberg te onderzoeken OO000004/stadsgezicht omgeving Campo Santo Sint-Jozef Wondelgemstraat reeds beschermd OO003053/kerk 18

19 Lijst neobarokke parochiekerken Naam Adres Beleidsoptie Bescherming Sint-Gerulfus Drongenplein Drongen reeds beschermd OO000576, OO000579, OO Lijst neoromaanse parochiekerken Naam Adres Beleidsoptie Bescherming Evangelische kapel, nu protestantse gereformeerde kerk Begijnhoflaan 31, Gent reeds beschermd OO000576, OO000579, OO Parochiekerk Sint- Theresia van het Kind Jezus Boomstraat, Gent Sint-Pauluskerk Smidsestraat, Gent Lijst classicerende barokparochiekerken Naam Adres Beleidsoptie Bescherming Sint-Antonius abt Redersplein OO001248/orgel Lijst eclectische parochiekerken Naam Adres Beleidsoptie Bescherming Sint-Annakerk Sint-Annaplein 1 reeds beschermd OO001226/kerk met inbegrip van het interieur, OO001227/stadsgezicht 19

20 C. Informatiefiche en waardebepaling 1. Architectuur Aard: nieuwbouw. Stijl: neogotisch. Datering: Begindatum: Einddatum: Architectuurtype: oorspronkelijk een driebeukige basiliek, verbouwd tot eenbeukige ruimte. Torentype: geveltoren. Type: Oorspronkelijk eenvoudige driebeukige kerk met ingebouwde westelijke toren. Ingrijpend verbouwd in de jaren tot een eenbeukige ruimte. Enkel de tweede en de derde geleding van de westelijke toren met spits werd behouden. Een kruisbeuk, koor, sacristie en doopkapel werden toegevoegd. Structuur: De eenbeukige ruimte wordt overwelfd door middel van drie bakstenen kruisribgewelven. Materiaal: baksteen. Oorlog: Herbestemming: niet van toepassing. Staat: zie rapport Monumentenwacht. Opmerking: geen. 20

21 2. Interieur Stijl: Staat: Meubilair: Neogotisch eikenhouten koorgestoelte met beeldhouwwerk van de twaalf apostelen van 1870 door Van Eename. Neogotische eikenhouten preekstoel uit de 19de eeuw. Schilderij H. Amandus van Maastricht verkondigt het geloof door Gilles Le Plat (1720). Schilderij O.-L.-Vrouw met Kind door J. Pauwels (19de eeuw). Twee schilderijen van 1871 (H. Jozef met Kind en O.-L.-Vrouw met engelen). Veertien kruiswegstaties geschilderd op doek door F.A. Trulin. Orgel door Vereecken, uit

22 Ramen 22

23 Kunstenaars F.A. Trulin Gilles Le Plat Gentse schilder ( 1724) Jozef Pauwels Werd geboren te Sleidinge in 1819, overleed te Gent in Antoine Frans Van Eename (Heist-op-den-Berg, 1827 Gent, 1873) ( Beeldhouwer. Opleiding aan de Academie te Gent. Ontwerper van o.a. borstbeelden, kinderkopjes en -figuren, grafmonumenten, predikstoelen, religieuze onderwerpen. Leidde andere beeldhouwers op in zijn atelier; Gustave Kasteleyn was bijv. één van zijn leerlingen. Nam o.a. deel aan het Salon te Gent in 1853 en was postuum vertegenwoordigd op het Salon in 1874 met O.-L.-Vrouw met de scapulier (eik). ( Vereecken Tussen circa 1845 en 1924 waren twee generaties van de familie Vereecken, Petrus-Johannes Vereecken en zonen, werkzaam als orgelbouwers in Gijzegem. Petrus-Joannes Vereecken (Mespelare, 1803 Gijzegem, 1889). Petrus Vereecken was meubelmaker die gepassioneerd was door muziek. Hij had vier zonen: Felix ( 1844), Joannes ( 1846), Lodewijk ( 1849) en Petrus ( 1851). Zijn oom Alexander was kosterorganist te Berlare. Rond 1845 begon hij - geïnspireerd door de orgelbouwer Van Peteghem zelf orgels te bouwen. Hij woonde toen nog in Mespelare. Toen hij zich later met zijn bedrijf naar Gijzegem verhuisde, werkten zijn zonen ook mee in het bedrijf, dat ze na de dood van hun vader zouden verder zetten tot omstreeks Dan werd het atelier verkocht. Het werkgebeid van de Vereecken orgelbouwers omvatte vooral een groot deel van Oost- Vlaanderen (o.a te Aalst). Hun werklijst vermeldt zowat 38 nieuwe pijporgels, daarnaast ook een heel pak onderhoudswerken en verbouwingen van bestaande instrumenten. (Wikipedia) 23

24 3. Context Ruimtelijke context: met voorplein. Aard: stad. Locatie: alleenstaand. Oriëntatie: Staat kerkhof: Bodemarchief: Bijhorend: hoort bij de omgeving van Campo Santo. Historische context In 1846 werd voor het eerst gedacht aan de bouw van een kerk. De plannen waren toen nog zeer bescheiden van aard. Men wilde zich beperken tot het vergroten van de bestaande Sint-Amanduskapel op de Kapelleberg. Dit voorstel werd door de provinciale instanties van de hand gewezen. Er bleef toen niets anders over dan te dromen van een geheel nieuwe kerk. De plannen werden getekend door M. Wolters, hoofdingenieur van de provincie Oost-Vlaanderen. De plannen werden wel goedgekeurd door de hogere instanties. In 1846 kon men reeds beginnen aan de bouw van de min of meer gotische kerk aan de voet van de Kapelleberg. Het gebouw werd op 8 december 1847 ingewijd en toegewijd aan de Heilige Amandus en de Heilige Jozef. In 1870 werd het kerkgebouw opgeluisterd met een koorgestoelte, dat versierd is met de beelden van de twaalf apostelen. Het geheel was het werk van beeldhouwer Van Eename uit Gent. In 1891 ging men over tot de bouw van een orgel. Het werd gebouwd door Vereecken uit Gijzegem. Reeds in 1907 kloeg E. H. Cap over de te kleine bidruimte. Het duurde tot 1932 voordat hij de verantwoordelijke personen ervan kon overtuigen dat een grotere kerk noodzakelijk was voor de parochie. Eerst werd er gedacht aan de bouw van een nieuwe kerk, dit bleek financieel onmogelijk en waar zou men ze moeten bouwen? Uiteindelijk werd men het in de kerkraad eens om het bestaande gebouw aan te passen. De plannen werden ontworpen door Antoine en Jan Rooms, gemeentelijke bouwmeesters. Zij zagen 3 stadia: de verfraaiing van het portaal en de zijgevels en aanbouwen van de zijuitgangen; verruimen van de kerk door het bijbouwen van een nieuwe kruisbeuk, koor en sacristie; afwerken en moderniseren van het interieur. De Bisschoppelijke Commissie van het bisdom Gent keurde de plannen goed. In de gemeenteraad werden bezwaren geopperd: de Gentstraat zou vernauwd worden, waardoor het verkeer gestremd zou worden. Enkele gemeenteraadsleden vonden een dergelijke hoge uitgave onverantwoord in tijden van crisis. Sommigen zagen het verhelpen van de woningnood, het verbeteren van noodwoningen en de hulp aan werklozen als problemen die dringender waren. Bovendien moest het Hospice vergroot worden en voorzien worden van nieuw materaal. De verdedigers van de plannen voerden aan dat de werken de werkloosheid zouden bestrijden, en dat de kerkfabriek het grootste deel van de kosten zelf zou kunnen dragen. Op 18 augustus 1932 werden de plannen met een kleine meerderheid goedgekeurd door de gemeenteraad. De KCML keurde goed op 29 juli, de Bestendige Deputatie op 27 oktober In februari 1933 gaf het gemeentebestuur toelating om het kerkportaal te verfraaien. Deze werken zouden bestaan uit het aanbouwen van een doopkapel aan de zijde van de Gentstraat en het bijwerken van het portaal onder de toren..nadien zou men aan de zijgevel in de Gentstraat een nieuwe uigang bouwen en nieuwe glasramen plaatsen. 24

25 Onmiddellijk na de toelating van het gemeentebestuur ging men over tot de werken aan het portaal. Uit de voorgeschreven inspectie van de toren door de gemeentelijke bouwmeester bleek dat er hoogdringende herstellingswerken uitgevoed dienden te worden. De grond die nodig was voor de vergrotingswerken maakte deel uit van het gemeentelijk kerkhof van Sint-Amandsberg en was ingenomen door particuliere graven en grafkelders. In een KB van 12 september 1933 werd de bestemming van een deel van het kerkhof gewijzigd. Begin oktober 1937 begon de aannemer die de tweede fase moest uitvoeren aan de afbraak van het koor van de kerk. Deze afbraak moest met de grootste omzichtigheid gebeuren, omdat het schip van de kerk niet mocht beschadigd worden. Half november werden de werken stilgelegd, omdat het vriesweer het onmogelijk maakte aan de bouw van de nieuwe kruisbeuk te beginnen. In die periode werd het schip van de kerk nauwkeurig onderzocht op mogelijke scheuren in de muren of in het dak ten gevolge van de afbraakwerken. Uit dit onderzoek bleek dat de houten dakbetimmering aan herstelling toe was. De bouwmeesters stelden in dezelfde periode hun plannen voor het interieur voor. Zij stelden voor de pilaren weg te nemen en te vervangen door grote bogen zodat er één grote ruimte zou ontstaan. Het uitzicht op het hoogaltaar zou op geen enkele manier meer belemmerd worden. In februari 1938 verleende de gemeenteraad toelating om de werken uit te voeren, indien de zelfde aannemer kon ingeschakeld worden, en indien het budget niet overschreden zou worden. Het meubilair kreeg na de bouwwerken een opknapbeurt. De oude kerkmeubelen werden gereinigd en hervernist. (Uit: VANDERSTRAETEN FR., Verbouwingen en herstellingen aan de H.Amanduskerk te Sint- Amandsberg in de periode , De Heemkundige Kring "De Oost-Oudburg", Jaarboek IX, 1971, p ) 25

26 D. Evaluatie volgens de criteria van het Vlaamse decreet 26

27 E. Bijlagen Bijlage 1: Plannen Deze bijlage toont de plannen van kerk uit het archief van de Koninklijke Commissie voor Monumenten. Bijlage 2: Lijst kerkelijk patrimonium negentiende eeuw Lijst kerkelijk patrimonium negentiende eeuw Naam Adres Deelgemeente Algemene kliniek Heilige Familie Groenebriel 1 Drongen Jezuïeten - voorm. Noviciaat Drongenplein Drongen Kasteel de Campagne voorm. Buitengoed van de jezuïeten Gijzelstraat 12 Drongen Onze-Lieve-Vrouw van Lourdes Beekstraat Drongen Zusters Onze-Lieve-Vrouw van Zeven Weeën van Maria Oudenhove Kloosterstraat 6 Drongen Zusters van Gijzegem Lage Lakendreef Drongen Bisschoppelijk paleis Bisdomplein 1 Bisschoppelijk Seminarie Reep 1 Broeders van Liefde - Psychiatrisch Instituut t Strop Stropstraat 121 Burgerlijk hospitaal De Bijloke Godshuizenlaan 2 Dames van het Christelijk Onderwijs - Sint- Pietersinstituut Dominicanen Koning Albertlaan Holstraat Franciscanessen Leeuwstraat 1 Franciscanessen - Grijze Zusters Limburgstraat 12 Huis Casier Sleepstraat 155 Parochiekerk Sint-Stephanus Academiestraat 3 Gent Centrum Parochiekerk Sint-Jan-Baptist Afsneedorp 18 Sint-Denijs- Westrem - Afsnee Parochiekerk Sint-Martinus Baarledorpstraat Drongen Evangelische kapel, nu protestantse gereformeerde kerk Begijnhoflaan 31 Gent Centrum Parochiekerk Sint-Jacobs Bij Sint-Jacobs Gent Centrum Parochiekerk Sint-Gerulfus Drongenplein Drongen Parochiekerk Sint-Jan-Baptist Emilius Seghersplein Gent Centrum Parochiekerk Sint-Antonius van Padua Forelstraat Gent Centrum Parochiekerk Heilige Simon en Heilige Judas Thaddeus Gentbruggeplein Gentbrugge Begijnhofkerk Heilige Elisabeth van Hongarije, Heilige Michael en Heilige Engelen Groot Begijnhof Sint-Amandsberg Parochiekerk Heilig Hart Heilig-Hartplein Sint-Amandsberg Parochiekerk Sint-Denijs, neogotische kerk M.J. Wolters Kerkdreef 11 Onbepaald Parochiekerk Sint-Lieven Ledebergplein Ledeberg Parochiekerk Sint-Antonius Louis Van Houttestraat Gentbrugge Huis de Hemptinne Keizer Karelstraat 27

28 Lijst kerkelijk patrimonium negentiende eeuw Naam Adres Deelgemeente Parochiekerk Onze-Lieve-Vrouw-Geboorte Mariakerkeplein Mariakerke Parochiekerk Sint-Bavo Mendonkdorp Oostakker Parochiekerk Sint-Theresia van Avila Meulesteedsesteenweg Parochiekerk Sint-Amandus Oostakkerdorp Oostakker Parochiekerk Sint-Antonius Abt Redersplein Sint-Annakerk Sint-Annaplein 1 Parochiekerk Sint-Coleta Sint-Coletastraat Parochiekerk Sint-Eligius Sint-Eligiusstraat Gentbrugge Parochiekerk Heilig Kruis, omgeven door kerkhof Sint-Kruis-Winkeldorp Oostakker Parochiekerk Sint-Macharius Sint-Machariusstraat Parochiekerk Sint-Pieters-Buiten Sint-Pietersaalststraat 84 Instituut Onze-Lieve-Vrouw Visitatie Rasphuisstraat Jezuïeten/Sint-Barbaracollege Savaanstraat 31 Parochiekerk van de Heilige Kerst of Sint-Salvator Sleepstraat Parochiekerk Sint-Catharina Vroonstalledries Wondelgem Parochiekerk Sint-Jozef Wondelgemstraat Kapucinessen Keizervest 5 Karmelietessen/Onze-Lieve-Vrouw Theresianenstraat 9 Klein Sint-Bavo Biezekapelstraat 2 Klooster en rustoord voor dames van de Zusters van de Onbevlekte Ontvangenis - Apostolinnen Sint-Pietersnieuwstraat 115 Lousbergsinstituut Lousbergkaai 89 Maaltekasteel Onze-Lieve-Vrouw/voorm. jezuïetenkerk Kortrijksesteenweg Posteernestraat Poortakker/Sint-Aubertus Oude Houtlei 46 Schipperskapel Dok-Noord 22 Sint-Antoniusgesticht/Oratorium van de zusters Sint-Antoniuskaai Sint-Kwinten Sint-Kwintensberg 84 Sint-Lucasinstuut Zwartezustersstraat 30 Zusters van de Eeuwigdurende Aanbidding van het Heilig Sacrament Zusters van Liefde Zusters van Liefde van Jezus en Maria - moederhuis Zusters van Liefde van Sint-Vincentius à Paulo Sint-Lievenspoortstraat Kiekenstraat Zwarte Zusters Houtbriel 23 Zusters van Onze-Lieve-Vrouw- Presentatie van Sint- Niklaas Langestraat 66 Ledeberg Kasteel Claeys Bouüaert Mariakerkeplein Mariakerke Kasteel Slotendries Onze Lieve Vrouwdreef 1 Oostakker Onze-Lieve-Vrouw van Lourdes Oostakker Zusters Kindsheid Jesu/Instituut Onze-Lieve-Vrouw van Onze Lieve-Vrouwdreef 2-4 Oostakker 28

29 den Rozenkrans Lijst kerkelijk patrimonium negentiende eeuw Naam Adres Deelgemeente Kliniek Sint-Amandus Antwerpsesteenweg Sint-Amandsberg Sint-Antonius van Padua (Groot Begijnhof) Sint-Elisabeth van Hongarije, H. Michaël en HH. Engelen Sint-Amandsberg Sint-Amandsberg Zusters van Onze-Lieve-Vrouw Visitatie Visitatiestraat 3 Sint-Amandsberg Kasteel Delbecque Beukenlaan 20 Sint-Denijs- Westrem Salesianen/Instituut Kortrijksesteenweg 1025 Sint-Denijs- Westrem Zuster van Sint-Vincentius ã Paulo/Instituut Sint-Theresia Loofblommestraat 2 Sint-Denijs- Westrem Onze-Lieve-Vrouw van Troost ter Warande Winkelwarande Sint-Kruiswinkel 29

30 Stadsarchief collectie Storme 30

31 Stadsarchief collectie Storme 31

32 Stadsarchief collectie Storme 32

33 Collectie: Stedelijke Commissie voor Monumenten en Stadsgezichten Inventarisnummer: PBK / SCMS / 2108 Objecttype: Prentbriefkaart Titel: Mont - St - Amand - Intérieur de l' Eglise. Beschrijving: St. Amandsberg : interieur kerk Vervaardiger: Héliotypie De Graeve, Gand. Star 33