highlights of dutch graphic design

Transcriptie

1 highlights of dutch 1890 graphic design 1990

2 voorwoord Met de titel The Golden Age of Dutch Graphic Design wordt een parallel getrokken met die andere Gouden Eeuw van Rembrandt en Vermeer. De overeenkomst heeft betrekking op ontwikkeling en kwaliteit, maar vooral op de centrale betekenis van vrijheid en tolerantie. René Descartes schreef dat men alleen in de Nederlandse Republiek volledige vrijheid kon genieten. In Amsterdam werden boeken gepubliceerd die elders in Europa verboden waren. In deze tentoonstelling is die cultuur van tolerantie innig verbonden met de vrijheid van grafisch ontwerpers. Geïnspireerd, misschien zelfs opgejaagd, door een tijdperk van vooruitgang en vernietiging, zochten ze naar nieuwe vormen voor gedrukte communicatie. Zo deden de Nederlandse grafische ontwerpers amper honderd jaar een reeks experimenten, waarvan de consequenties nog altijd doorwerken in de praktijk. Ik verwacht dat het inventieve werk van deze ontwerpers u opnieuw zal weten te verbazen. Maar ik hoop vooral dat deze tentoonstelling u een aanstekelijk gevoel van vrijheid geeft. Dingeman Kuilman Directeur Premsela, Dutch Platform for Design and Fashion

3 highlights of dutch graphic design from 1890 to 1990 Grafisch ontwerp uit Nederland staat internationaal hoog aan- geschreven als zijnde uiterst vernieuwend en invloedrijk. Het Nederlands grafisch ontwerp, met een lange en unieke artistieke traditie, is het product van veel uitzonderlijke talenten die volop steun hebben ondervonden van hun verlichte opdrachtgevers en een betrokken publiek. De tentoonstelling Golden Age biedt een rijk overzicht van deze traditie van 1890 tot Golden Age bevat de meest bekende en befaamde hoogtepunten van Nederlands grafisch ontwerp uit de twintigste eeuw. Tot de stijlen die tijdens deze periode tot bloei zijn gekomen behoren Art Nouveau, De Stijl, het expressionisme, het Nederlandse constructivisme en het naoorlogse rationalisme. Er worden werken getoond van onder meer Jan Toorop, Theo van Doesburg, Bart van der Leck, Piet Zwart, Paul Schuitema, Willem Sandberg, Dick Elffers, Jan Bons, Pieter Brattinga, Jan van Toorn en Wim Crouwel. Hun individuele en collectieve prestaties vertegenwoordigen een unieke en verrassend samenhangende culturele traditie. Veel van dit werk is vanwege de originaliteit of de subtiele complexiteit ervan nog steeds een bron van inspiratie voor de grafische ontwerptaal van vandaag.

4 1 Nieuwe vormgevingstrends Individueel en universeel Art Nouveau was een nieuwe artistieke beweging die fungeerde als een brug tussen de negentiende en de twintigste eeuw. Ze werd in Nederland Nieuwe Kunst genoemd, en floreerde van ongeveer 1892 tot Door de Nieuwe Kunst gaven veel jongere Nederlandse kunstenaars de aanzet tot een ware artistieke heropleving, die de basis vormde voor toekomstige bewegingen, inclusief De Stijl. Rond de eeuwwisseling De invloed van De Stijl Jan Toorop, affiche. Delftsche slaolie, De Nederlandse bijdrage aan boekontwerp was bijzonder rijk. Vergeleken met Art Nouveau-boekontwerp in andere delen van Europa had Nieuwe Kunst een meer speelse en provocerende toon. Dit was zichtbaar in het werk van Van Hoytema, Reijmert en Wenckebach, die voor een naturalistische benadering kozen in hun illustraties. Anderen, zoals Dijsselhof, neigden ertoe om vormen te vereenvoudigen tot ornamenten. Kunstmotieven uit Nederlands Oost-Indië waren vooral van belang in Nieuwe Kunst-ontwerpen, zoals blijkt uit Toorop s lineaire benadering. Het gebruik van silhouetten en kapselstijlen in zijn ontwerpen is terug te voeren op Javaanse wajangpoppen. Bart van der Leck, affiche. Batavier-Lijn, Wm. H. Muller & Co., Theo van Doesburg begon de beweging De Stijl in 1917, samen met Vilmos Huszár en Piet Mondriaan. Anderen die zich later aansloten waren onder meer Bart van der Leck en Gerrit Rietveld. De Stijl was één van de vele kritische, intellectuele reacties op de rampzalige Eerste Wereldoorlog. De Stijl pleitte voor één nieuwe, rationele kunst die beter bij de moderne wereld paste. Van Doesburg ontwierp een majuskelalfabet dat was opgebouwd uit verticale en horizontale rechthoeken van dezelfde dikte en dat in de hoogte en de breedte kon worden opgerekt om teksten de gewenste opmaak te geven. Bart van der Leck ontwierp een affiche voor de Batavier-Lijn in een rationele stijl, waarbij hij gebruik maakte van een direct herkenbare, hoogst eigen beeldtaal.

5 2 Expressionisme Functionele vorm Tegen het eind van de Eerste Wereldoorlog ontstond er onder Nederlandse ontwerpers een toenemende belangstelling voor op de geometrie gebaseerde letters. In 1918 werd het tijdschrift Wendingen opgericht. De strikt verticale en horizontale, asymmetrische structuur werd uiteindelijk bekend als Amsterdams expressionisme. De Wendingen-stijl Het Nederlandse constructivisme H.Th. Wijdeveld, affiche. internationale theater tentoonstelling Kunst aan het Volk, Gedurende veertien jaar heeft het tijdschrift Wendingen aandacht geschonken aan hedendaagse kunstonderwerpen. Dit blad werd opgericht door de Amsterdamse architect Hendricus Theodorus Wijdeveld. De naam verwijst zowel naar richtingverandering als omwenteling. De decoratieve benadering van Wendingen stond haaks op de internationale beweging naar het functionalisme. Hoewel de omslagen veel stijl variatie lieten zien was de opmaak van de pagina s conventioneel. Wijdeveld was de drijvende kracht achter Wendingen. De hoogst persoonlijke stijl van de uitgave was na zijn aftreden in 1927 een kort leven beschoren. Piet Zwart, affiche. Laga rubber vloeren, Den Haag, Piet Zwart en Paul Schuitema hebben de loop van het grafisch ontwerp in Nederland radicaal verlegd. Zij hielden echter altijd vol dat ze naast hervorming van de typografie ook maatschappelijke verandering beoogden. Piet Zwart heeft zich op veel gebieden van de beeldende kunst ontplooid, zoals grafisch ontwerp, architectuur, architectuurkritiek, meubelontwerp, industriële vormgeving, schilderkunst en fotografie. Zwart wist in zijn werk op briljante wijze een gevoel van eenheid en evenwicht te bereiken, terwijl hij er tegelijk in slaagde elk afzonderlijk element een individuele rol te geven. Schuitema, die vaak foto s en typografie combineerde, streefde ernaar om informatie op een heldere, leesbare en directe manier over te dragen. Dit week radicaal af van de reguliere reclame uit die tijd, die juist werd gekenmerkt door kunstgrepen, versiering en clichématige illustraties.

6 3 De roep om artisticiteit en smaak politieke en maatschappelijke beroering Een andere zoektocht naar een nieuw begin werd aangevoerd door ontwerpers die toegewijd bleven aan traditioneel georiënteerde typografie. Door het beklemtonen van symmetrie, harmonie, evenwicht en klassieke paginaverhoudingen, hielden zij lange tijd een ideologisch conflict met hun progressievere vakgenoten in stand. Verschillende richtingen De jaren dertig: Tumult en verandering S.H. de Roos, affiche. ca De voorhoede bestond hoofdzakelijk uit typografen en boekontwerpers zoals S.H. de Roos en Jan van Krimpen. Zij vonden dat boekontwerpers primair de schrijver en de lezer moesten dienen en typografie niet als hun eigen platform moest fungeren. Het is misschien ironisch dat Van Krimpens fundamentele benadering en afwijzing van versiering hem tot op zekere hoogte verbond met de constructivisten die hij verachtte. In dezelfde periode was Hendrik Nicolaas Werkman op zoek naar het poëtische aspect van typografie. In het tijdschrift The Next Call combineerde hij traditionele drukkunst met een onconventionele methode waarbij het papier met de bovenkant omhoog op de drukpers werd gelegd. Zijn werk werd steevast gekenmerkt door speelsheid, onschuld en doortastendheid. Cas Oorthuys, affiche. De Olympiade onder dictatuur, Olympische spelen in Berlijn, Het instabiele economische en politieke klimaat in Europa tijdens de jaren dertig had een regressief effect op de verwachtingen en aspiraties van de jaren twintig. Grafisch ontwerpers waren niet immuun voor deze politieke en sociale onrust en de conven tionele illustratie herwon iets van haar populariteit. Tot de prominente Nederlandse grafisch ontwerpers die rond 1930 naam begonnen te maken behoren Willem Sandberg, Nicolaas P. de Koo en Andries Oosterbaan. Na 1930 emigreerden bovendien veel intellectuelen en kunstenaars naar Nederland, vooral vanwege de moeilijke politieke situatie in Rusland en Duitsland. Otto Treumann was één van de emigranten uit Duitsland. Ook hij bracht een nieuwe kijk en vitaliteit met zich mee die het Nederlands grafisch ontwerp geweldig heeft verrijkt.

7 4 Eenvoud en esthetische kracht De boodschap overbrengen Na de Tweede Wereldoorlog onderging het Nederlands grafisch ontwerp een transformatie. Ontwerpers verzetten zich tegen de maatschappelijke en artistieke waarden van hun tijd en gaven zo de aanzet tot een nieuw expressionisme in grafisch ontwerp, dat zich in de jaren zeventig en tachtig aanzienlijk wist te versterken. Dick Elffers, affiche. Weerbare democratie, Het naoorlogse rationalisme en expressionisme De jaren volgend op het einde van de Tweede Wereldoorlog waren een periode van herstel, reflectie en introspectie. De naam van de nieuwe Nederlandse avant-garde publicatie Open Oog, waarvoor Sandberg in 1946 het omslag ontwierp, verwees naar een nieuwe start voor het Nederlandse grafisch ontwerpen. In deze tijd kwamen twee stromingen op. Was de eerste een praktische variant van het constructivisme, de tweede betrof de opkomst van non-conformistische ontwerpers die zich afzetten tegen de maatschappelijke en artistieke waarden van die tijd. Dit bracht een nieuw expressionisme voort in het Nederlands grafisch ontwerp. Gielijn Escher, affiche. Festival of Fools, Amsterdam, Internationale vormgeving Ontwerpbureaus zoals Total Design werden geïnspireerd door de internationale Zwitserse stijl. In dezelfde periode benadrukte de opkomst van non-conformistische ontwerpers zoals Jan van Toorn persoonlijke interpretatie en subjectiviteit door een nieuw expressionisme in grafisch ontwerp. In deze periode bestond er veel vrijheid voor uiteenlopende en persoonlijke interpretaties. De afficheontwerper Gielijn Escher weigerde zich in een hokje te laten duwen, en Anton Beeke en Swip Stolk ontplooiden hun persoonlijke visies op beeld en typografie. Ook de Rotter-damse studio Hard Werken en typografisch ontwerper Walter Nikkels toonden aan dat het innovatieve Nederlandse klimaat ruimte bood aan iedere ontwerper die kwaliteit aan een persoonlijke visie wist te koppelen.

8 Curatoren: Cees W. de Jong, ontwerper en uitgever, VK Projects, Laren. In samenwerking met Alston W. Purvis, hoogleraar Department of Graphic Design, College of Fine Arts, Boston University, VS. Adviseurs: Dingeman Kuilman, directeur Premsela, Dutch Platform for Design and Fashion, Amsterdam Esther Cleven, professor Moderne Typografie en Grafisch Ontwerp, Universiteit van Amsterdam, en curator van Graphic Design Museum, Breda 26. Willem Sandberg, affiche. International Posters 143, Museum Fodor Amsterdam, Diego Rivera. 10. Sybold van Ravensteyn, affiche. Bezoek de Huisvlijt tentoonstelling, Jan van Keulen, affiche. Fanfare, Paul Schuitema, affiche. Centrale Bond Transportarbeiders, Piet Zwart, stationery. WijNu, Vereniging experimenteel toneel, s Gravenhage, Jan Bons, affiche. Rietveld. Stedelijk Museum Amsterdam, Piet Zwart, cover. Het linnen venster, 12 Monografieën over Filmkunst door C.J. Graadt van Roggen, Rotterdam: W.L. en J. Brusse, Piet Zwart, Normalienboekje NKF, ca Jan Ros, affiche. Blooker s Cacao, Dick Bruna, affiche. Pas Toe. Pas Toe, Paul Schuitema, tijdschrift cover. De 8 en Opbouw, H.N. Werkman, cover. De Ploeg, G. van Caspel, affiche. Ivens & Co. Foto- Artikelen, Nijmegen en Amsterdam, Leo Gestel, affiche. Philips Arga, Harm Kamerlingh Onnes, affiche. De Sphinx, Leiden, Albert Pieter Hahn, affiche. Stem Rood. Kiest de Kandidaten der Soc. Dem. Arb. Partij, Bart van der Leck, affiche. Van der Leck tentoonstelling Voor de Kunst, Utrecht, Theo van Doesburg, cover. Wat is Dada?, The Hague, Kurt Schwitters and Theo van Doesburg, cover. Holland Dada, nr. 1. Hanover, Kurt Schwitters, H.N. Werkman, magazine. The Next Call nr. 8, Wim Crouwel, catalogus. Robert Rauschenberg, Stedelijk Museum Amsterdam, Anthon Beeke, themanummer. Alphabet. Fotografie Geert Kooiman. Kwadraatblad Steendrukkerij de Jong, Hilversum, Gielijn Escher, affiche. Festival of Fools. Amsterdam, Paul Mijksenaar en Piet Schreuders, Kerstnummer. Grafisch Nederland, Hard Werken, Willem Kars and Gerard Hadders, publicatie, Anthon Beeke, affiche. Richard III door William Shakespeare. Globe Theatre Group, Frank Beekers, affiche. De emotionele pest. Toneelgroep Sater, Tekst: Cees W. de Jong Organisatie: Renske Brinkman, Premsela, Dutch Platform for Design and Fashion Vormgeving tentoonstelling: COMA, Amsterdam/New York, in samenwerking met Vaclav Pozarek. Grafisch ontwerp: COMA, Amsterdam/New York Tentoonstellingsbouw: Landstra en De Vries, Amsterdam, in samenwerking met Karel Sybesma. Drukwerk: robstolk, Amsterdam Dit project is mogelijk gemaakt door financiële ondersteuning van het HGIS-Cultuurprogramma. Bruikleengevers: Affiche Museum Hoorn, Ben Bos, Martijn F. Le Coultre, Grafische Cultuur Stichting, IISG/Reclame Arsenaal, Cees W. de Jong, Dick Maan, Alston W. Purvis, Stichting De Best Verzorgde Boeken. Bij de keuze van beeldmateriaal is zoveel mogelijk getracht de daarop rustende auteursrechten te honoreren. Wie meent auteurs-rechtelijke aanspraken te kunnen maken, wordt verzocht contact op te nemen met Premsela. 30. Willem Sandberg, Christmas issue. Drukkersweekblad. Amsterdam, Fré Cohen, tijdschrift cover. Port Maritieme et Aerien, Paul Schuitema, brochure. Toledo Berkel Snelwegers, Rotterdam, Jurriaan Schrofer, affiche. i10, The Inter-national Avantgarde Stedelijk Museum Amsterdam, Johan M. Moerkerk, affiche. Stokvis fietsen, Piet Zwart, affiche. Internationale tentoonstelling op Filmgebied The Hague, Pieter Brattinga, affiche. PTT. Hilversum: Steendrukkerij de Jong, Willem Sandberg, cover. Open Oog, Otto Treumann, affiche. 50ste Jaarbeurs Utrecht, Paul Schuitema, advertentie. C. Chevalier Printers, Rotterdam, Wim Crouwel, publicatie. New Alphabet, Steendrukkerij de Jong & Co. Hilversum, Henk Rademaker, affiche. Van Gogh, Vilmos Huszár, tijdschrift. Wendingen vol. 10, no. 3. Santpoort: C.A. Mees, Opgedragen aan de Mexicaanse kunstenaar

9

10

11