Nieuwe Verhandeling van de Venus-Ziekten

Transcriptie

1 Nieuwe Verhandeling van de Venus-Ziekten In welke, na dat men getoont heeft, dat de gewoone wyze van genesen, zeer gevaarlyk, twyffelagtig en swaar is; een andere veel gemakkelyker en veel zekerder wert voorgestelt Gervais Ucay Editie Steven Blankaart bron. In welke, na dat men getoont heeft, dat de gewoone wyze van genesen, zeer gevaarlyk, twyffelagtig en swaar is; een andere veel gemakkelyker en veel zekerder wert voorgestelt (ed. Steven Blankaart). Nicolaus ten Hoorn, Amsterdam 1700 Zie voor verantwoording: dbnl

2

3 2r Berigt aan den Lezer. IK had veele dingen in t oog, terwyle ik dese verhandelinge schreef: het eerste was d ongelukkige, die met de Venus qualen behebt zyn, onderrigt te geven, op dat zy zig niet souden laten bedriegen: de tweede is om eenig ligt te geven aan d'onwetende die van te goed vertrouwen zyn, om niemand te willen bedriegen, en die gene welke de middelen willen leezen, haar oeffenende in goede beginselen: de derde is om aan myn oude Vianden wel te doen, haar onderrigtende hoe ik doe, en 't gene sy niet konnen doen: ten vierde, dat ik in het openbaar het profyt ofte nut te kennen geef, dat ik uit myn Leer-oeffening en arbeid getrokken heb, dat is, dat ik een kragtig middel heb gevonden; die kort en

4 2v gemakkelyk voor de Pokken is: ten vyfden, om een middel te ontdekken voor die gene, die het verdienen te weten, en dat door een beschryvinge zoo klaar, dat sy my misschien zullen lasteren, dat ik zoo veel gesegt heb: ten zesden, om de wys-gerige genees-oeffenaars aan te moedigen, om na eenige betere zaken te zoeken, op dat het gemeen het selvige deelagtig werde, of ten minsten op zoo een diergelyken wyze, aangezien het trouw zy, glijk ik gedaan heb: man gaat dan niet vast op gewisse van een schryver die zyn Lezers bedriegt, en ik geloove dat sulx een van de fouten is, die niet te verbeteren zyn. My aangaande, ik ben verzekert van een goed vertrouwen, tot dat ik myn eigen fouten heb gezien. Ik zie dat het meestedeel der schryvers, zig beroemen op haar schoone genesingen, maar daar zynder weinig, of byna geen, welke belyden, dat het haar altyd wel gelukt is: onderwylen zoo weet men wel, dat 'er geen Meester is van d'eerste rang, of hy word

5 3r verstandig met trappen, alzoo de Genees-kunde, het dwalen meer onderworpen is, dan alle d'andere wetenschappen. Zy zyn gelukkig welke winste doen van haar eigene misslagen: nog hondert-maal gelukkiger zyn zy welke leeren door de fouten, van andere begaan: nog duisend-maal gelukkiger zyn zy, om in geen groote mis-verstanden te vervallen, ligt hebben gekregen, door goede voor-gangers: en zy zyn oneindig gelukkig, die noit in misslagen vallen sullen, die men onder de menschen niet moet zoeken, die alle ingeboren zyn te dwalen. Men moet dan zyn zwakkigheid bekennen, en niet beschaamt zyn, zyn eigen fouten te belyden; maar ter selver tyd moet men syn best doen om sig daar van t'ontslaan, zoo veel als men kan. Cujusvis hominis est errare segt Cicero, nullius nisi insipientis perseverare in errore. In der daad men moet als rasend zyn, om zyn dwalingen te willen ontloopen: maar gelijk als men die niet altyd kan ontwyken als men begeert, zoo

6 3v vereist de Christelyke liefde dat de menschen de hand biede, en dat d'eene d'andere zal te gemoet komen. En dit is 't fundament daar ik op schryf, alzoo ik van goeder herten de wetenschappen gemeen maak, die ik heb verkregen. Het is wel waar dat deze verhandelinge niet ten vollen is uitgevoert, en in veele zaken zoo schraal is, maar zoo men agt geeft, op 't gene ik kome te zeggen, zal men bevinden, dat ik hier het eind bereikt heb, dat ik my had voorgestelt. Ik heb op een kort-kondige wyze en dat stellender wyse geschreven, om in weinig woorden te doen begrypen, 't gene ik wilde voortbrengen, en is zoodanig als men behoort te schryven, zoo my dunkt, over alle stoffen, en dat men schiften moet, gelijk ik van 't Lighaam deser verhandelinge gedaan heb in 't ontwyken van verwarde vraag-geschillen, over welke die, welke de geest van tegen-spreken hebben, om haar tyd te verquisten, zig behagen te willen

7 4r muggen-ziften,of zig te vermaken. Ik hebbe het naauwkeurige en het nuttige van het noodsakelyke gescheiden, en ik heb geschillen ofte voorstellingen gemaakt, in welke ik de Geschillen, die de netste syn, als men over die stoffe soude begeren, verhandelt: ik hebbe ook nog eenige andere geschillen verhandelt, waar over men eenige zwarigheid soude konnen hebben, welke dienstig zyn om de stoffen, die ik verhandelt heb te verklaren. Eindelijk, ik wil my niet in 't bysonder voorstellen in alles 't gene ik verhandelt heb; ik heb op de goede plaatsen gevolgt de gedagten, die ik de redelykste hebbe konnen vinden, in sommige schryvers die ik gelezen heb: maar ik heb mede geen swarigheid gemaakt, my lang in die schryvers op te houden, over al dagte yts te moeten vinden; 't is waar dat in sulx dikmaals gedaan heb, of om beter te seggen, overal daar yts wesenlyks was, en boven al, heb ik op de genesing van de venus-ziekte agt geslagen. De re-

8 4v den en Ervarentheid waren magtig genoeg my van de gemeene weg af te houden, want na dat ik de manieren en wysen van de gemeene schryvers hadde ondersogt, soo heb ik bevonden dat sy in hare gronden gebrekkig syn, en het is 'er verre van daan dat hare genees-middelen van een gewensten uitslag syn geweest. Ik bevinde dat hare voorschriften weinig te vertrouwen syn, en altyd seer gevaarlyk, seer langsaam in 't genesen, buiten gemeen verdrietig, en gansch walchelyk; in tegen-deel is de wyze die ik voorstelle, gegrond op de reden en ervarentheid, en de middelen, welke ik voort-breng gaan seker; men gebruiktse met vermaak, en sonder gevaar, men is seer haast genesen, sonder omslag, en met hondert maal minder moeyte, als wanneer men de gewoonlijke middelen gebruikt. Ik weet dat dit de geheele waereld niet seer aengenaam sal wesen. Ik voorsie dat eenige eigen-batige quaad in haar hert sullen syn: gelijk als selfs eenige bevonden heb, van die slag, welke sig beledig dagten te wesen, wanneer ik het haar

9 5r seide wanneer dit boeksken gedrukt wierd, en dat ik myn genees-middel aan den dag gaf, sy waanden een diergelyke te hebben, het welk ik vernam soo onbeschaaft te syn, dat het niet bequaam was dienst te doen: maar selfs als men myn boexken wel door bladert had, maar ik agte dat 'er wel andere sullen gevonden werden: maar wanneer men bevind dat alle, welke sig bemoeyen van de venus-qualen te handelen, eenig genees-middel in 't gebruik brengen, 't welk het myne te boven gaat, soo sal ik seer voldaan syn, en dat sonder wangunstigheid. Ik meine dat men het te boven soude konnen komen, want de natuur heeft geen palen. Men heeft een soete opgeheve quik (Mercurius dulcis) die dikmaals doet quylen door de mond, welke dese qualen binnen de dertig of veertig dagen geneest, wanneer haar des avonds en des ogtens een behoorlijke gifte, soo lange de genesinge geduurt, in geeft. Ik dan heb een veel beter middel uitgevonden, welke ongelijk veel meer voordeelen toebrengt, welke veel

10 5v grooter syn, als alle die tot toe syn bekend geworden, en welke zyn soo veel te meer bysonder, als zy schynen buiten de gewoonte te wesen: derhalven is 't dat geen ander meerder kan te wege brengen, en eenige ontdekkinge doen, dat van meerder nut is. Onderwylen soo was my dese voldoening noodig te doen, om dit aan den dag te brengen. En om alle die te beantwoorden, welke ik geloove, dat sy zoo veel weten, soo zeg ik myn selfs te sullen gelukkig agten, dat ik van gedagten ben geweest, als zy; ten minsten sy sullen niet seggen, dat sy het my geleert hebben, ofte uit eenig boek hebben gehaalt, ik moet het alleenig God dank-wyten, die het my gegeven heeft door middel van myn arbeid en oeffening. Dii laboribus omnia vendunt. De goden verkoopen alles voor arbeid. Ik mein dat ik in dese verhandeling meer andere zaken ontdek, die nog niet gesegt zyn geweest, om voor nieuw te gaan, en dat onder die, welke zeer oud syn, dat sonder twyffel de taal is

11 6r waar van ik waarlyk de wyze niet weet. Ik spreek eenvoudig gelijk als ik denk, en ik ben vergenoegt, dat ik my heb doen begrypen; by aldien ik in 't Latyn geschreven had, zoo had ik veel qualyker gedaan, alzoo ik my aan de minste des volks doe verstaan. Die gene welke my gelijk geven, en ten besten nemen, 't geen ik haar tegenwoordig schenk, verpligten my op een andere tyd yts beters te schryven; en die geen genoegen hebben, zullen vinden, daar zy in voldaan zyn, namelijk in het laatste onderrigt, dat men aan 't eind van dit boeksken sal vinden.

12 1 Nieuwe Verhandeling, van de Pokken, Zaad-loop, Chankers, Spaanse kragen, en meer andere toevallen. I. Hoofd-stuk. Van de Pokken in t algemeen, syn naam en oorspronk. DE schryvers, die men onder veele geslagten en Volkeren vind, syn eens wegens de naam en oorspronk deser siekte, die men Venus toeschryft, uit oorsaak dat die van het Venus-spel afkomstig is, of men noemt die enkelyk de Pokken, en dat om de gelykvormigheid, die men gelooft te hebben met sekere puisten, welke sig in sommige Pokken openbaren, en die men Kinder-pokjes, welke de genees-kundige Variolae noemen. En alsoo dese naam schaamagtig is en eerloos, soo wil een yder

13 2 sig daar van verschoonen, schuivende den Oorsprong en Fontein desen siekte op sijn na-buurtige Volkeren; hier door komt het dat de Francen, Spanjaarden, Italianen en meer andere geduurig in de Weer syn, om sig van dese blaam te bevryden: maar het schynt my, soo men het overdenkt, dat het twee hondert Jaren of langer geleden is, dat men dit geschil heeft begonnen te roeren, maar dese twist-saak is van weinig belang, en sal van sig selfs wel eindigen: en sedert twee eeuwen sal een yder daar van wel de ware eigenschap verkrygen, welke sy sedert twee eeuwen beseten heeft. Ik segge van twee Eeuwen, het is seker, dat de Pokken in de vorige eeuwen, niet te regt bekend syn geweest, also die by na soo oud is als de Waereld, of ten minsten wanneer d onsuivere by een-komsten der Mannen met Vrouwen in t openbaar met ongebondentheid in swang ging, dat al voor de tyden van Noach heeft begonnen, wanneer de Waereld heeft beginnen te vermeerderen, gelyk men in het sesde Hoofd-stuk van het Boek der scheppinge ofte Genesis leest: Want alle vlees, had syn weg op d aarde bedorven: het gesag, de reden en ervaring bewysen klaarlyk dat de Pokken van doe ter tyd af begonnen hebben. Derhalven konnen wy seggen, sonder sig een God-geleerde te maken, dat God altyd een afkeer van de sonden der hoererye gehad heeft, want soo lange ook de Waereld gestaan heeft, is er een oneindig getal van qualen en qualyk gestelde Lighamen gevolgt, onder welke men ook de Pokken moet rekenen; als een gevolg van d onsuiverheid, en de straf die God belooft, aan sulke ongebondentheden, in het negentiende Hoofd-stuk van den Prediker, die sig met de Hoe-

14 3 ren vermengt, is een deugeniet, de verrottinge en Wormen, sullen hem erven. D onder-vinding en de reden bewysen mede d oudheid der Pokken: Want soo het waar is, gelyk men daar niet aan twyffelen kan, dat hedensdaags de Pokken de bedervingen, van veeler saad, dat in een en de selfde baar-moeder vermengt werd, voort brengt, soo doet de reden gelooven, dat sulx door het ongebonden Leven der oude Volkeren verwekt is, die mede van de Pokken niet vry syn geweest. a Want men weet, dat een Dogter, die volkomen gesond is, en nog maagd, daar a Siet Myn Boeksken van de men de gedagten niet van heeft, wegens een quade Venus-smet, soo die niet een Pokken, genaamt: Venus half dosyn Jongmans, die soo gesond waren als sy, dan met d een en dan met belegert en ontset. d ander by beurt-verwisseling sig vermengde, soo sou d een of d ander wel haast de

15 Pokken krygen, en aldus souden sy alle eindelyk, door de gedurige herhaalde byslaping, die behalen. b b Ik mein niet dat suivere met suivere malkanderen sullen besmetten; ook bederft het zaad niet, alsoo het aanstonds weder afglyd; want om te bevrugten, is de geest des zaads genoeg. Over veele Jaren is myn Boeksken gedrukt, genaamt Venus belegert en ontset, en also sulx veele reisen is gedrukt en herdrukt, heb ik bevonden dat het de heele Waereld smakelyk is geweest, en bysonderlyk die gene welke met dese quaal besmet waren, en myn Arcana ofte geheime middelen gebruikt hebben. Wy hebben dan gesegt dat d oorsaken uyt sekere besmettinge voort-komstig syn, waar van wy aldaar ter plaatse genoegsame redenen gegeven hebben: op wat wyse namelyk sulx geschied, en hoe menigerlei die is; 1. Als door by een-komste met Man of Vrouws Persoon die onsuiver is; 2. door suigen der Kinderen van besmette Vrouwen. 3. door suigen en redden der borsten door besmette; 4. door speeksel, wanneer men de Kinderen Pap geeft, en men die eerst proeft, of se heet is &c. 5. Door soenen, of kussen; 6. Lepel-spyse; 7. drinken. 8. door sweet van by malkanderen te slapen: en soo voorts, waar van wy veele voorbeelden ofte voorvallen, met haare genesingen verhalen, van die het met de doodt betaalt hebben.

16 4 Men heeft zeer veel voorbeelden van dese waarheid, en men kan verscheide geschiedenissen beschryven van ongelukkige, welke tot de weelde van dien aart syn vervallen, indien alle d omstandigheden den Leser niet verdrieten souden. Men leest veele verhalingen in de Boeken; en veele verstandige Luiden twyfelen daar niet aan, of de Pokken werden op soo een wyse voort gebragt. Wy sullen daar gesonde reden van geven, in het vyfde Hoofd-stuk, wanneer wy van d oorsaak sullen spreken. En hier uyt sal men kunnen sien, met wat voor versierde sprookjes sekere Schryvers van den oorsprong der Pokken spreken, gelyk als gene, welke de selve het gesternte toeschryven: Wy sullen hier van in de vraag-stellingen spreken, die wy in t vervolg geven, over een groot getal geschillen, die men over de Pokken heeft Het is waar, dat die gene, die nu ter tyd de Pokken hebben, met de selvige niet op eenderlei wyse behebt syn; de meeste Menschen hebben die door besmettinge en gemeen-makinge, d een van d andere: het is een besmettelyke ziekte, welke het eigen is sig gemeen te maken, en syns gelyke voort te brengen; alsoo des selfs oorsaak een ware gist is, en dat den aart van die gist is, sig oneindig te vermeerderen, derhalven is er maar een grein deser gist van nooden, om de gansche Waereld met Pokken te besmetten, even gelyk er maar een grein suur-deeg gemeenlyk noodig is, om het deeg, dat van al het koorn des Waarelds gemaakt, tot syn aart te brengen: wy sullen van dese Pokkige gist spreken, alwaar wy in het algemeen denk-beeld van dese Venus siekte te voorschyn brengen.

17 5 II. Hoofd-stuk. Van de Pokken, syne beschryvinge en toevallen in het algemeen. ALsoo het niet vermakelyk is een verhandelinge te lesen, wanneer men geen denkbeeld daar van heeft, dat klaar genoeg is, soo geloof ik dat men niet verre behoeft te gaan, om te verstaan wat eigentlyk de Pokken syn. Het is waar, dat ik hier in geen leerwyse kan volgen, ten sy men eerst het onderwerp, ofte stoffe een verhandelinge bepaalt, dat is te seggen, syn wesen en aart uitdrukt, namelyk door twee eigenschappen, die men geslagt en onderscheid noemt, alsoo het geslagt voor moet gaan welke de soorte onmiddelyk omhelst, beteikenende die van seer na by; en dese onderscheid eer dat die aan de saak selfs, welke men bepaalt, wesentlyk sy, konnen wy geen van dese soorten gebruikelyk maken. De ziekte dan is dryderlei, namelyk een ongematigdheid, een quade gesteltheid der deelen, en een scheiding des c geheels; en wy sien dat de Pokken of verselt is met d een, of met d ander, ja dikmaals wel met alle dry; maar men kan niet seggen, dat er altyd seker geen een by is, gelyk als een onmatigdheid, die sig ontwyffelbaar by de Pokken laat vinden, soo dat men c d Ongematigdheid, is een quade gesteltheid des bloeds en der sappen, wanneer sy Loom van Lighaam werden, en in verscheide deelen pyne krygen. Het invallen der Neus, been-vretingen Pokken enz. Behooren tot een quade gesteltheid, scheidinge des geheels geschied wanneer stukken beens uyt de Neus en het verhemelte vallen: Kalk builen groejen, uitwassen der beenen, enz.

18 6 besorgt soude syn sig wel te doen geloven, wanneer men overweegt dat d ongematigdheid van een of meer hoedanigheden d overhand heeft: men vind dikmaals Pokken, in welke men beswaarlyk seggen kan, welke hoedanigheid de voornaamste is: en wat sal men van die seggen, welke de Pokken tien jaar of langer onder de leden hebben, sonder dat men de minste belediging in alle hare Lighaams bedieningen kan bemerken, derhalven moet men sig van een spreekwyse bedienen, die hooger sy, als een ongematigdheid. Wat het onderscheid belangt, soo moet men die nemen van een saak, welke onmiddelyk syn wesentlykheid volgt, dat is te seggen, van eenige wesentlyke eigenschap, die sig altyd by de Pokken laat vinden, en by de Pokken alleen; daar benevens vind men soodanigen onderscheid niet, dat men een regel-matige bepalinge kan maken. Men moet sig niet inbeelden, dat de beschryvinge, welke ik daar van maak, van de minste naukeurigheid sy, alsoo die afhangt van een seer groote menigte omstandigheden, als by voorbeeld, men kan daar ten netsten niet onder begrypen die soort van Pokken, welke langen tyd in het Lighaam verborgen blyven, sonder dat daar eenige teikens van te voorschyn komen of bemerkt werden, waar van wy elders gesproken hebben, daarom sal ik niet berispen, die gene, welke van de Pokken geen bestipte bepaling gegeven hebben, en egter verhandelen sy die in t lang, tragtende met reden; Want daar is weinig aan gelegen, hoe de Pokken bepaalt worden, alsoo et t meest daar op aan komt, dat sy wel genesen werden. De Pokken is een tegen-natuurlyke gesteltheid, die door aanrakinge besmettelyk is

19 7 d door een gist e van de selfden aart veroorsaakt, uit een bedervinge des zaads van verscheide Luiden voortkomende, dat in de baar-moeder van open-bare Vrouwen d Door het speeksel, gelyk ontfangen en behouden werd, met een gevolg van zaad-loop (Gonorrhoea) Spaanse door een zuigster in Zeeland kragen, Klap-ooren, ofte geswellen in de klieren der las, Sweeringen, Puisten, gebleken, siet hier van de aanmerkingen van de Heer vyg-werten, Wratten, Wild-vleis, Knoop-swellen, Klier-geswellen, Pynen, Vlekken, Ferd. Graiwaart, en myn Kalk-builen, Schurft, Krawagie, Etter-builen, Verrottingen en doorknagingen, verhandeling van de Pokken. soo van de Beenen, als krakebeenen, uitvallen des haars, en meer andere toevallen, e De gist, evel, of ferment, is die daar van herkomstig zyn; of die met andere ziekten gemeenschap konnen voornamelyk het zaad en hebben. speeksel van besmette Luiden, daarom hebben de Het kan mede geschieden, dat dese eerste toevallen, welke wy in de beschryvinge Francen die manier, dat zy hebben verhaalt, met andere siekten vervoegt syn, maar men moet aanmerken, yder Gast syn eigen glas dat wanneer die van de Pokken komen, soo hebben sy alle iets sonderlings, die geven. t Is ook best, haar kennelyk maken, dat sy de Pokken syn, gelyk wy sullen toonen, wanneer wy wanneer men Lepel-kost eet, in t bysonder sullen verhandelen, ofte alwaar wy het middel sullen seggen, om dat yder zyn eigen kom hebbe. de Pokken wel te kennen. En gelyk als het de Pokken niet ontbreekt in het Menschelyke Lighaam een by na ontelbare nasleep van andere qualen voort te brengen, sonder te rekenen, die van de geest komen, welke vervolgens in een groote maalderye, op dui-

20 8 send verscheide manieren sig vertoonen, soo ist dat er veele niet onaardig seggen, dat de Pokken den Proteus f der ziekten is, en een op-een-stapeling van alle qualen. f Proteus was een zee-god, III. Hoofd-stuk. Van de verdeelingen der Pokken. Soon van den Oceaan, en Tethys, passende op de zee-dieren van Neptuun, dese HEt blykt dan nu genoegsaam uyt de beschryvinge, die wy in het voorige was zeer ervaren in het Hoofd-stuk hebben opgestelt, dat wy maar eenderlei soort van Pokken aannemen, waar-seggen, en sig in en wy seggen aldaar, dat het geene wy een zaad-loop, of een Druipert noemen, alderlei gedaanten te als mede Spaanse kragen of Chankers, Klap-ooren, niet van een anderen aart syn, veranderen; waar van als die welke wy de Spaanse Pokken, ofte de Françoisen noemen, het welke wy Virgilius spreekt. sullen bewaarheden, door dry onwrikbare redenen. D eerste is dat een Druipert, soo wel als een Spaanse kraag en Klap oor, wanneer sy versuimt werden, ofte mishandelt, sekerlyk de Pokken voort brengen, welke alle van eenderlei aart syn. De tweede is, dat de selfde middelen welke de Pokken genesen, ook de boven gemelde toevallen genesen, ten minsten volkomen wanneer Pokkingen quaadaardig syn. Ten derden, dat gemeenlyk die Venus-pokken, niet anders syn, dan een op-een-stapeling van alle die toevallen, het welke men in de Genees-oef-

21 9 fening siet, en daar van in t vervolg reden sullen geven. Daar is dan niets om een wesentlyk onderscheid te maken tusschen een Druipert, Spaanse kragen, Klap-ooren en de Pokken, geen andere dan die voort gebragt werden na den aart en gesteltenisse des quaads, soo dat het onderschied niet van d oorsaak afhangt; nog ook niet van de daar toe eigene middelen. Het is dan maar een toevallig onderscheid, die hier in bestaat, dat de Pokken in het algemeen het gantsche Lighaam beslaan, uit oorsaak dat het gantsche bloed besmet is, om die reden kan men die algemeen noemen, en de Druipers, Spaanse kragen met de Klap-ooren, beheeren maar een deel in het Lighaam, t sy dese Pokkige gist nog niet verre is voort gekropen, sedert dat het behaalt is geweest, t sy dat het door kragt der natuur als door een onvolkomene ofscheidinge is uitgedreven, gelyk men in Klap-ooren bevind, ofte eindelyk door eenig ander toeval, en daarom kan men die de naam geven, van de Pokken in t bysonder. In dese bysondere Pokken is mede een aanmerkelyk onderscheid, soo ten opsigt om sig van toegeeïgende middelen te dienen, als wegens eenige andere omstandigheden, die men in de Genees-oeffening moet waarnemen, gelyk als wy sullen vertoonen in het Hoofd-stuk, dat van de wyse, om d een ander te genesen, verhandelt. Men moet nog aanmerken, dat er nog een bysondere soort van Pokken is, dat is te seggen, die maar een deel des Lighaams inneemt, want het in de Genees-oeffening dikwyls gebeurt, dat na de algemeene Pokken genesen te hebben, nog, in t een of het andere deel des Lighaams, eenig

22 10 fenyn opborrelt, gelyk als in een been-vreting, Knoop- of Kalk-buil, die door de werkinge des quiks niet heeft konnen los geraken, niet tegenstaande het overige des Lighaams wel gesuivert sy, welke dan by gevolg, bysondere Genees-middelen vereist. Soo dat de Pokken in alle omstandigheden, altyd, en ten allen tyde, de selfde syn, en dat de quik-silver een bysonder en toegeeigend middel is; men kan ook niet genesen dan by toeval, soo men geen onderscheid maakt tusschen de verscheide gematigdheden der Luiden, die daar mede behebt syn, want men moet haar ouderdom aansien, het geslagt, haar tengerheid, en diergelyke omstandigheden meer. Want de Mannen syn gemeenlyk sterker, en de Vrouwen veeltyds tenger en vry vogtiger: en haare maand-tyden, wanneer men haar sal moeten onder handen nemen, maaken een bysonderen overleg, het geen de zeden en ervaringe leeren, waar van wy een voorbeeld in het Hoofd-stuk van de genesinge, sullen ter baan brengen. De welke een droefgeestige gematigdheid hebben, syn in t algemeen seer beswaart te genesen, alsoo hare vogten seer hard-nekkig, lymig en taey syn, vervult met een menigte suurs, en veeltyds met wrange vogten, welke erger syn dan d andere. De Galagtige f syn ligt te bewegen, men moet haar verkoelen, of haar minder verhitten f Die soort van Menschen, welke men Galagtige noemt, hebben gemeenlyk de minste Gal. Maar het syn Lighamen, welke veel prikkelende deeljes in haar sappen hebben, waar door de darmen ligter tot trekkingen werden aangehist, en aldus word er somwylen Galle uitgebraakt, en daarom werden sy door de minste buik-suivering tot afgang aangeprikkelt.

23 11 g dan andere, mydende, soo veel het mogelyk is, de Gal aan te prikkelen. De bloedryke h moet men meer bloeds aflaten als d andere, en die slymig en snotterig van sappen syn. i De Kinderen en oude Luiden, als mede seer tengere en seer swakke, moet men geweldig oppassen en gade slaan: men laat niemand quylen door quik, nog d een nog d ander, in seer jonge, of afgeleefde menschen. Om dese reden en om meer andere, welke gemakkelyk te begrypen syn, dat de quik-silver, die men tegenwoordig om de Pokken te genesen, gebruikt, niet altyd op eenderlei wyse moet bereid syn, en ik seg, in t voorbygaan aan die gene, welke die gebruiken, in groote misslagen sullen vervallen, en geen van alle de lyders sullen genesen. Nog behoort men onderscheid te maken in de tyd ofte ouderdom der Pokken; te weten, des selfs eerste begin, de vermeerdering, syn stand, en syn afnemen. k Maar alsoo dit geen haastige ofte scherpe siekte zy, als men wel in andere siet, soo syn dese onderscheiden niet wel te bepalen, alsoo hare loop ongelyk sy, en ik meen het onmogelyk te syn sulx regt te bepalen. Want by voorbeeld ymand heeft de Pokken tien Jaar of langer gehad, sonder dat sy te voorschyn quamen, of een eenige belediging aan- g Hitte maakt beweging, en by gevolg, werden mede alle de vogten sterker bewogen. h Desen Schryver is nog hier in niet verligt, houdende nog van de vier Peripatetische Hoofd-stoffen, met soo veel hoedanigheden, en by gevolg, met soo veel vogten in het bloed. i Het bloet aftappen is in de Pokken onnoodig, want als men door de quik sal quylen, moet men kragten behouden, maar niet verspillen. k Ik kan in Koorsen, en andere ziekten, dese vier tyden wel sien, maar niet wel in de Pokken.

24 12 bragten, en dat andere in de tyd van dry maanden by na verrot sijn geworden: men heeft er die en Spaanse kraag ofte Chanker verzuimt hebben, of niet wel opgepast is geworden, welke twee en dry jaren hebben gegaan sonder eenige de minste teikenen van pokken, als wel in andere, die in de tyd van een half jaar, daar mede gansch sijn overdekt geworden: d oorsaak hier van hangt af van de meerdere ofte mindere Werkelijkheid der gist ofte evels der pokken, waar mede sy besmet zyn, en de goede gesteltheid des lighaams en Sappen. Wy sullen dese geschillen in de vraag-twistingen (les problêmes) afhandelen. Met een woord, de tyden daar van sijn soo ongelyk, dat men daar geen vaste set-regel, om die te kennen van kan maken, alsoo d ervarentheid in dat stuk de beste weg-wyser is. T is waar men kan seggen, dat d eene verscher en genees baarder is; d andere wat veroudert, en qualyck geneesbaar. Een derden, al te diep ingewortelt en niet geneesbaar. Ik geloof ook selfs niet, dat er veel aangelegen is, om in dit hoofd-stuk daar lang of veel van te schryven, alsoo het vervolg, die van de verscheide trappen der pokken sal verhandelen, u lieden volkomentlyk sal toonen, het gene men behoort te weten, om te oordeelen in wat staat dese siekte is.

25 13 IV. Hoofd-stuk. Van de verscheide trappen der pokken, ende des selfs voort-gang. OM de stoffe deses Hoofd-stuks wel te verklaren, soo moet men noch weten, dat de manieren, om pokken wel te verhandelen, tot dry gebragt werden, of die oorspronkelijk is, dat is, dat men de selvige in de baar-moeder bekomen heeft; of wel dat die door de by een-komst behaalt is, of wel door eenige andere uiterlyke aanrakinge, dat is dat men nevens de zyde van ymand slaapt, die de pokken heeft, of tussen linne lakens legt daar soodanigen een heeft in geweest; of met een pokkige gedronken heeft; of de tepels van sodanigen vuile moeder gesogen heeft, of een vreemde pokkige te suigen haar borsten gegeven heeft; of het sy op wat wyse het kan geschieden. Ten tweeden nu moet men voor onder stellen, tot er tyd toe, dat wy in het volgende Hoofd-stuk sullen hebben bewesen, dat d oorsaak der pokken bestaat in een scherpe gist ofte evel (ferment) en dat te gelyk bytende is, welke sonder twyffel den aart heeft van een suur, en daarom heeft het die eigenschap dier vogten, daar het sig mede vermengt, te stremmen en te verdikken, en voor al vermengt; dat sig alder-best met de taeye slym (phlegme) en dat gemakkelyker dan met de andere vogten, alsoo in de slym natuurlyker wys een slym is. Ten derden, soo moet men in agt nemen dat de-

26 14 se gist veel werkelyker is, te meer, also door de lange verrottinge tot een hoogere trap is verheven geworden, alsoo het van een verhit lighaam deelagtig is, en dat het behaalt is in een ander seer verhit lighaam; en in tegen-deel soo het minder Werkelijk was, en werkt het by gevolg veel trager, uyt oorsake, dat het tegen-strydige hoedanigheden heeft, en sulx sijn die gene, welke dese gistige evel meer of minder vast of vlug maken. Dit gestelt sijnde, soo siet sijn gewoonlyke voort-gang, zo gaa ik voort om uit te leggen, hoe dat door by-eenkomst wert gemeen gemaakt, gelijk als die gene, welke veeltyds de pokken aansetten. Soo een Man de pokken heeft, stort hy in den baar-moeder van een Vrouw een saad vervult van dese pokkige evel of gist, die sig dan kleven aan die deelen, welke natuurlyker wyse gestelt zyn, om dat t ontvangen, welke morw sijn, sponsagtig, en gansselyk vol kleene kliertjes door weven, die in hare natuurlyke stand by na onsigtbaar sijn, maar hedendaags aan d ontleders genoeg bekend l, welke sig somwylen genoeg aan redelyk ziende oogen vertoonen; dit sijn die kliertjes, in l siet hier van myn welke dese pokkige gist, gemakkelyk ingedrongen werd, en de selvige daar nog Hervormde Anatomie en meer bederven, dat is te seggen, het werd nog veel scherper, door dien het daar myn Boekjen Venus belegert en ontset. moet verblyven, en alsoo het van een suuren aart is, soo stremt en verdikt het aldaar de vogten, welke in dese kleene kliertjes sijn, waar door een kleine swelling met hardigheid en pyn koomt t ontstaan: en dit is het dat men een Chanker ofte Spaanse Kraag noemt: en

27 15 alsoo dese gist van de warmte werkelyk gemaakt werd, en wederom daar door het selve veel scherper werd, soo werd de self-standigheid allenxkens door-beten, waar na een klein sweertjen volgt, met harde kanten en dese sweeren vergrooten allenxkens, welke men kankeragtig noemt, en dit werd een pok in t bysonder genoemt, alsoo die maar een deel alleenig beslaat, en als men die siet, kan men die d eerste graad der pokken noemen, d eerste trap, welke de pokkige gist, volgens ons voor-beeld, krygt. Dese gist, die zig dagelyks vermeerdert, bederft de naast-gelege deelen, door dese sweer, en voornamelyk de vogtige, welke vry wat ligter gisten, hier door koomt het dat het bloed, t welke door de slag-aderen werd gevoert, om dese deelen te voeden, eenige deser gistige deeltjes met sig sleept, en wederom loopende door d aderen, volgen den omloop des bloeds, soo komen dese gistige deeltjes in het bloed, dat dan allenxkens daar mede vervult sijnde, schikt sig tot bedervinge; dat is te seggen, dat het in staat komt, om een pokkige gist te wesen. Hier uit siet men dan hoe dat een kleine chanker of spaanse kraag niet ander sy dan een bysondere pok alleen, en so de selvige aan het lighaam algemeen kan werden. En dit bloed kan op duisend manieren bedorven werden, na de kragt des pokkigen gist, en gematigheid der menschen. Soo dese gist seer vlug sy, en de luiden galagtig, soo ontstaat daar een soort van opbruising, die de vogten dan aan d eene syde doen loopen, en dan aan de andere, en hier komen die vliegende pynen van daan. Maar soo dese gist seer vast is, en de persoon

28 16 swart en dik-bloedig m (Melancolique) soo werd het bloed vast gemaakt, en stolt sig. Waar door by gevolg sijn beweginge ongelyk en traag werd, waar uit de loomigheid in de leden veroorzaakt werd, onlustigheid en gebrek van geeven; de spysen worden qualyk gekookt, en niet wel gescheiden, en ontlast sig volkomentlyk van sijn onvermengde of verwarde onsuiverheden, daar komt dan een opstoppinge der maande-vloed, of des spenen-vloeds, en soo voorts. Soo by aldien nu dese gist seer suur sy, en de persoon slymagtig (phlegmatique), soo verwart dese gist in die slym, die dikker wierd en taeylymiger, en dit is d oorsaak, waarom de lighamen kouder werden, opgeblasen en bleek. Soo dan ymand bloed-ryk mogt wesen, zoo sal die gist op een ongelyke wyze in d aderen en slag-aderen koken, en daar uit spruiten onrustigheden, waken, en dampen, dan in t eene deel en dan in t andere, en soo voorts; een yder kan tegenwoordig door sijne redenen wel begrypen wat gevolgen, uit de bedervinge des bloeds ontstaan, want men kan niet alles beschryven, in soo een kleen begryp. En dit is dan de tweede trap der pokken, ofte soo gy wilt, d eerste van d algemeene pokken, in een Lighaam. Zeer beswaarlyk kan het bloed lange in dese staat blyven, sonder eenige deelen des ganschen Lighaams aan te doen, welke het knaagt, en door welke het sonder ophouden omloopt. En dese aandoeningen geschieden byna geduurig met veele ongestadigheden, want het is een m soodanigen bloed noemden d onsen swarte Gal, maar alsoo daar geen swarte Gal is, moet men een bloed verstaan dat door te veel zuur, dik, drabbig en by gevolg swart is geworden.

29 17 seer groote volstandigheid in de wonderlyke huishoudinge des menschelyken Lighaams, gelyk als elders over-al, dat de kragtigste de swakke overwind; de Natuur zoekt zig altyd t ontlasten, soo wanneer die maar overrompelt werd, soo wel als door de gewoonlyke wegen, om alle onsuiverheden des bloeds uyt te dryven, welke dagelyks niet de selfde wegen neemt, voornamelyk als die sig in een gedwonge staat bevind. Derhalven soo dese pokkige gist maar weinig door het bloed verspreid is, soo is de warmte magtig genoeg om het selvige na de uitdryvende n klieren te dryven, het welke veel ligter na de benedenste deelen geschied, en sulx om de swaarte der stoffe; en aldus siet men sekere geswellen in de lassen voortkomen, welke men Bubons of klap-ooren noemt: dikmaals nu werd soodanigen stoffe na d oxelen gevoerd, en veeltyd na de klieren van den hals, die dan seer opgeblasen werden; men bevind ook dikmaals de Pokken die ganschelyk met klieren door-wassen sijn, soo dat men wel soude konnen gelooven, dat de Lympha ofte water en water-vaten deel hebben aan dese ontlastingen, na dat Volgens d ontleedkunde, de slagaderen in de Water-Vaten niet konnen komen, dan door middel van de klieren, door welke sy henen sygen. Soo daar nu een groote menigte van die voor- n Dese klieren, werden genaamt Emunctoria, even als of sy de quade vogten uitdreven, maar sulx is niet. Want die in de lassen sijn, ontvangen de Lympha ofte water uit de water vaatjes des voets, schinkels, en teeldeelen, welke vogten weder na de gyl sak werden vervoert, en op de zelfde wyse gaat het mede met d ander klieren. Maar dat dese las-klieren eerst aangedaan werden, en komen te swellen, enz. is, om dat sy een vergiftige Lympha uit de qualyk gestelde teel-deelen ontfangen, en al daar verstoppingen veroorsaken.

30 18 schreve pokkige gist is, soo ontlast sig het gansche bloed door een opbruissing o tot in de gansche huyd, brengende in de selvige vlekken, dat niet anders syn dan de Pokkige dampen, die wat grof syn, en dese vertoonen sig op de oppervlakte des huids; de puisten, die haast veretteren, daar uit spruiten de chankers: of wel haast de schurfde Pokken soo groote als kleene, loopend seer, bloed sweeren, wratten, vyg-werten, na het vogt dat d overhand heeft. Soo nu tusschen de ruimten der Spieren eenige scherpe weyagtigheid sypert, en dat dese wey hare vliesen prikkelt, ontstaan daar pynen, die na een soort van jigt gelykenen. By aldien men dese weyagtigheden langs de vliesen, senuwen, ofte been-vliesen heenen syperen, soo maken sy daar een vast blyvende pyn, welke de Pokkige seer wreedelyk pynigen. Soo dese weyagtigheid in de gewrigten voortloopt, soo maken sy een Pokkig flerecyn met groote pynen. p Koomt dese weyagtigheid aan de wortelen der hairen stil te staan, soo werden die door vreten, en daarom vallen sy uit. En dit is een andere trap der pokken. o De leere van de gisting, en opbruisingen des bloeds zyn al lang door Bontekoe, my, en meer andere om verre gestooten. Want al wat gist moet stille staan, gelyk het gisten van most, Bier-gyl, brood enz. en al wat opbruist bestaat alleen uit zuur en suiver sout. Ziet myn verhandeling van de Fermentatie. Soo dat alleen de Lympfa, die door de klierties des huids loopt alleen in de zelvige stolt, ontsteekt, puisten en etter maakt. Siet myn Chirurgie. p dat het voet en hand euvel ofte flerecyn van een quade venus dobbel voortkomen, is wel te denken, alsoo het meer onder de ryke waar genomen werd, dan by d arme: ook blykt het uit de genesinge, alsoo die beide van eenen aart syn.

31 19 Wanneer dese weyagtigheid langs de beenderen verhard en dik werd, ontstaan daar kalk-builen q en knoop-geswellen, het welke nog een hooger trap is. Soo die tot de selfstandigheid des beens insluipen, en tot het merg toe indringen, q Wanneer de been vliesen soo maken die diep-leggende pynen in het vlies, dat het merg bekleed, en door door dit scherpe, suure vogt haar verblyf scherper werdende, verrotten sy en doorknagen de beenen: en sulx door-knaagt syn, werden de vlugge deelen des selfs beens geschied mede ontrent de krake-beenen. mede door-vreten, welken Dit is dan de laatste trap der Pokken. scherpe deeltien, in de Het is wel waar dat er nog een trap is, en die is d ergste van allen, also die de been-pypjes blyven steken, zieke wel haast om hals helpt, die is, wanneer de Pokkige stoffe eenig edel deel uitsetten, en tot een steenige aanvaart en dat bederft, want behalven dat men de bedorve selfstandigheid niet buil maken. kan herstellen, soo is t dat de quade toevallen, die de Pokken vergeselschappen, en de waardigheid van het lydende Edele deel, niet toelaten, om sig van een bysonder middel te bedienen. Men siet dan, alsoo daar soo veel graden van Pokken syn, dat sy allenxkens syn treden maakt, om sig verder in te wikkelen, en dat die loopt door de oppervlakte des huids tot in al het bloed; en van daar tot in het vleis, van het vleis tot in de vliesen, en van de vliesen tot de beenen. Terwyle nu dat er soo veel Trappen der pokken syn, welke ik sal beschryven, soo volgen sy de regte order niet altyd, want dikwyls treden de Pokken van d eene trap in d ander sonder dat men het kan bemerken, want men siet veel-

32 20 tyds door geknaagde beenen, sonder dat men d andere teikenen heeft bewerkt, welke een been-vreting voorgaan, welke wy beschreven hebben, en dit komt van sekere bysondere gesteltheden des gist ofte evels, of van de deelen des Lighaams, waar door het komt te gebeuren, dat het eene deel het beter tegenstaat, dan het andere; en die gist sig in het eene vaster stelt dan in het andere; derhalven moet men meer op de gesteltheid letten, en oordeelen van den tegenwoordigen stand der zieke, en voegen sijn reden by d ervaringe. Het is dan ligt door dit voorbeeld van den voortgang en trappen der Pokken t oordeelen, aangaande andere soorten van voorbeelden; wy sullen daar nog eenige byvoegen, welke tot een regel van d andere sullen dienen. Ik stel nu vast dat een openbaare hoer de Pokken heeft, en dat sy die niet soude gehad hebben, ten ware sy met veelderlei mannen gemeenschap hadde gehad; dit mengsel nu van saad maakt in de buisen der baar-moeder soodanigen bedervinge, dat het in een waarlyke Pokkige gist verandert, gelyk als wy in het volgende Hoofd-stuk sullen uitleggen. Sy nu in dese staat synde en een ander man met haar gemeenschap heeft, soo werd sy door de by een komst onstoken, soo dringen eenige deeltjes deses stoffe door de schagt, welke op het roeden Hoofd haar verblyf nemen, en aldaar een chanker ofte Spaanse kraag voorbrengen, even op deselfde wyse, als wy te vooren hebben uitgeleid, welke de selfde voortgang heeft, als die. Wanneer nu dese Pokkige gist, welke reeds in de buisjes der baar-moeder deser openbare hoer

33 21 is, vlug genoeg geworden is, en wanneer de schagt, daar in is gekomen, zynde open genoeg, soo dringt dese werkende gist tot in de schagt, en boesemt sig in tot het vleesige hoofdje, ofte carucula toe, welke de tegen-willige uyt-vloed des zaads belet, van daar tot de voorstanders en zaad-doosjes, welke de bewaarders des zaads zyn, welke in dese deelen een ontstekinge maken, en een scherpigheyd in het zaad, waar door het bederft, en binnen korten een zweer, ofte meer in dat selfde deel, soo ras maar het zaad werd bedorven en gegist, soo loopt het tegens wil en dank uit, en dat door de geduurige prikkeling; en dit afloopen des zaads, dat tegens dank geschied, maakt d eerste trap der bysondere Pokken het welke by ons een koude pis, en in t vervolg een Drupert, ofte vuile Zaad-vloed genaamt werd, waar van wy uitdrukkelyk in een Hoofd-stuk sullen verhandelen. Dese koude pis (chaude-pisse) kan wel een lange tyd geduuren, en ook wel kort zonder dat er de quade Venus-Pokken opvolgen, alsoo er te gelyk met het zaad, ook eenige andere vogten uitgelost werden, welke eenigzins de zweeren wasschen, en een gedeelte van dese Pokkige gist, die in de zweren is, weg-slepen, versagtende zelfs het overige, hierom werkt het des te trager; maar wanneer dese gist door de warmte is vlug geworden, soo loopt het bloed allenxkens door die deelen, en brengt het alsoo tot in de gansche algemeene menigte des bloeds, soo wel dier deelen, die bequaam zyn het te bederven, gelyk als wy gesegt hebben, sprekende van een Chanker in t begin deses hoofd-stuks: dit zyn dan d algemeene Pokken, welke deselfde voortgang hebben, als wy sullen verklaa-

34 22 ren, sonder dat het noodig is te herhalen. Soo by aldien de Pokkige gist seer vlug was, dringt die niet alleen tot de saad-vaten door, maar nog sonder aldaar te vertoeven, gaat het tot in de naast-gebuurtige aderen over, en sig met het bloed vermengende, bederft het selvige, en dit bloed bederft het andere, en dit geduurt, soo lange tot alle het bloed bedorven is, en aldus komen daar d algemeene Pokken, sonder eenige andere voorgaande toevallen vernomen te hebben, en sulx gebeurt dikmaalen, en de Waereld werd daar door misleid. Maar so de natuur sterk is, eer dese gist sig in al het bloed vermeerdert heeft, so is het gescheiden door een manier van een schielyke verandering (crise) en vervoering na de klieren der liessen, alwaar dan een klap-oor komt, ofte ook wel twee, na dat er veel stoffe is. Het kan gebeuren dat de warmte soo sterk is, en die gist, soo vlug, dat die tot des Lighaams omtrek met het sweet is gedreven, sonder daar toe eenig middel gebruikt te hebben: maar om de waarheid te seggen, ik geloof dat er weinig soo gemakkelyk van de Pokken geraken, en het soude seer vermeten syn, sig op soo een besoeking te verlaten. Vervolgens t gene wy sullen seggen, soo is er niets gemakkelyker te begrypen, als die wyse, om de Pokken te behalen, en dese maakt een weinig daar na de selfde voortgang: dat is te seggen, dat de Pokkige gist allenxkens werkt, begunnende van die plaats, daar het aangekleeft heeft, strekkende sig ongevoegelyker wyse tot de naast gelege deelen uit, die bedorven werden, tot dat het gansche Lighaam verdorven is, en dit Lighaam, kan oneindigen andere besmetten,

35 23 alsoo die gisten, geen palen hebben, gelyk als wy in het vervolg sullen doen sien. V. Hoofd-stuk. Van d oorsaak der Pokken, en van den aart des Pokkigen gist. TOt nog toe hebben wy geen andere spreekwyse gebruikt dan van een Pokkige gist, welke wy hebben onderstelt te syn de oorsaak der Pokken, en ik geloof dat ik geen eigender heb konnen gebruiken, om een algemeene uitlegginge te doen, welke met alle de gedagten van de reden-gebruikende Schryvers, welke van dese ziekte gehandelt hebben, over-een-stemt; ik neme in t vervolg selfs my te bedienen, door die reden, om noit bedrogen te syn, van dese wyse van spreken, aangesien die buiten-sporig denkbeeld in sig besluit; gelyk als van verborge hoedanigheden, of een werker der gantsche selfstandigheid, welke d ouder en d onkundige, sonder de minste nut gebruiken, en dat alleen om sig uit eenige verwarde geschillen te redden, en door dese redenering werden alle die gene overtuigt, welke wegens dese stoffe, van andere gedagten syn ingenomen, en niet meer toestemmen, sonder bewys, dat d oorsaak der Pokken, in een sout bestaat dan in een quik, of eenig ander beginsel, of een waarlyk mengsel, alwaar een sout de overhand heeft, en terwyl niemand kan getuigen, dat het geen ware gist soude syn, alsoo het alle d hoedanigheden heeft; die sal ik in dit Hoofd-stuk met betoonbare reden klaarlyk overtuigen.

36 24 Ik seg dan dat alle gist, een Lighaam is, welkers beginsels syn omgekeert, verhevender geworden, en in soodanigen beweginge, dat als het een Lighaam van syn soort genaakt, bequaam is het selvige te doordringen, te doen bewegen, en eindelyk tot een Lighaam van syn eigen aart te verkeeren. En al ist dat ik geloof dat dese bepalinge over-een-komt met alle d eigene gisten, om een uitlegging te doen, welke met ons voorwerp over-een-komt, soo dienen ons de gemeene gist, of zuur-deeg en de gewoone Wyn-azyn tot een voorbeeld. Een brokje zuur deeg vermengt onder een gelyk-matige menigte meels, dat met water tot een deeg is gekneden, sal de deelen des deegs soo sterk doen werken, dat de selvige onsigtbaar bederft, en sig selfs tot een diergelyken zuur-deeg verandert als het by vermengde zuur deeg was, en dese sal al wederom een ander deeg mede soo doen veranderen, en dat tot het oneindige toe: want het eerste zuur-deeg is van een diergelyke meel-deeg gemaakt geweest, en dat kan niets tot syn eigen aart verkeeren, dan het zelfde meel-deeg. Dese verandering geschied klaarlyk door een beweginge en werkinge der deeltjes des deegs, dat is te seggen, dat het zuur-deeg, dat zuur en door-dringend is, t geen men door de reuk kan weten: kan door middel van syn zuure punten, dat is, scherpe, de deelen des meel-deegs doordringen, met de selvige te vertroejen, en de geesten, die in het deeg syn in vryheid te stellen, waar door de Hemelsche stoffe, die naast aan dese deelen is, indringt, welke sig met dese geesten vervoegende, vermeerdert de beweginge, en

37 25 verbreke de deeltjes des deesems ofte zuur-deegs nog meerder, die in het meel waren, zo dat door dit breken en herbreken een nieuwe Hemelsche stoffe geduirig indringt, en stelt de nieuwe geesten op vrye voeten, die de beweginge nog al verder en verder voortsetten, en dit geduurt soo lange tot dat het meel wel verdeelt is, en al syn beginsels in beweginge syn gekomen, zynde tot een gelyke bepalinge gekomen, als syn eerste beweger, die het zuur-deeg was; en aldus wierd dan dit meel-deeg een zuur-deeg, dat alleen door een beweginge, een verdunninge en een omkeering der beginselen geschied, het welke nog beter in het voorbeeld van den Wyn-edik kan bespeurt werden. r Om nu de waarheid tot de grond toe te kennen, soo moet men in agt nemen de geboorte en vermeerdering des Wyn-Azijns, de Wyn is een t samen-voegsel van vyf beginsels, als van geest, Sout, Swavel, Water en Aarde, s en dat in soodanigen even bedeeltheid (proportie) dat de geest een weynig over de andere beginselen heerst: soo het nu door eenig toeval gebeurt, dat er eenige geesten verwaasenen of uytdampen, of dat het zuur des logts, die door de wind dikmaals werd over gebragt, door de vaten henen dringt; of dat alleen de warmte eenige beweginge in de Wijn veroorsaakt, soo werd het wesentlyke (Essentiele) sout des wyns, (dat natuurlyker- r Van alle dese veranderingen, ziet myn verhandelinge van de Fermentatie. s Dit is volgens de stelling van den Heer T. Willis: maar ik doe daar nog het zuur by en nog zyn dese ontelbare veranderingen onderworpen, na hare groote en gedaanten, door ontelbare soorten van bewegingen komen t onstaan, gelyk sulx de dagelykse ervaring in de schei-konst ons koomt te leeren.

38 26

39 t Dese wyn-steen, is wel zuur, maar heeft nog andere beginselen van water, olie en suiver vast zout, want alle deze konnen uit de crystallen gehaalt werden, gelyk de scheikonst leert.

40 wyse t zuur is, gelyk men in het Crystal ofte doorschynig sout v des Wijnsteens bespeurt, dat tusschen vast en vlug is, nog vlugger gemaakt en sig verdunnende, strekt die sig uit door de gantsche selfstandigheid des wijns, en heerst dan over de geest, welke die verbergt en omwind, sonder deselvige te vernielen, als wel sommige qualyk hebben bevat, alsoo men door een omloop, die niet swaar is, de Geest van de zeer scherpe Wyn-Azyn wederom herroepen kan, aangezien die van de Wyn, en niet van een ander vogt is afkomstig: soo dat door de

41 27 verhooginge van sijn eigen Sout, dat over de beginselen komt te heerschen, dat de Wijn sig in Azijn verandert, het welke een ware gist is, die een even bedeeltheid des Wijns tot Azyn verandert, en dese wederom andere tot het oneindige toe, dat is te seggen, men behoeft maar eenen droppel Azijn om vervolgens alle de Wijn, die in de waereld is, tot Azijn te veranderen. Dese stelling schijnt my zeer gemakkelyk te sijn, om tot het oog-merk van onse verklaringe te geraken, en om te bewysen, dat d oorsaak der Pokken in een gist oft evel bestaat, dat sijn oorsprong uit veel bedorven en werkelyk of gistig zaad heeft. Ik heb in t begin deses boeks gesegt, dat de meeste die de Pokken hebben, die door besmettinge en gemeen-makinge d een voor d andere behalen, het welke men niet weet, voor dat het sig tot een gist heeft gevormt, maar eer men wil verder gaan, en d eerste bron dezer gist wil weten, ziet, hoe dat men daar over redeneert, om die op te speuren. d Ervarentheid heeft ons geleert dat de Pokken een besmettelyke quaal is, welke sig van d een tot d ander, tot het oneindige toe gemeen maakt, werdende in een yder het zelfde en door de zelfde middelen genezen werden, en dat d oorsaak altyd de zelfde is; welker oorzaak dan een waaragtige gist is; alzoo deze alleen die hoedanigheden heeft. En alzoo dit zuur-deeg ofte deesen niet anders kan sijn dan van de zelfde gesteltheid des deegs, zoo moet mede de Pokkige gist van de zelfde stoffe te zamen gestelt zijn, als die der Pokkige luiden is t zaam gevoegt. Het zaad is d eerste stoffe, van welke een

42 28 mensch is te zaam gezet, het zaad heeft over-een-komst met alle de deelen des lighaams, en dat met alle de vaste deelen, alzoo dat de grond en het voet steunzel van alles is, te gelyk met de Geesten, waar van het vol is; en met het bloed, en andere vogten, alzoo het daar uit voortgebragt werd. Het zaad is zeer eigen om tot een gist te veranderen, wanneer het door zekere omstandigheden bederft, want het heeft zeer werkelyke en zeer eigene beginselen, wanneer tot een hooger trap geraakt. Waar sal men dan beter den oorsprong des Pokkigen gist vinden, dan in het zaad dat seer bedorven is? en waar kan dit zaad gevoeglyker bedorven werden, dan in de baar-moeders der openbare hoeren, welke met het gezelschap van allerlei luiden te doen hebben? het zaad van een man alleen en van een Vrouw, kan in geen besmettelyke en pokkige gift ontaarden, volgens de wetten der natuur, die altyd eén-daantig is wanneer, men daar wel op let: want dit tweederley zaad is ganschelyk niet bequaam zig anders te veranderen, dat tot de voort-telinge van een kind, ofte tot eenige andere vrugt, ofte zoo daar een gestelheyd tot dese voort-brenginge ontbreekt, soo ist verloren zaad, dat geen besmettelyk ofte Pokkig quaad in t lighaam voort brengt. Daar is dan een andere oorsaak, waar om het zaad tot een Pokkige gist, dat gansch tegens zyn natuure stryd, verbastert. Het is dan soodanig dat een openbare hoer met veele mannen gemeenschap heeft gehad, dat haar zaad, t welk van verscheide hoedanigheden is, en veeltyds geheel tegen-strydig, in de baar-moeder van een vrouw vermengt werd, welke natuu-