Kader 6.1 Over de toekomst van een versteende herinnering : de Schlossplatz in Berlijn 129
|
|
- Robert de Coninck
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Kader 6.1 Over de toekomst van een versteende herinnering : de Schlossplatz in Berlijn In november 2007 wijdde Der Spiegel de coverstory aan de Duitsers die in Berlijn geboren werden op de dag dat de Muur viel en dus in 2007 volwassen werden. De redactie had een opinieonderzoekje laten uitvoeren onder de eerste generatie Duitsers die geen bewuste herinnering had aan het leven in het gedeelde Duitsland. Daarbij werd onderscheid gemaakt tussen jongeren (tussen de 14 en 24 jaar) uit de voormalige DDR en uit de West-Duitse Bondsrepubliek. Dat deze jongeren er verschillende inzichten op nahielden, bleek vooral uit de meningen over twee uitspraken die over de nasleep van de hereniging gingen: de West- Duitsers tonen over het algemeen te weinig begrip voor de situatie van de Oost-Duitsers en het is erg dat er niets bewaard is gebleven van dat waar men in de DDR trots op kon zijn. Een meerderheid van de Oost-Duitse jongeren herkende zich in deze uitspraken (respectievelijk 62 procent en 60 procent); bij de West-Duitse jongeren was dat slechts een minderheid: 35 en 40 procent. Deze uitkomsten illustreren het verschil in de collectieve herinnering aan de DDR-tijd en de Duitse eenwording die vaak wordt aangeduid als de Ossi-Wessi problematiek. Blijkbaar leeft dit ook onder de generatie die niet of kortstondig in een gescheiden Duitsland gesocialiseerd is. Gevoelens als deze zijn de drijvende kracht achter vele discussies die tot op de dag van vandaag worden gevoerd over de verworvenheden van de Duitse socialistische heilstaat. Die zouden na de eenwording te rücksichtlos onder invloed van West-Duitse dadendrang verdwenen zijn. Sommige Oost-Duitsers kijken daarom terug op de eenwording als de Annexatie. 129 Veel van de verworvenheden die ter discussie staan zijn niet tastbaar en worden gedragen door mensen, als een manier van denken of een manier van met elkaar omgaan. Men spreekt dan bijvoorbeeld over de gemeenschapszin die in de DDR bestond en met de invoering van het vrijemarktprincipe zou zijn verdwenen. Andere verworvenheden zijn wel tastbaar, maar van potentieel vluchtige aard. Hierbij gaat het bijvoorbeeld om de zogenaamde Ostprodukte, die voor een groot deel na 1989 van de markt zijn verdwenen: weggeconcurreerd door superieure westerse producten. Denk onder meer aan levensmiddelen die alleen in de DDR verkrijgbaar waren en een unieke smaak hadden, omdat er geen toegang was tot grondstoffen die in de West-Duitse tegenhangers wel waren verwerkt. Sommige van deze producten hebben overigens later een opmerkelijk succesvolle doorstart kunnen maken (Huijzer 2008). Van een andere orde is de tastbare herinnering aan de DDR in de vorm van gebouwen, pleinen en andere stedenbouwkundige structuren. Dit type elementen kent een relatief grote mate van inertie, al was het maar omdat behoud of bescheiden aanpassing goedkoper is dan vervanging. Over deze versteende herinneringen gaat het in dit kader, in het bijzonder om de Schlossplatz in Oost-Berlijn. Wederopbouw in het gedeelde Berlijn De discussie over de omgang met het stedenbouwkundig erfgoed van de DDR heeft vooral hevig gewoed in Berlijn. De stad vormde tot 1989 de arena waarin de strijd tussen de concurrerende ideologieën ook werd gevoerd in het vormgeven van de wederopbouw. Beide stadsdelen hadden een belangrijke symbolische functie binnen de staat waartoe zij behoorden: West-Berlijn als Schaufenster des Westens, Oost-Berlijn als Hauptstadt der DDR. (Officieel werd gesproken van Berlin, Hauptstadt der DDR, want de scheiding van de stad was de communistische machthebbers een doorn in het oog). Al direct na de Tweede Wereldoorlog werd er volgens verschillende vormprincipes gebouwd. In de DDR was de historiserende bouwstijl leidend, terwijl men in het westen de modernistische Bauhausprincipes omarmde. Vanaf de jaren zestig groeiden beide kampen
2 130 Ensemble van de Berlijnse Dom en het Berlijnse stadspaleis omstreeks Foto: W. Titzenthaler/ Landesbildstelle Berlin. Marx-Engels-Platz in Op de plaats van het stadspaleis stond tussen 1976 en 2008 het Palast der Republik. Foto: Bernd Kühler/ Bundesbildstelle.
3 meer naar elkaar toe. In West-Duitsland ging men rekening houden met historische tradities en in de DDR kregen modernistische stedenbouwkundig principes voet aan de grond, mede ingegeven door de lagere kosten die ermee gepaard gingen (Alvis 1997). Plannen voor het nieuwe Berlijn In de eerste jaren na de eenwording heersten een ongekende euforie en een geloof in een gouden toekomst voor Berlijn, zeker in bestuurlijke kringen. In 1991 had de Bondsdag ingestemd met een verhuizing van de regeringszetel van Bonn naar Berlijn, de stad had zich kandidaat gesteld voor de Olympische Spelen en Berlijn was er oprecht van overtuigd dat de stad zich in korte tijd zou ontwikkelen tot een magneet voor Europese hoofdkantoren van multinationals. De heersende gedachte was dat deze bedrijven gefaciliteerd en gepaaid moesten worden met aansprekende nieuwe gebouwen. Bestuurders leefden zich dan ook uit in het uitschrijven van ontwerpwedstrijden voor prestigieuze projecten op centrale locaties in de stad. Anderen leefden zich vervolgens uit in het bekritiseren van de toekomstvisie die zou spreken uit de deelnamevoorwaarden of uit het winnende ontwerp. Waar deze projecten gerealiseerd zouden worden op terrein dat tijdens de Duitse deling braak lag, zoals de Potsdamer Platz en de Regeringswijk, bleven de discussies beperkt tot de vorm en de kosten van het project. Gevoeliger werd het als de nieuwe plannen inhielden dat bestaande gezichtsbepalende en functionerende gebouwen uit de DDR-tijd het veld zouden moeten ruimen. Discussies over de nut en noodzaak van de nieuwbouw vermengden zich met toenemende gevoelens van onvrede onder voormalige DDR-burgers over de nieuwe verhoudingen in het herenigde Duitsland. Het slopen van deze gebouwen werd, als het nut of de noodzaak daarvan niet voor iedereen duidelijk was, gezien als een symbolische daad, waarmee het DDR-verleden uit het stadsbeeld zou worden gewist. Deze vermenging van uitgangspunten maakt het debat moeilijk te duiden. Enerzijds zijn de argumenten over en weer moeilijk los te zien van identiteitsgerelateerde gevoeligheden, anderzijds volgen de frontlinies binnen het debat niet precies de lijnen die je dan op basis van herkomst zou verwachten. Er is geen andere plek waar dit beter duidelijk wordt dan de Schlossplatz, in het historische hart van Berlijn. 131 Het Mitte der Mitte voor 1945 Sinds de Wende zijn veel plekken in het polycentrische Berlijn aangeduid als het ware centrum van de stad, vaak met de intentie om nieuwe ontwikkelingen een impuls te geven. Toch is er vanuit historisch perspectief maar één plek die in Berlijn als het Mitte der Mitte kan worden gezien: de huidige Schlossplatz. Hier verbond een brug over de rivier de Spree beide delen van de oorspronkelijke dubbelstad Berlijn-Cölln met elkaar. Halverwege de vijftiende eeuw bouwde het geslacht Hohenzollern, dat sinds het begin van die eeuw over de Mark Brandenburg heerste, een burcht op deze strategische plaats. Vervolgens ontwikkelde de stad zich gedurende bijna vijf eeuwen parallel aan de carrière van haar adellijke heersers. De keurvorsten van Brandenburg werden koningen van Pruisen (1701) en later keizers van Duitsland (1871). Het politieke succes van de Hohenzollerns kwam ook ten goede aan de status van Berlijn. De residentie van de Hohenzollerns werd steeds gezichtsbepalender voor Berlijn, met name toen ze in het begin van de achttiende eeuw werd uitgebouwd tot een representatief barok paleis dat het stedenbouwkundige uitgangspunt vormde voor de stadsuitbreidingen ten westen van het historische centrum. Met de troonsafstand van keizer Wilhelm II in 1918 verloor het paleis de functie van vorstelijke residentie, waarvoor in het Interbellum geen
4 passend alternatief werd gevonden. In de nadagen van de Tweede Wereldoorlog raakte het paleis bij een bombardement en de slag om Berlijn zwaar beschadigd. 132 Van vorstelijk paleis tot volkspaleis Vijf jaar lang stond de ruïne in het stadscentrum. Hoewel het paleis volgens experts nog te redden was, besloot de kersverse regering van de DDR in 1950 het als symbool van Pruisisch absolutisme en militarisme tot de grond toe af te breken. Daarmee ontstond een open ruimte die gebruikt kon worden voor massale volksmanifestaties, maar er bestonden ook plannen voor de bouw van een representatief regeringsgebouw (Heineberg 1979, p ). Tot verwezenlijking van die plannen kwam het niet. De daadkracht richtte zich in eerste instantie op de wederopbouw van meer oostelijk gelegen delen van de stad zoals de Stalinallee (sinds 1961 Karl-Marx-Allee) en de Alexanderplatz. De door de sloop vrijgekomen ruimte werd Marx-Engels-Platz gedoopt en hooguit twee keer per jaar benut voor massamanifestaties. De rest van het jaar diende het als parkeerplaats (Hennet 2005, p. 33). Pas in de jaren zestig werd gebouwd op de Marx-Engels-Platz, maar de kavel van het verdwenen paleis bleef leeg tot in de jaren zeventig. Een machtswisseling in de politieke top Erich Honecker volgde Walter Ulbricht op als secretaris-generaal van de communistische partij leidde tot een verandering in het politieke klimaat. Als symbool van de nieuwe, schijnbaar minder repressieve DDR werd het Palast der Republik gebouwd op de plaats van het verdwenen stadspaleis. Dit multifunctionele gebouw bood niet alleen plaats aan de Volkskammer (het schijnparlement van de DDR), maar herbergde ook diverse culturele en recreatieve functies. De vele culturele evenementen maakten het gebouw geliefd onder de bevolking. Voor het eerst in vijf eeuwen had het centrum van Berlijn een publiek toegankelijke culturele functie. Het gebouw werd daarom, ondanks de representatieve functie die het voor de DDR ook had, niet als plek van autoriteit beschouwd (Flierl 1990). De Schlossplatz-discussie In het jaar tussen de val van de Muur en de Duitse eenwording bleek dat het Palast der Republik van asbest moest worden gezuiverd. Het complex werd voor onbepaalde tijd gesloten, maar uiteindelijk bleken de deuren nooit meer open te gaan. Terwijl het Palast der Republik midden in de stad ontoegankelijk bleef en het verval langzaam intrad, gingen in het publieke debat steeds meer stemmen op om een alternatieve ontwikkeling te overwegen. De meest levensvatbare onder deze alternatieven bleek het initiatief dat aanvankelijk het meest utopisch leek: de wederopbouw van het ruim veertig jaar eerder gesloopte stadspaleis. Een essay van historicus Joachim Fest verpakte het doel in 1990 nog in politiek-symbolische termen: als de sloop van het stadspaleis de zege van het socialisme had moeten verbeelden, dan zou de wederopbouw het symbool moeten zijn van zijn mislukken. Als snel kreeg de esthetische invalshoek van publicist Wolf Jobst Siedler meer aandacht: het stadspaleis was de referentie voor de vorm en structuur van de westelijke barokke stadsuitbreidingen uit de achttiende eeuw. Wederopbouw van het paleis zou weer evenwicht in dit stadsbeeld brengen (Hennet 2005, p ). De vraag in hoeverre het Palast der Republik en de overige gebouwen uit de DDR-tijd een monumentale waarde vertegenwoordigden werd niet beantwoord. De voorstanders van de wederopbouw van het stadspaleis kregen steeds meer wind in de zeilen. Een belangrijke rol was weggelegd voor de Förderverein Berliner Schloss onder leiding van de gepensioneerde Hamburgse zakenman Wilhelm von Boddien. Hij kreeg toestemming om met behulp van canvas trompe l oeil façaden ruim een jaar lang een paleissimulatie voor het Palast der Republik op te trekken. Deze stunt gaf een visuele impuls aan de herinnering aan het verdwenen stadspaleis. Vlak na deze actie werd de Marx-Engels-Platz omgedoopt tot Schlossplatz, waarmee het plein direct voor het in onbruik geraakte Palast der
5 Republik ook in naam weer aan het stadspaleis herinnerde (Hennet 2005, p. 90). Hoewel de voorstanders van wederopbouw een natuurlijke bondgenoot hadden in hen die een afkeer hadden van de DDR, zijn er ook vele voormalige Oost-Duitsers die de sloop van het stadspaleis betreuren en deze historische fout willen herstellen door zijn wederopbouw. Het verzet tegen de sloop van het Palast der Republik was echter ook groot. Juist dit gebouw vertegenwoordigde voor veel voormalige DDR-burgers een plezierige herinnering. Hier konden zij uitgaan en ervoeren zij een vorm van vrijheid en ontspanning die elders in het openbaar niet denkbaar was. Bovendien was het bijeenbrengen van politiek en cultuur een uniek concept, dat bij de oplevering in de westerse wereld nog niet bestond (Hennet 2005, p.33). De talrijke organisaties die streden voor het behoud van het Palast der Republik hebben echter nooit een gezamenlijke visie kunnen ontwikkelen die in staat was het op te nemen tegen de voorstanders van wederopbouw van het stadspaleis (Altrock 2003, p. 198). Net als bij het kamp van het stadspaleis liepen de scheidslijnen niet messcherp: vele voormalige West-Duitsers, voornamelijk van jongere generaties, verenigden zich rond een standpunt dat van nature Oost-Duits was. Ook politiek gezien kan de mening over deze kwestie niet puur aan politieke kleur worden gekoppeld. De reconstructie die Hennet (2005, p. 139) heeft gemaakt van de discussie toont aan dat gedurende ruim een decennium de standpunten over sloop en behoud bij de meeste partijen één of meer keer zijn veranderd. Alleen de PDS (postsocialisten) en de CDU zijn van begin af aan standvastig geweest in hun mening over de toekomst van het Palast der Republik. 133 Uiteindelijk lag de beslissing over de toekomst van de Schlossplatz niet bij de burgers of de bestuurders van Berlijn, maar bij de nationale politiek. Het Palast der Republik was samen met andere staatsbezittingen van de DDR overgegaan in handen van de Bondsrepubliek. Deze liet zich over de kwestie adviseren door een commissie van internationale experts die zich had gebogen over de toekomst van het historische centrum van Berlijn. Hoewel deze commissie niet unaniem tot een oordeel kon komen, nam de Bondsrepubliek in 2002 haar advies met grote meerderheid over. Dat advies hield in dat het Palast der Republik gesloopt zou worden en dat op deze plaats een gedeeltelijke reconstructie gebouwd moest worden van het stadspaleis. Drie barokke façaden en één binnenplaats zullen historisch getrouw worden herbouwd. Dit Humboldt-Forum zal worden gebruikt door de Humboldt Universiteit, de Landesbibliothek en het Museum voor Buiten-Europese Kunst. Daarmee wordt het een plaats waar cultuur en wetenschap in dialoog treden en behoudt het gebouw het openbare karakter van het Palast der Republik. Met deze uitspraak is getracht de tegenstanders van de sloop van het Palast der Republik tegemoet te komen. De toekomst De sloop van het Palast der Republik verliep bijzonder traag en de stemmen tot geheel of gedeeltelijk behoud bleven klinken tot de laatste resten in november 2008 waren verdwenen. Ook de voortgang van de planning en bouw van het Humboldt-Forum verloopt niet zonder tegenslag en discussie. Toch verwacht men dat het Humboldt-Forum in 2016 kan worden geopend. Inmiddels is ook een publieke discussie in gang gezet over de toekomst van het in de jaren tachtig voltooide Marx-Engels-Forum, direct aan de overkant van de Spree. De schijnbare vanzelfsprekendheid waarmee hier, maar ook op andere plekken in Berlijn (bijvoorbeeld op de Alexanderplatz of bij het westelijk deel van de Karl-Marx-Allee) stedenbouwkundig erfgoed uit de DDR-tijd wordt opgeofferd ten gunste van nieuwbouw, is opmerkelijk. Juist Berlijn kenmerkt zich door een unieke historische gelaagdheid van de bebouwing. Eén van deze lagen, die van de DDR-tijd in Oost-Berlijn, lijkt meer ter discus-
6 sie te staan dan andere. De toekomst zal uitwijzen of het handelen naar de huidige negatieve beschouwing van het DDR-erfgoed door de leidende actoren op de langere termijn tot berouw zal leiden. Michiel Lippus 134 Bron: Paul, L. & B. de Pater (red) (2010) Midden- en Oost-Europa. Geografie van een transitiezone. Assen/Utrecht: Van Gorcum/PerspectiefUitgevers
Turken in Kreuzberg. Bram Vrielink en Jens Barendsen (2de)
Turken in Kreuzberg Bram Vrielink en Jens Barendsen (2de) 1 OPDRACHT 1 Waarom werd de Berlijnse muur opgericht? Na de 2 e Wereldoorlog werd Duitsland in 2 gedeeltes opgesplitst, te weten West-Duitsland
Nadere informatieBERLIJN. Vlak daarbij is er het Europa-Center waarvan de bouw in 1963 begon en veel winkels en restaurants bevat.
BERLIJN Toen ik student was ben ik in 1963 voor het eerst in Berlijn geweest. Er was nog geen muur maar om naar Oost-Berlijn te gaan moest je langs de Vopo s die het geweer op de mensen hielden. Geen prettig
Nadere informatieT4 Oefen SED Geschiedenis Module 6
T4 Oefen SED Geschiedenis Module 6 1. Bekijk bron 1. De titel van de onderstaande Russische cartoon is: De Amerikaanse stemmachine. De Verenigde Staten drukken op het knopje voor, dat naast het knopje
Nadere informatieEindexamen geschiedenis en staatsinrichting vmbo gl/tl 2005 - II
Meerkeuzevragen Schrijf alleen de hoofdletter van het goede antwoord op. DE KOUDE OORLOG + NEDERLAND EN DE VERENIGDE STATEN NA DE TWEEDE WERELDOORLOG Gebruik bron 1. 1p 1 De bron maakt duidelijk dat de
Nadere informatieGESCHIEDENIS EN STAATSINRICHTING CSE KB
Examen VMBO-KB 2005 tijdvak 1 woensdag 25 mei 9.00 11.00 uur GESCHIEDENIS EN STAATSINRICHTING CSE KB Gebruik het bronnenboekje. Dit examen bestaat uit 35 vragen. Voor dit examen zijn maximaal 50 punten
Nadere informatieExamen VMBO-GL en TL 2005
Examen VMBO-GL en TL 2005 tijdvak 1 woensdag 25 mei 9.00 11.00 uur GESCHIEDENIS EN STAATSINRICHTING CSE GL EN TL Gebruik het bronnenboekje. Dit examen bestaat uit 38 vragen. Voor dit examen zijn maximaal
Nadere informatieEindexamen geschiedenis en staatsinrichting vmbo gl/tl 2004 - I
E KOUE OORLOG + NEERLN EN E VERENIGE STTEN N E TWEEE WERELOORLOG 2p 24 Hieronder staan vijf voorstellen voor afspraken over uitsland na de Tweede Wereldoorlog: 1 uitsland moet gedemilitariseerd worden.
Nadere informatieSinds haar oprichting in 1956 heeft Stadsherstel zeshonderd panden in. Amsterdam en omgeving gered. Panden die soms al op de nominatie stonden
Rooilijn Jg. 50 / Nr. 5-6 / 2017 Vijftig jaar geleden was onze binnenstad gewoon een puinhoop P. 410 Paul Morel Vijftig jaar geleden was onze binnenstad gewoon een puinhoop Sinds haar oprichting in 1956
Nadere informatieExamenopgaven VMBO-KB 2004
Examenopgaven VMBO-KB 2004 tijdvak 1 dinsdag 25 mei 9.00 11.00 uur GESCHIEDENIS EN STAATSINRICHTING CSE KB GESCHIEDENIS EN STAATSINRICHTING VBO-MAVO-C Gebruik het bronnenboekje. Dit examen bestaat uit
Nadere informatieVoorbereidend Wetenschappelijk Onderwijs Tijdvak 1 Vrijdag 19 mei uur
Geschiedenis en staatsinrichting Examen VWO Vragenboekje Voorbereidend Wetenschappelijk Onderwijs Tijdvak 1 Vrijdag 19 mei 9.00 12.00 uur 20 00 Dit examen bestaat uit 24 vragen. Voor elk vraagnummer is
Nadere informatieDe hereniging van Duitsland
De hereniging van Duitsland 9 november is voor onze oosterburen een bijzondere dag. Op die dag in 1989 viel namelijk de Berlijnse muur en die ingrijpende gebeurtenis wordt nog steeds elk jaar in het hele
Nadere informatieEindexamen geschiedenis en staatsinrichting vmbo gl/tl 2005 - I
Meerkeuzevragen Schrijf alleen de hoofdletter van het goede antwoord op. DE KOUDE OORLOG + NEDERLAND EN DE VERENIGDE STATEN NA DE TWEEDE WERELDOORLOG Gebruik bron 1. 1p 1 Welke kaart geeft de historisch
Nadere informatieKOUDE OORLOG. Opgavenblad
ARUBA SE 3 MIDDAGMAVO AVONDMAVO GESCHIEDENIS 2018-2019 Tijdvak-1 KOUDE OORLOG Opgavenblad Dit School Examen (SE) bestaat uit 42 vragen. Voor dit SE zijn maximaal 70 punten te behalen. Dit SE bestaat uit
Nadere informatieGeschiedenis (nieuwe stijl) en geschiedenis en staatsinrichting (oude stijl)
Geschiedenis (nieuwe stijl) en geschiedenis en staatsinrichting (oude stijl) Examen HAVO Vragenboekje Hoger Algemeen Voortgezet Onderwijs Voor dit examen zijn maximaal 83 punten te behalen; het examen
Nadere informatie8*. Na de dood van Karel de Grote werd de eerste grondslag gelegd voor Grenzen in Europa. Leg uit.
Gebruik bron 1 en 2 In 1897 werd in de venen bij Yde het lijk van een ongeveer zestienjarig meisje gevonden. Deze vondst gaf aanleiding tot twee voorlopige conclusies over de leefwijze van het volk waartoe
Nadere informatieMijn werkstuk bevat na ieder hoofdstuk een bladzijde met plaatjes. Dit vond ik goed voor de overzichtelijkheid.
Werkstuk door een scholier 2035 woorden 9 december 2002 5,9 157 keer beoordeeld Vak Duits Inleiding Voor het vak Duits heb ik een werkstuk gemaakt in het teken van Berlijn. Ik heb voor vier onderwerpen
Nadere informatieRuimtelijke kwaliteit in cultuurhistorisch perspectief. Masterclass Schipborg 21 juni 2011
Ruimtelijke kwaliteit in cultuurhistorisch perspectief Masterclass Schipborg 21 juni 2011 Drie thema s 1. Burgers aan de macht (over besluitvorming en sociale duurzaamheid vroeger en nu) 2. Nostalgie van
Nadere informatieGent 24b. De Predikherenlei anno 1820 door de Hollandse soldaat Wynantz. Onderbergen. Het pand van de Dominicanen. Predikherenlei
De Predikherenlei anno 1820 door de Hollandse soldaat Wynantz Gent 24b Onderbergen. Het pand van de Dominicanen Predikherenlei Rue de la Valléé nr 40 /Onderbergen Onderbergen nr 57 in 1940 Tweede gedeelte
Nadere informatieEindexamen Duits vwo 2002-I
Tekst 1 Hirnakrobaten 1 D 2 A 3 (mit) scheinbar(er) (Gedankenübertragung) (regel 35) 4 Hij wil dat mensen zich weer leren verbazen over schijnbaar alledaagse verschijnselen waarachter grote prestaties
Nadere informatieBijlage VMBO-KB. geschiedenis en staatsinrichting CSE KB. tijdvak 2. Bronnenboekje. KB-0125-a-12-2-b
Bijlage VMBO-KB 2012 tijdvak 2 geschiedenis en staatsinrichting CSE KB Bronnenboekje KB-0125-a-12-2-b Staatsinrichting van Nederland bron 1 Een beschrijving van een politieke stroming (rond 1870): Zij
Nadere informatieBEELDANALYSE IN DE AARDRIJKSKUNDE. Toon Steenssens. Graffiti in Berlijn
BEELDANALYSE IN DE AARDRIJKSKUNDE Toon Steenssens Graffiti in Berlijn Keuze van een stad: Tijdens de lesvrije week, na de examenperiode van kerstmis, ben ik samen met mijn gezin op citytrip geweest naar
Nadere informatieSamenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 8: Tijd van burgers en stoommachines
Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 8: Tijd van burgers en stoommachines Samenvatting door Larissa 665 woorden 18 januari 2016 5,4 5 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Feniks Hoofdstuk 8: Tijd van
Nadere informatieDe Geschiedenis Op 28 Oktober in 1237 werd een nederzetting gesticht met de naam Berlijn in het toen genaamde Pruisen. Op dezelfde datum werd ook in de buurt Cölin opgericht. In 1307 werden deze nederzettingen
Nadere informatie7. Het ontstaan van het nationalisme
7. Het ontstaan van het nationalisme Artikel 3 uit de Verklaring van de rechten van de mens en de burger, 1789. De oorsprong van iedere soevereiniteit ligt wezenlijk bij het volk/de natie. Geen instantie,
Nadere informatieTweede Kamer der Staten-Generaal
Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 1992-1993 22396 Beleid voor stadsvernieuwing in de toekomst Nr. 16 VERSLAG VAN EEN WERKBEZOEK Vastgesteld 21 september 1992 Inleiding Een delegatie uit de
Nadere informatieNatalia Tsvetkova. Samenvatting
Natalia Tsvetkova De hervorming van Duitse universiteiten tijdens de Koude Oorlog: De mislukking van het culturele imperialisme van de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie Samenvatting Mijn onderzoek reconstrueert
Nadere informatieIn afwachting van uw reactie. namens de voorzitter van de Monumentencommissie, met vriendelijke groet,
Monumentencommissie Hcngelo. College van Burgemeester en Wethouders van de Gemeente Hengelo t.a.v. Hr. J. Bron Postbus 18 7550 AA Hengelo Advies badhuis/ariensschool 2012-001 25 januari 2012 Geacht college,
Nadere informatieGeschiedenis (nieuwe stijl) en geschiedenis en staatsinrichting (oude stijl)
Geschiedenis (nieuwe stijl) en geschiedenis en staatsinrichting (oude stijl) Examen HAVO Vragenboekje Hoger Algemeen Voortgezet Onderwijs Voor dit examen zijn maximaal 82 punten te behalen; het examen
Nadere informatieDE FAMILIE VAN LOON 130 _
DE FAMILIE VAN LOON Mooi idee: je familie en huis jarenlang laten portretteren door schilders en fotografen. De roemrijke familie Van Loon uit Amsterdam deed dat. De indrukwekkende stapel familieportretten
Nadere informatieWilhelm II van Duitsland: Berlijn, 27 januari Doorn, 4 juni 1941
Wilhelm II van Duitsland: Berlijn, 27 januari 1859 - Doorn, 4 juni 1941 Friedrich Wilhelm Viktor Albert von Preußen, in het Nederlands Frederik Willem Victor Albert van Pruisen uit het huis Hohenzollern
Nadere informatieExamenopgaven VMBO-GL en TL 2004
Examenopgaven VMBO-GL en TL 2004 tijdvak 1 dinsdag 25 mei 9.00 11.00 uur GESCHIEDENIS EN STAATSINRICHTING CSE GL EN TL GESCHIEDENIS EN STAATSINRICHTING VBO-MAVO-D Gebruik het bronnenboekje. Dit examen
Nadere informatieInvulling voormalig gemeentehuis Delden
Invulling voormalig gemeentehuis Delden Resultaten peiling 5 Hofpanel 30 juni 2009 Inleiding De gemeente Hof van Twente neemt dit najaar een beslissing over een nieuwe invulling van de locatie van het
Nadere informatieEindexamen geschiedenis havo 2009 - I
Ten oorlog! Europese oorlogen 1789-1919. Oorlog als maatschappelijk fenomeen In de Coalitieoorlogen voerde de Franse regering de dienstplicht in. 2p 1 Leg uit dat zij hiermee de betrokkenheid van Franse
Nadere informatieEen instrument om onze samenleving echt te veranderen, zo noemt hij het vurig gewenste lidmaatschap.
Speech voor de minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen, Ingrid van Engelshoven, bij onthulling Erfgoedlabel Verdrag van Maastricht, op 9 mei 2018 Beste mensen, Pak je hier vanmiddag in Maastricht
Nadere informatieCentrumplan Hart voor Valkenburg
Samenstelling: Ben van Eijsden Centrumplan Hart voor Valkenburg Document: 20110114-plan van aanpak Geulpoort.doc Status: definitief Blad 1 Inhoudsopgave 01 INLEIDING 2 02 TE ZETTEN STAPPEN 3 03 DE POORTCOMMISSIE
Nadere informatieKASTELEN EN KASTEELRUÏNES: ALTIJD EEN "GELDVERNICHTUNGSMASCHINE"? Rebecca Hollewijn Sebastiaan Gerards
KASTELEN EN KASTEELRUÏNES: ALTIJD EEN "GELDVERNICHTUNGSMASCHINE"? Rebecca Hollewijn Sebastiaan Gerards INHOUDSOPGAVE 1 Inleiding 2 Nederlands-Duits grensgebied tijdens de Tweede Wereldoorlog 3 Nederlands-Duits
Nadere informatieChina. - De geschiedenis en cultuur van Peking -
Pagina 1 Groep 8 Colofon China - De geschiedenis en cultuur van Peking - Leerling - informatie Inleiding In deze les gaan wij het hebben over de Chinese stad Peking. We kijken met elkaar naar een stukje
Nadere informatieStrategieles Verbanden (Relaties en verwijswoorden) niveau A
Strategieles Verbanden (Relaties en verwijswoorden) niveau A Wat doe je in deze les? Bij Nieuwsbegrip lees je altijd een tekst met het stappenplan. Je gaat vaak op zoek naar verbanden in een tekst. Wat
Nadere informatieCarla du Pree. Johan Huizinga en de bezeten wereld. De rol van publieke intellectueel tussen twee wereldoorlogen ISVW UITGEVERS
Carla du Pree Johan Huizinga en de bezeten wereld De rol van publieke intellectueel tussen twee wereldoorlogen ISVW UITGEVERS 4 Ik ben ik en mijn omstandigheden. Als ik die omstandigheden niet red, red
Nadere informatiekracht TWEEDE WERELDOORLOG VERSUS MENSENRECHTEN
WERKb L a D WERKBLAD met terugwerkende kracht met terugwerkende kracht TWEEDE WERELDOORLOG VERSUS MENSENRECHTEN Dit werkblad is een voorbereiding op je bezoek aan de vaste tentoonstelling Met Terugwerkende
Nadere informatieLANDELIJKE CONFERENTIE VAN DE SWP OP 1 en 2 OKTOBER 1960
Behoort bij schrijven no. 557»6?3 LANDELIJKE CONFERENTIE VAN DE SWP OP 1 en 2 OKTOBER 1960 S a m e n v a t t i n Op 1 en 2 oktober 19^0 hield de Socialistische Werkers Partij te Amsterdam een landelijke
Nadere informatieTijdvak II. november 2013 8: 30-10:00.
SCHOOLONDERZOEK Tijdvak II GESCHIEDENIS november 2013 8: 30-10:00. Dit onderzoek bestaat uit vragen. Bij dit onderzoek behoort een antwoordblad. Beantwoord de antwoorden uitsluitend op het antwoordblad.
Nadere informatieExamen VMBO-GL en TL 2005
Examen VMBO-GL en TL 2005 tijdvak 2 dinsdag 21 juni 9.00 11.00 uur GESCHIEDENIS EN STAATSINRICHTING CSE GL EN TL Gebruik het bronnenboekje. Dit examen bestaat uit 41 vragen. Voor dit examen zijn maximaal
Nadere informatieLesbrief MAASVLAKTE 2 OPDRACHT 1 - TOPOGRAFIE EN AARDRIJKSKUNDE
Lesbrief Onderbouw voortgezet onderwijs - VMBO MAASVLAKTE 2 De haven van Rotterdam wordt te klein, omdat we steeds meer goederen bestellen uit verre landen. Daarom komt er een nieuw stuk haven: Maasvlakte
Nadere informatieEU Commissie: CE markering van drainagesystemen in groene daken wel verplicht! Bouwproducten zijn geen speelgoed
EU Commissie: CE markering van drainagesystemen in groene daken wel verplicht! Bouwproducten zijn geen speelgoed Christian Brensing spreekt met Vicente Leoz Argüelles, hoofd van unit I 5 European Commission
Nadere informatieMODULE I EUROPA: NOOIT MEER OORLOG!
MODULE I EUROPA: NOOIT MEER OORLOG! I.I De geboorte van de Europese Unie Zoals jullie waarschijnlijk wel weten zijn er de vorige eeuwen veel oorlogen in Europa geweest. Vooral de Eerste en de Tweede Wereldoorlog
Nadere informatieGeschiedenisles over het jaar 1989, einde van de Koude Oorlog
Geschiedenisles over het jaar 1989, einde van de Koude Oorlog Deze les gaat over 1989 en over de decennia voorafgaand aan dit revolutionaire jaar. De les is gemaakt naar aanleiding van de expositie 1989.
Nadere informatieEindexamen havo geschiedenis pilot 2012 - I
Door de tijd heen De volgende historische gebeurtenissen hebben te maken met de Olympische Spelen en staan in willekeurige volgorde: 1 Tijdens de Olympische Spelen in Berlijn won de zwarte Amerikaanse
Nadere informatieTijdvak I. 31 oktober 2013 8: 30-10:00.
1 SCHOOLONDERZOEK Tijdvak I GESCHIEDENIS 31 oktober 2013 8: 30-10:00. Dit onderzoek bestaat uit 38 vragen. Bij dit onderzoek behoort een antwoordblad. Beantwoord de antwoorden uitsluitend op het antwoordblad.
Nadere informatieExamen VBO-MAVO-C. Geschiedenis en staatsinrichting
Geschiedenis en staatsinrichting Examen VBO-MAVO-C Vragenboekje Voorbereidend Beroeps Onderwijs Middelbaar Algemeen Voortgezet Onderwijs Tijdvak 1 Woensdag 23 mei 9.00 11.00 uur 20 01 Voor dit examen zijn
Nadere informatieTU Delft Rmit Afstudeeropdracht 2010/2011 Kasteel Gemert, De nieuwe KMA. Titelblad
Titelblad Vanaf april 2010 staat het kasteel van Gemert leeg. De laatste bewoners waren enkele paters die het grootste deel van hun leven in het buiteland hun geloof hadden onderwezen. Wegens hun leeftijd
Nadere informatieOpgave 1 Heeft het vrijwilligerswerk toekomst?
Opgave 1 Heeft het vrijwilligerswerk toekomst? Bij deze opgave horen tekst 1 en 2 en de tabellen 1 tot en met 3 uit het bronnenboekje. Inleiding In Nederland zijn ruim 4 miljoen mensen actief in het vrijwilligerswerk.
Nadere informatieSami Inal. Jaargang 7, nr. 12, december 1995 ONDERSCHEID TUSSEN BUURT EN STEDELIJK JONGERENWERK
TJJ Tijdschrift voor Jeugdhulpverlening en Jeugdwerk Jaargang 7, nr. 12, december 1995 ONDERSCHEID TUSSEN BUURT EN STEDELIJK JONGERENWERK Belang van algemeen jongerenwerk voor positie van migrantenjongeren
Nadere informatieVerenigde Staten Ontwikkeling van de burgerrechten
Verenigde Staten Ontwikkeling van de burgerrechten 1.2-2.3-3.3 Inleiding Deze opdracht gaat over de ontwikkeling van de burgerrechten. Hierbij staat de status van de zwarte bevolking in de Verenigde Staten
Nadere informatieSO 1. Tijdvak II AVONDMAVO 2013-2014. Historisch Overzicht
SO 1 Tijdvak II AVONDMAVO 2013-2014 Historisch Overzicht 1. Welke doelstelling had Wilhelm II bij zijn aantreden als Keizer van Duitsland? 2. Welk land behoorde niet tot de Centralen tijdens de Eerste
Nadere informatieGESCHIEDENIS EN STAATSINRICHTING CSE KB
Bijlage VMBO-KB 2004 tijdvak 2 GESCHIEDENIS EN STAATSINRICHTING CSE KB GESCHIEDENIS EN STAATSINRICHTING VBO-MAVO-C Bronnenboekje 400030-2-633-527b SOCIALE ZEKERHEID EN VERZORGINGSSTAAT IN NEDERLAND bron
Nadere informatieMuziekopdracht. 1950-heden. Naam: Klas: Docent:
Muziekopdracht 1950-heden Naam: Klas: Docent: Muziekopdracht: 20ste eeuw (1950-heden) Ga naar http://www.sitepalace.com/develsteinhavo4/muziek.html. Hier vind je links naar muziek(clips) die je nodig hebt
Nadere informatieEindexamen geschiedenis en staatsinrichting vmbo gl/tl II
Historisch overzicht vanaf 1900 14 maximumscore 2 Kaart A: 1 (= 1900-1914) 1 Kaart B: 2 (= 1919-1937) 1 15 maximumscore 2 Afbeelding 1 verwijst naar het bondgenootschap tussen Duitsland en Oostenrijk-Hongarije
Nadere informatieGeschiedenis en Staatsinrichting TL Bohemen, Houtrust, Kijkduin 2015-2016-2017
Exameneenheden geschiedenis GS/K/1 Oriëntatie op leren en werken GT GS/K/2 Basisvaardigheden GT GS/K/3 Leervaardigheden in het vak geschiedenis en staatsinrichting GT GT GS/K/4 De koloniale relatie Indonesië
Nadere informatieUitwerkbijlage VMBO-BB
Uitwerkbijlage VMBO-BB 2015 tijdvak 1 geschiedenis en staatsinrichting CSE BB Naam kandidaat Kandidaatnummer Beantwoord alle vragen in deze uitwerkbijlage. BB-0125-a-15-1-u Meerkeuze: omcirkel het antwoord;
Nadere informatiegermaans volk), een sterke Franse groepering. Ze verkochten haar aan de Engelsen die haar beschuldigden van ketterij (het niet-geloven van de kerk).
Jeanne d'arc Aan het begin van de 15de eeuw slaagden de Fransen er eindelijk in om de Engelsen uit hun land te verdrijven. De strijd begon met een vrouw die later een nationale heldin werd, van de meest
Nadere informatieLesbrief MAASVLAKTE 2 OPDRACHT 1 - TOPOGRAFIE EN AARDRIJKSKUNDE
Lesbrief Onderbouw voortgezet onderwijs - HAVO MAASVLAKTE 2 De haven van Rotterdam wordt te klein, omdat we steeds meer goederen bestellen uit verre landen. Daarom komt er een nieuw stuk haven: Maasvlakte
Nadere informatie'De dialoog met Rusland herstellen is broodnodig: net dat ontbrak 100 jaar geleden'
'De dialoog met Rusland herstellen is broodnodig: net dat ontbrak 100 jaar geleden' Dirk Rochtus www.knack.be 13/08/2014 Glijden we in 2014 af in een oorlog met Rusland, net zoals honderd jaar geleden?
Nadere informatieDagboek Sebastiaan Matte
Vraag 1 van 12 Dagboek Sebastiaan Matte Uit het dagboek van Sebastiaan Matte: "Ik ben vandaag bij een hagenpreek geweest, in de duinen bij Overveen. Wel duizend mensen uit de stad waren bij elkaar gekomen
Nadere informatieExamen HAVO en VHBO. Geschiedenis en staatsinrichting oude en nieuwe stijl
Geschiedenis en staatsinrichting oude en nieuwe stijl Examen HAVO en VHBO Vragenboekje Hoger Algemeen Voortgezet Onderwijs Vooropleiding Hoger Beroeps Onderwijs HAVO Tijdvak 2 VHBO Tijdvak 3 Woensdag 21
Nadere informatieGeschiedenis Amerika en Frankrijk in de tijd van pruiken en revoluties: een overzicht. Een les van: Bor
Geschiedenis Amerika en Frankrijk in de tijd van pruiken en revoluties: een overzicht. Een les van: Bor Terugkijken: Bij de ene revolutie ontstaat een nieuw en onafhankelijk land. Vrijheid is voor de inwoners
Nadere informatieHomohuwelijk haalt de eindstreep
Opgave 3 Politieke besluitvorming: openstelling huwelijk voor personen van hetzelfde geslacht tekst 7 Homohuwelijk haalt de eindstreep Het homohuwelijk mag rekenen op een breed draagvlak in de samenleving
Nadere informatieKoude Oorlog-2 vmbo12. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie. https://maken.wikiwijs.nl/62180
Auteur VO-content Laatst gewijzigd Licentie Webadres 19 juni 2017 CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie https://maken.wikiwijs.nl/62180 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs van Kennisnet.
Nadere informatieBijlage VMBO-GL en TL
Bijlage VMBO-GL en TL 2013 tijdvak 2 geschiedenis en staatsinrichting CSE GL en TL Bronnenboekje GT-0125-a-13-2-b Staatsinrichting van Nederland bron 1 Standpunten van drie politieke partijen aan het begin
Nadere informatieArtikel: De verborgen Kadesj-scenes in de tempel van Karnak. Patrick van Gils
Artikel: De verborgen Kadesj-scenes in de tempel van Karnak Patrick van Gils De slag bij Kadesj is één van de bekendste veldslagen uit de Egyptische geschiedenis. In zijn 5 e regeringsjaar trok Ramses
Nadere informatieVoor de Raad van State als adviseur en bestuursrechter is het van. belang zicht te hebben op wat er leeft in de werelden van recht,
Inleiding Vice-President Raad van State tijdens de bijeenkomst van een delegatie van de Raad met de Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling donderdag 12 februari 2009 Dames en heren, Voor de Raad van State
Nadere informatieDe Tweede Wereldoorlog herdacht. Een vergelijking tussen Nederland en Duitsland
De Tweede Wereldoorlog herdacht Een vergelijking tussen Nederland en Duitsland Nationale herdenking in Nederland Hebben we in Nederland de oorlog altijd zo herdacht? - een kleine herdenkingsgeschiedenis
Nadere informatieVerslag Geschiedenis Tijdvakkendossier tijdvak 10: tijd van televisie en computer
Verslag Geschiedenis Tijdvakkendossier tijdvak 10: tijd van televisie en computer Verslag door Lotte 1361 woorden 19 juni 2017 6,2 10 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Feniks Tijdvak: Tijd van televisie
Nadere informatieARCHITECTUUR MAGAZINE
BERLIJN TRY ME SLECHTS 3,95 ARCHITECTUUR MAGAZINE Een leerzame reis om nooit te vergeten. Tom Met o.a de Dom, Fernsehturm, Bahnhof en nog veel meer. WINTER 2015 3,95 WWW.TOMDEBRUIJN.NL 1 A L E X A N D
Nadere informatiegeschiedenis geschiedenis
Examen HAVO 2009 tijdvak 1 woensdag 20 mei 9.00-12.00 uur tevens oud programma geschiedenis geschiedenis Bij dit examen hoort een bijlage. Dit examen bestaat uit 30 vragen. Voor dit examen zijn maximaal
Nadere informatieKoude Oorlog. SE 3 Tijdvak 1 AVONDMAVO MIDDAGMAVO GESCHIEDENIS Deze toets bestaat uit 38 vragen
SE 3 Tijdvak 1 AVONDMAVO MIDDAGMAVO GESCHIEDENIS 017-018 Koude Oorlog Deze toets bestaat uit 38 vragen Voor deze SE zijn maximaal 76 punten te behalen Deze SE bestaat uit 7 aantal bladzijden 1 1 Wat wilden
Nadere informatieINFORMATIEBOEKJE BERLIJN 2014. 4E KLAS Compaen VMBO
INFORMATIEBOEKJE BERLIJN 2014 4E KLAS Compaen VMBO (VOORLOPIG) 1 PROGRAMMA Maandag 6 oktober 2014 Ochtend: Avond: - vertrek vanaf school - aankomst jeugdherberg, inchecken - avondeten in jeugdherberg -
Nadere informatieEindexamen geschiedenis vwo 2008-II
De koloniale relatie tussen Nederland(ers) en Nederlands-Indië In 1596 bereikte een Nederlandse expeditie onder Cornelis de Houtman Bantam. 2p 1 Leg uit welk verband er bestaat tussen deze expeditie en
Nadere informatieNadine en Shannon op pad door de stad Bremen
Nadine en Shannon op pad door de stad Bremen Wij vonden het Bremen erg interessant, vooral Zelf zijn wij ook de geschiedenis en cultuur van een stad en hoe dit terug is te zien in de gebouwen. Dit vinden
Nadere informatieTypisch gemert. Stedenbouwkundige hoofdstructuur en beeldkwaliteit geven Gemert een nieuwe impuls
Typisch gemert gemert Stedenbouwkundige hoofdstructuur en beeldkwaliteit geven Gemert een nieuwe impuls RUIJSCHENBERGH DE STROOM NAZARETH RUIJSCHENBERGH NAZARETH DE STROOM Typisch Gemert Stedenbouwkundige
Nadere informatieReisverslag Oostelijk Duitsland 2012 Deel 5 [1]
Gepubliceerd op Willem-Jan van der Zanden (http://wjvanderzanden.nl) Home > Reisverslag Oostelijk Duitsland 2012 Deel 5 Reisverslag Oostelijk Duitsland 2012 Deel 5 [1] Door wjvanderzanden [2] op zo, 07/15/2012-18:18
Nadere informatieEindexamen geschiedenis vwo II
Dynamiek en stagnatie in de Republiek Gebruik bron 1. Twee uitspraken: Met deze bevolkingsgegevens van het gewest Holland in het westen en het gewest Overijssel in het oosten van de Republiek kun je laten
Nadere informatieFrederik Willem IV van Pruisen: Berlijn, 15 oktober Potsdam, 2 januari 1861
Frederik Willem IV van Pruisen: Berlijn, 15 oktober 1795 - Potsdam, 2 januari 1861 Frederik Willem IV (Duits: Friedrich Wilhelm IV. von Preußen), de oudste zoon en opvolger van Frederik Willem III van
Nadere informatieInstructie: Landenspel light
Instructie: Landenspel light Korte omschrijving werkvorm In dit onderdeel vormen groepjes leerlingen de regeringen van verschillende landen. Ieder groepje moet uiteindelijk twee werkbladen (dus twee landen)
Nadere informatieInhoudsopgave Inhoudsopgave...2 1. Geschiedenis...3 2. Interieur...4 3. Copy...5
De Kerk Inhoudsopgave Inhoudsopgave...2 1. Geschiedenis...3 2. Interieur...4 3. Copy...5 2 1. Geschiedenis De grote bevolkingsgroei in de tweede helft van de 14de eeuw maakte het noodzakelijk nieuwe kerken
Nadere informatieTERRACOTTALEGER HET. & De erfenis van de eeuwige Keizer van China EXPO > PEDAGOGISCH DOSSIER JAAR LUIK GUILLEMINS TGV STATION
HET TERRACOTTALEGER & De erfenis van de eeuwige Keizer van China EXPO 23.12.16 23.04.17 PEDAGOGISCH DOSSIER 11-14 JAAR LUIK GUILLEMINS TGV STATION + 3 2 4 2 2 4 WWW. T E R R A C O T 4 9 3 8 TA - L I E
Nadere informatieHC Stedelijke Dynamiek in de Lage Landen ( )
HC Stedelijke Dynamiek in de Lage Landen (1050-1700) Vraag 1 Wat maakte de opkomst van de stedelijke burgerij in de Nederlanden mogelijk? Periode: 1050-1302 Opkomst van de stedelijke burgerij - De opkomst
Nadere informatieVAN BRON TOT DELTA. Paul de Kort. een studie naar landschapskunst in de Blaricummermeent. Eemmeer. Eem. Amersfoort.
Eemmeer een studie naar landschapskunst in de Blaricummermeent Eem VAN BRON TOT DELTA Amersfoort Gelderse vallei Paul de Kort Utrechtse heuvelrug stuw gemaal Een Deltarivier in De Blaricummermeent De rivier
Nadere informatieGeschiedenis en Staatsinrichting TL Bohemen, Houtrust, Kijkduin 2014-2015-2016
Schoolexamen derde leerjaar mavo (2014 2015) 1 SE1 De industriële samenleving in Nederland Het proces van industrialisatie heeft de Nederlandse samenleving ingrijpend veranderd vanaf het midden van de
Nadere informatieSamenvatting geschiedenistoets hoofdstuk 6: Een tijd van revoluties
Samenvatting geschiedenistoets hoofdstuk 6: Een tijd van revoluties Dit hoofdstuk gaat over opstand in Amerika, Frankrijk en Nederland. Deze opstanden noemen we revoluties. Opstand in Amerika (1775). De
Nadere informatieCase 1: de fusie. Wat was de aanleiding om 3TGO in te zetten?
Case 1: de fusie Wat was de aanleiding om 3TGO in te zetten? Twee regionale organisaties zijn samengegaan in een grotere, provinciegrens overlappende organisatie en de integratie verliep niet zo soepel
Nadere informatieExamenopgaven VMBO-GL en TL 2004
Examenopgaven VMBO-GL en TL 2004 tijdvak 2 woensdag 23 juni 9.00-11.00 uur GESCHIEDENIS EN STAATSINRICHTING CSE GL EN TL GESCHIEDENIS EN STAATSINRICHTING VBO-MAVO-D Gebruik het bronnenboekje. Dit examen
Nadere informatieBESCHUITSTOREN WORMER< 1
De Beschuitstoren Historie In de 17e eeuw was de Zaanstreek en omliggende dorpen een omgeving waar het een komen en gaan van schepen was, dit gebied mag daarom met recht één van de oudste industriegebieden
Nadere informatieLesbrief bij de tekst Regio s en globalisering in het Naslagwerk Geografie van het Duitslandweb
Duitse regio s en Globalisering Lesbrief bij de tekst Regio s en globalisering in het Naslagwerk Geografie van het Duitslandweb Deze lesbrief gaat over globalisering. Je past het begrip toe op vier regio
Nadere informatieInvesteer in mooi Nederland De schaarse ruimte in ons land is te kostbaar om te bouwen voor leegstand
Investeer in mooi Nederland De schaarse ruimte in ons land is te kostbaar om te bouwen voor leegstand De discussie over de ruimtelijke ontwikkeling van ons land maakt heftige emoties los. Over één ding
Nadere informatieFaculteit der Rechtsgeleerdheid Amsterdam Center for International Law Postbus 1030 1000 BA Amsterdam
Faculteit der Rechtsgeleerdheid Amsterdam Center for International Law Postbus 1030 1000 BA Amsterdam T 020 535 2637 Advies Luchtaanvallen IS(IS) Datum 24 september 2014 Opgemaakt door Prof. dr. P.A. Nollkaemper
Nadere informatieBeeldkwaliteitsplan Voormalige Eurobioscoop en omgeving.
Beeldkwaliteitsplan Voormalige Eurobioscoop en omgeving. Inleiding De tender voor de voormalige Eurobioscoop heeft als doel de kwaliteiten van het bijzondere gebouw weer een rol te laten spelen in de nieuwe
Nadere informatieRapport. Rapport over een klacht over de Sociale Verzekeringsbank te Zaanstad. Datum: 5 februari 2015 Rapportnummer: 2015/021
Rapport Rapport over een klacht over de Sociale Verzekeringsbank te Zaanstad. Datum: 5 februari 2015 Rapportnummer: 2015/021 2 Klacht Verzoekster klaagt erover dat de Sociale Verzekeringsbank (SVB) is
Nadere informatierelatiegeschenk gemeente deventer
1 relatiegeschenk gemeente deventer Het ontvangen van het relatiegeschenk van de Gemeente Deventer is meer dan het krijgen van een kleine attentie; het relatiegeschenk beoogt een werkelijk cadeau te zijn,
Nadere informatieIedereen sterk. Zo stimuleer je innovatief gedrag en eigenaarschap van medewerkers
Iedereen sterk Zo stimuleer je innovatief gedrag en eigenaarschap van medewerkers JANUARI 2016 Veranderen moet veranderen Verandering is in veel gevallen een top-down proces. Bestuur en management signaleren
Nadere informatie