Rapportage Verantwoord Beleggen Eerste halfjaar 2013 Index

Transcriptie

1 Rapportage Verantwoord Beleggen Eerste halfjaar 2013 Inde 1 Inleiding Verantwoord Beleggen 2 Uitsluitingsbeleid 3 Engagement 4 Collectief engagement 5 Corporate governance en stemmen 6 Bijlagen

2 1 Inleiding Verantwoord beleggen Stichting Bedrijfspensioenfonds voor de Landbouw (hierna het pensioenfonds) past sinds 2008 instrumenten van verantwoord beleggen toe bij het beheer van haar vermogen. In deze halfjaarlijkse rapportage leest u over de laatste stand van zaken met betrekking tot deze instrumenten en vindt u terug welke activiteiten namens het pensioenfonds zijn ondernomen. Op de website van het pensioenfonds vindt u beleidsdocumenten en rapportages waarnaar in dit rapport wordt verwezen. Deze inleiding geeft een kort overzicht van de achtergrond van verantwoord beleggen. 1. Wat houdt verantwoord beleggen in? Het pensioenfonds staat voor een goed en betaalbaar pensioen. Het pensioenfonds is van mening dat verantwoord beleggen bijdraagt aan het realiseren van een goed en betaalbaar pensioen voor huidige en toekomstige generaties. Daarom besteedt het pensioenfonds waar nodig en mogelijk binnen de fiduciaire verantwoordelijkheid aandacht aan ecologische, sociale en governance onderwerpen. Maatschappelijk verantwoord ondernemen door ondernemingen waarin belegd wordt speelt een belangrijke rol. 2. Wat zijn de uitgangspunten? Voor het verantwoord beleggen beleid hanteert het pensioenfonds de principes van het Global Compact van de Verenigde Naties als uitgangspunt. Deze principes hebben betrekking op vier hoofdthema s: Mensenrechten Arbeidsnormen Milieu Anticorruptie 3 Corporate governance en stemmen op aandeelhoudersvergaderingen Om deze instrumenten in de praktijk doeltreffend toe te passen kiest het pensioenfonds ervoor haar beleggingen zo veel als mogelijk onder te brengen in discretionaire mandaten. Aanvullend past het pensioenfonds bij gelegenheid aanvullende verantwoord beleggen instrumenten en criteria toe. Per individueel mandaat beoordeelt het pensioenfonds of dit van toegevoegde waarde is. Als aanvullend instrument past het pensioenfonds een bestin-class beleggingsbeleid toe. Dit beleid wordt specifiek toegepast op beleggingen in financiële waarden. Deze aanpak is omarmd naar aanleiding van zorgen over het beleggen in financiële waarden, in het bijzonder in investment banks. Deze zorgen zijn enerzijds financieel van aard en anderzijds maatschappelijk. Het VN Global Compact bestaat uit tien breed geaccepteerde principes (zie bijlage 1). Deze principes vinden hun oorsprong in internationale verdragen zoals de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens en principes van de International Labour Organisation (ILO). Het VN Global Compact verlangt van bedrijven dat zij binnen hun eigen invloedsfeer kernwaarden op het gebied van mensenrechten, arbeidsnormen, milieu en anticorruptie omarmen, ondersteunen en uitoefenen. 3. Wat doet het pensioenfonds? Voor het verantwoord beleggen beleid hanteert het pensioenfonds een generieke aanpak waarbij gebruik wordt gemaakt van drie instrumenten: 1 Uitsluiting, van producenten van controversiële wapens en structurele schenders van het VN Global Compact; 2 Engagement, het aangaan van de dialoog met ondernemingen; De zorg over financiële instellingen is veelal terug te voeren op de constatering dat financiële instellingen de afgelopen decennia meer voor eigen winst en voor de belangen van hun aandeelhouders hebben gehandeld met als gevolg verwevenheid van de basisfunctie van financiële instellingen en speculatieve activiteiten van financiële instellingen op financiële markten. Bijvoorbeeld, doordat banken belangrijk voor de economie zijn en politici er belang bij hebben banken in financiële nood te redden, wordt als het mis gaat schade die is opgelopen door genomen risico s afgewenteld op de samenleving. Als het goed gaat, vloeien de baten echter richting de banken. In plaats van dienstbaar te zijn aan de samenleving, schaden banken op deze manier juist de samenleving. De best-in-class analyse wordt uitgevoerd op basis van naar thema s ingedeelde selectiecriteria. Hierbij is aan de thema s corporate governance, financiële stabiliteit en trans- 2

3 parantie producten een relatief hoog gewicht toegekend in de analyse. seerd. Voor deze analyse gebruikt de sectoranalist ondermeer ESG-sectoranalyses en ESG-bedrijfsprofielen. 4. Reikwijdte van het verantwoord beleggen beleid Aandelen Het pensioenfonds belegt direct in aandelen, waarbij de aandelenportefeuille is gespreid over stijl, regio, grootte en manager. Het generieke beleid is van toepassing op 90% van de totale aandelenportefeuille. Op beleggingen in het Statestreet opkomende markten aandelenfonds kan het verantwoord beleggen beleid van het pensioenfonds niet worden toegepast. Op basis van deze analyse wordt de standaard op- of afslag van de koers-winstverhouding mogelijk aangepast. De uiteindelijke opslag of afslag is ingegeven door een inschatting van: a. de materialiteit van de gesignaleerde ESG risico s of kansen voor de onderneming (strategisch belang); b. de mate waarin deze risico s of kansen bekend zijn in de markt, en de markt deze meeneemt in haar verwachtingen. Op de door Syntrus Achmea beheerde mandaten, waar een fundamentele beleggingsstijl wordt gehanteerd, past het pensioenfonds een best-in-class strategie toe ten aanzien van beleggingen in financiële waarden. Dit specifieke beleid is van toepassing op 60% van het binnen aandelen beheerd vermogen. ESG integratie Bij het beheer van de fundamentele aandelenportefeuille van het pensioenfonds wordt een ESG integratiestrategie toegepast. Duurzaamheidsfactoren worden op een systematische en consistente manier geïntegreerd in het beleggingsproces. Dit vanuit de overtuiging dat het inzichtelijk maken van relevante ecologische, sociale en goed bestuur (ESG) factoren en daarmee verbonden bedrijfsspecifieke risico s bijdraagt aan het maken van beter geïnformeerde beleggingsbeslissingen en dus in potentie bijdraagt aan een hoger voor risico gecorrigeerd rendement van de beleggingen in portefeuille. ESG-integratie in het beleggingsproces vindt plaats in drie stappen: 1. Automatische aanpassing van de koerswinstverhouding ESG-informatie wordt in de vorm van een rating standaard opgenomen in het gebruikte waarderingsmodel. De ESG-rating resulteert automatisch in een opslag of afslag van de in het waarderingsmodel berekende koers-winstverhouding van een aandeel. 2. Interpretatie door de sectoranalist De op- of afslag wordt door een sectoranalist geanaly- 3. Vastlegging In een bedrijfsprofiel beargumenteert de sectoranalist waarom een aandeel opgenomen is in de beleggingsportefeuille. Een ESG-paragraaf is standaard onderdeel van dit bedrijfsprofiel. Deze paragraaf is enerzijds een samenvatting van de belangrijkste ESG-thema s van het bedrijf. Anderzijds wordt aangegeven op welke manier de ESG-informatie bepalend is geweest op de berekening van de lange termijn intrinsieke waarde van het bedrijf. Vastrentende waarden Ontwikkelde markten Het pensioenfonds heeft eigen beleggingsmandaten die beheerd worden door Syntrus Achmea. Op deze mandaten is het uitsluitingbeleid van het pensioenfonds van toepassing is. Dit betekent dat in de bedrijfsleningenportefeuille niet wordt belegd in producenten van controversiële wapens en ondernemingen die structureel de principes van het VN Global Compact schenden. Op voorhand stelt het pensioenfonds ook een minimum vereiste aan de landen waarvan het staatsobligaties opneemt in haar beleggingsportefeuille. Het belangrijkste minimum vereiste is gebaseerd op de sancties en verordeningen vanuit de Nederlandse Sanctiewet In de geest van deze sancties belegt het pensioenfonds op voorhand niet in staatsobligaties van gesanctioneerde landen. Andere beleggingen in deze landen zijn in beginsel niet uitgesloten. Het analyseren van de beleggingsportefeuilles aan de hand van ESG factoren heeft de aandacht van Syntrus Achmea. 3

4 Waar gepast neemt Syntrus Achmea informatie en inzichten vanuit duurzaamheidperspectief mee in de beleggingsanalyse. Hierbij bepaalt de portefeuillemanager in welke mate ESG informatie meegewogen wordt in een beleggingsbeslissing. Syntrus Achmea zal naast de interne activiteiten de ontwikkelingen in de markt op dit gebied blijven monitoren, onderzoeken en toepassen indien gepast. Dit met het doel een goed rendement te behalen zodat een goed en betaalbaar pensioen voorop blijft staan. Opkomende markten Het pensioenfonds belegt een deel van haar vermogen in staatsobligaties van opkomende landen. Het pensioenfonds doet dit op innovatieve wijze door bij het samenstellen van de gehanteerde benchmark te kijken naar ESG-factoren in plaats van omvang van uitstaande leningen. De ESGfactoren die worden gebruikt hebben een sterk maatschappelijk karakter en zijn gebaseerd op ondermeer: energieafhankelijkheid, vervuiling, uitputting van grondstoffen, onderwijs, economische ongelijkheid, mate van sociale bescherming, het democratisch bestel, politieke effectiviteit en zakelijke rechten. Deze factoren zijn van meerwaarde omdat zij inzicht geven in de mate waarin landen een duurzame economische ontwikkeling nastreven. Dit wordt van belang geacht vanuit de overtuiging dat productieve landen en landen die tekortkomingen in het politieke en sociale kader beheersen beter in staat zijn om aan hun soevereine verplichtingen op de lange termijn te voldoen. Waaronder ook het maken van periodieke rentebetalingen en de aflossing op staatsobligaties. Hoewel de ESG-factoren een sterk maatschappelijk karakter hebben zijn deze factoren in eerste instantie bedoeld om risico te beheersen en niet om een normatieve ondergrens te bepalen. Om ervoor te zorgen dat de beleggingen voldoen aan de uitgangsprincipes van het pensioenfonds is er voor dit mandaat ook een normatieve ondergrens gedefinieerd. Beleggingen in opkomende markten dragen een hoger risico om niet te voldoen aan de uitgangsprincipes van het pensioenfonds. Om deze risico s te beheersen is het landenbeleid van het pensioenfonds van toepassing. In de praktijk betekent dit dat leningen zijn van schulduitgevende landen die niet aan de uitgangsprincipes van het pensioenfonds voldoen niet opgenomen mogen in de beleggingsportefeuille van het pensioenfonds. Alternatieve beleggingen Het pensioenfonds belegt in het Interpolis Pensioenen Private Equity II fonds. Voor dit fonds worden duurzaamheidscriteria gehanteerd zoals het respecteren van de uitgangspunten van het VN Global Compact en worden beleggingen in ondernemingen die wapens produceren uitgesloten. Met betrekking tot de beleggingen in infrastructuur laat het pensioenfonds zich informeren als er het concrete voornemen bestaat in nieuwe projecten te investeren, zoals gevangenissen. Op dat moment kan het fonds besluiten of het zich met een dergelijke belegging kan verenigen. 5. Hoe legt het pensioenfonds verantwoording af? Transparantie is onafscheidelijk verbonden aan een goed verantwoord beleggen beleid. Het pensioenfonds rapporteert daarom tweemaal per jaar hoe zij de afgelopen periode invulling gaf aan het beleid. Ook rapporteert het pensioenfonds over de wijze waarop instrumenten zijn ingezet op sociale, governance en milieuthema s. Het pensioenfonds rapporteert via een verantwoord beleggen rapportage. Met behulp van een zogenoemd vote disclosure system geeft het pensioenfonds inzicht in haar stemgedrag. De rapportages en het systeem zijn toegankelijk via de website van het pensioenfonds. Daarnaast staan op deze website de volgende documenten: 1. Verantwoord beleggen beleid 2. Uitsluitingsbeleid ten aanzien van controversiële wapens 3. Corporate governance en stembeleid. 6. Deze rapportage De gekozen instrumenten, gemaakte keuzes en recente ontwikkelingen worden in het vervolg van dit verslag in afzonderlijke hoofdstukken besproken. Dit is een geïntegreerde rapportage, de informatie met betrekking tot verantwoord beleggen in dit rapport heeft derhalve betrekking op de beleggingen van het pensioenfonds in haar portefeuilles. De Robeco rapportage die als bijlage is toegevoegd is niet specifiek opgesteld voor het pensioenfonds. In dit rapport wordt naast de ondernemingen waar het pensioenfonds in is belegd ook over andere ondernemingen gerapporteerd. 4

5 2 Uitsluitingsbeleid De keuze om niet te beleggen in ondernemingen of landen is afhankelijk van diverse factoren. Een factor waar het pensioenfonds rekening mee houdt is dat investeringen geen negatieve gevolgen voor de samenleving mogen hebben. Concreet betekent dit dat het pensioenfonds niet belegt in ondernemingen als deze controversiële producten produceren of ongewenst gedrag vertonen. Voor beleggingen in staatsobligaties hanteert het pensioenfonds een landenbeleid. Wanneer een onderneming betrokken is bij een controversieel product, veelal een kernactiviteit van de onderneming, hanteert het pensioenfonds op voorhand een uitsluitingsbeleid. Een engagementbeleid is dan niet reëel, het is immers lastig de onderneming over te halen een ander product te produceren. Het uitsluitingsbeleid van het pensioenfonds richt zich hier op één enkel product, controversiële wapens. Daarnaast kiest het pensioenfonds ervoor niet te beleggen in ondernemingen die de uitgangspunten van het VN Global Compact structureel schenden. Voordat het pensioenfonds hier daadwerkelijk tot uitsluiting over gaat wordt eerst de dialoog gevoerd met ondernemingen die het VN Global Compact (dreigen te) schenden. Dit met de intentie een positieve gedragsverandering te bereiken. Zie tevens hoofdstuk Wat zijn controversiële wapens? Voor het pensioenfonds zijn wapens controversieel wanneer deze wapens onevenredig veel leed en slachtoffers veroorzaken en geen onderscheid maken tussen burger- en militaire doelen. Ook na afloop van een conflict veroorzaken deze wapens nog op aanzienlijke schaal slachtoffers en ontwrichten deze de maatschappij en de economie. In de praktijk gaat het om de volgende typen wapens: 1. Nucleaire wapens 2. Biologische wapens 3. Chemische wapens 4. Antipersoonsmijnen 5. Clustermunitie 6. Munitie met verarmd uranium 7. Witte fosfor bommen wettelijke beginselen hier betrekking heeft op het schenden van het non-proliferatieverdrag belegt het pensioenfonds niet in staatsobligaties van dat land. Bij de uitwerking van het landenbeleid wordt de uitsluitingslijst in de geest van de sancties opgesteld. Dit betekent dat wanneer een deelsanctie van kracht is, bijvoorbeeld een wapenembargo als gevolg van buitensporig geweld tegen de eigen bevolking, het land als geheel controversieel wordt verklaard. 3. Hoe wordt de uitsluitingslijst samengesteld? Het pensioenfonds belegt wereldwijd in aandelen en obligaties. Het uitsluitingsbeleid is van toepassing op deze beleggingen. Bij het bepalen van de definitie van controversiële wapens zoekt het pensioenfonds aansluiting bij internationale verdragen die door Nederland zijn ondertekend en bij het beleid van de Nederlandse overheid. Het volledige uitsluitingsbeleid kunt u terugvinden op de website van het pensioenfonds. Het onafhankelijke Zweedse onderzoeksbureau Ethi stelt ieder halfjaar vast welke ondernemingen betrokken zijn bij de productie van controversiële wapens (tabel 02.1). Daartoe bekijkt het onderzoeksbureau het hele belegbaar universum. Wanneer het onderzoeksbureau betrokkenheid vaststelt is dat reden tot uitsluiting. 2. Landenbeleid BPL voert een landenbeleid waarbij de sancties benoemd in de Sanctiewet 1977 leidend zijn in de beslissing landen uit te sluiten van belegging. De sanctiemaatregelen zoals opgelegd door de Nederlandse Staat in de Sanctiewet 1977 zijn dwingende instrumenten die worden ingezet als reactie op schendingen van het internationaal recht, mensenrechtenschendingen of om verandering te brengen in beleid wanneer wettelijke of democratische beginselen niet worden nageleefd. Wanneer het niet naleven van Ethi onderzoekt tevens het hele belegbaar universum op structurele schendingen van het VN Global Compact en stelt vast of een onderneming een of meerdere principes van het VN Global Compact schendt (tabel 02.2). Indien een onderneming gedurende twee jaar het VN Global Compact schendt kan het pensioenfonds beslissen een onderneming uit te sluiten van het belegbaar universum. Bij dit besluit worden eventuele inzichten verkregen uit ondermeer het engagementprogramma meegewogen. Als het pensioenfonds tot uitsluiting overgaat worden alle 5

6 beleggingen in desbetreffende entiteit verkocht. De vaststelling van de lijst van schenders van het VN Global Compact vindt eenmaal per jaar plaats. 4. Veranderingen in de uitsluitingslijst Het pensioenfonds heeft ervoor gekozen de aandelenportefeuille verder te spreiden over regio s en stijlen. Om een consistent verantwoord beleggen beleid te voeren heeft het pensioenfonds ervoor gekozen om aanvullend onderzoek te verrichten en de beleggingsuniversa van de nieuwe mandaten te toetsen op de gehanteerde uitgangsprincipes ten aanzien van controversiële wapens en het VN Global Compact. Aan de hand van het aanvullend onderzoek heeft het pensioenfonds besloten de lijst uit te breiden met ondernemingen uit opkomende markten en ondernemingen uit de small cap benchmark. De beleggingsmandaten van het pensioenfonds (aandelen en/of vastrentende waarden) worden per 1 juli 2013 in overeenstemming met de uitsluitingslijst beheerd. Veranderingen op basis van Ethi analyse Er zijn geen wijzigingen doorgevoerd op basis van analyses van Ethi. 6

7 Tabel Fout! Geen tekst met opgegeven opmaakprofiel in document..1 Uitsluitingslijst controversiële wapens per 1 juli Controversiële wapens Areva S.A. Babcock International PLC BAE Systems PLC Boeing Co. EADS N.V. Finmeccanica S.p.A. Fluor Corp. General Dynamics Corp. Honeywell International Inc. Jacobs Engineering Group Inc. L-3 Communications Holdings Inc. Lockheed Martin CORP Northrop Grumman CORP Raytheon Co. Rolls-Royce Group PLC Safran Groupe S.A. SAIC Inc. Serco Group PLC Tetron Inc Thales S.A. United Technologies URS Corp. Aeroteh* Alliant Techsystems* Aryt Industries* Ashot Ashkelon* Hanwha Corporation* Kaman Corp. * Norinco* Poongsan Corporation* Singapore Technologies* Splav State Research* Per 1 juli 2013 zijn er geen ondernemingen in het beleggingsuniversum betrokken bij de productie van biologische- en/of chemische wapens. en met een asterisk zijn aanvullende namen vanuit de indicatieve AFM lijst ten aanzien van clustermunitieproducenten. 7

8 Tabel Fout! Geen tekst met opgegeven opmaakprofiel in document..2 Uitsluitingslijst VN Global Compact schenders per 1 juli AES Corp. Alstom S.A. Bank Hapoalim B.M. Bank Leumi Le-Israel B.M. Chevron Corp. Cintas Corp. CNOOC Deia S.A. Dongfeng Motor Hyundai Motor Incitec Pivot Ltd. Mizrahi Tefahot Bank Ltd. Nissan Motor Co. Ltd. NK Lukoil Potash Corp. of Saskatchewan Inc. Sterlite Industries TransCanada Vedanta Veolia Environnement S.A. Wal-Mart Stores Inc. Structurele VN Global Compact schender 8

9 3 Rapportage Engagement Een onderneming is gericht op het maken van winst. Het streven naar maimale winst kan op bepaalde momenten op gespannen voet staan met internationale richtlijnen voor verantwoord ondernemen, zoals het VN Global Compact. In een contet waar ondernemingen deze internationale richtlijnen systematisch schenden wordt gedrag onverantwoord. Onverantwoord gedrag vormt een risico voor de continuïteit van winst op de lange termijn en het is dus in het belang van de onderneming en al haar belanghebbenden dat richtlijnen voor verantwoord ondernemen worden gerespecteerd. Daarom gaat het pensioenfonds de dialoog aan met ondernemingen. Het doel van deze dialoog is het stellen van duidelijke kaders, het ontwikkelen van kennis bij ondernemingen en het definiëren van 'good practices'. Op deze manier draagt het pensioenfonds bij aan het bewaken van het juiste evenwicht en beschermt het haar belangen. 1. Het pensioenfonds en de dialoog Engagement is het aangaan van de dialoog met ondernemingen. Het is het centrale middel in het verantwoord beleggen beleid van het pensioenfonds. Met het aangaan van de dialoog wil het pensioenfonds het duurzame gedrag van ondernemingen verbeteren en tegelijkertijd aandeelhouderswaarde vergroten. De dialoog kan op diverse manieren gevoerd worden: 1. proactief; een onderneming wordt aangesproken op de (neven)effecten van haar bedrijfsprocessen; 2. reactief; een onderneming wordt aangesproken op ongewenste activiteiten en gedragingen; 3. ter bevordering van een algemene standaard op bijvoorbeeld sectorniveau. 2. De minimale uitgangspunten De beginselen van het VN Global Compact vormen een minimaal uitgangspunt voor verantwoord ondernemen. Structurele schendingen van het VN Global Compact vergroten het risico op nadelige gevolgen voor de onderneming, haar directe omgeving zoals lokale gemeenschappen of het milieu en voor andere belanghebbenden. Activiteiten die (mogelijk) leiden tot een schending van de principes van het VN Global Compact staan veelal in de belangstelling van niet-gouvernementele organisaties (NGO s) en de media en schaden het milieu, lokale gemeenschappen en daarmee de reputatie van de ondernemingen. In de praktijk leiden deze schendingen ook vaker tot rechtszaken, die boetes of het uitbetalen van schadeclaims door de ondernemingen tot gevolg kunnen hebben. Dit zijn directe negatieve financiële effecten, die ook de belangen van aandeelhouders schaden. en dienen te voorkomen dat zij zich schuldig maken aan structurele schendingen van de beginselen van het VN Global Compact. Mochten zij zich daaraan wel schuldig maken, dan is het noodzakelijk dat zij deze schendingen opheffen en voorkomen dat de schendingen in de toekomst opnieuw zullen optreden. Dit zijn belangrijke aandachtspunten bij het voeren van een dialoog. Daarnaast kan ook de dialoog worden aangegaan over onderwerpen die gerelateerd zijn aan maatschappelijk verantwoord ondernemen, de rapportage daarvan en aan corporate governance gerelateerde onderwerpen. Dit met het doel de kansen en risico s van een onderneming beter in kaart te krijgen en met als doel het duurzame gedrag van ondernemingen te verberen en aandeelhouderswaarde op de langere termijn te creëren. 3. Het engagementproces Ieder jaar bepaalt het pensioenfonds in samenspraak met Syntrus Achmea welke twee thema s centraal staan in het engagementtraject. Om goed geïnformeerd en gedegen een dialoog te voeren worden er namens het pensioenfonds op de gekozen onderwerpen themaonderzoeken uitgevoerd. Op basis van onderstaande thema s zijn in het recente verleden dialogen met ondernemingen gestart: 1. Energie en basismaterialen in controversiële regimes 2. Waterbeheer bij voedings- dranken- en tabaksondernemingen 3. Global Compact schendingen arbeidsomstandigheden (o.a. kinderarbeid) 4. Tevredenheid en gezondheid van werknemers 5. Global Compact milieuschendingen 6. Global Compact schendingen corruptie 7. Biodiversiteit en de farmaceutische industrie 8. Global Compact schendingen mensenrechten 9. Eco-efficiëntie in de metaal- en cementindustrie 9

10 Engagementthema s 2013 In het derde kwartaal van 2013 worden de engagementthema s die samen met het pensioenfonds zijn vastgesteld opgestart. Het betreft de thema s: 1. Veiligheid op het werk 2. Carbon management Veiligheid op het werk Naast het betalen van compensatie aan getroffen werknemers wordt onder de kosten van arbeidsongevallen en beroepsziekten ook verstaan: de tijd die andere werknemers bezig zijn met schade, schade aan of verlies van het product en grondstoffen, reparaties aan machines en installaties, etra loon, overuren en tijdelijke arbeid om de gewonde werknemer te vervangen, vertragingen in de productie, onderzoektijd, boetes, verlies van contracten, juridische kosten, verlaagde productiviteit / moreel en reputatieschade. Geen enkel bedrijf is immuun voor problemen op het gebied van veiligheid op het werk, maar in sommige sectoren moet hier bijzondere aandacht aan geschonken worden vanwege het hoge risico, zoals in de sectoren olie en gas, mijnbouw, nutsbedrijven, chemie, transport en bouw. Het onderzoek en de engagement zal zich richten op nutsbedrijven, de chemie- of transportsector. Carbon management Het managen van CO 2 -uitstoot (zowel voor de directe activiteiten als in de keten) biedt bedrijven de mogelijkheid tot lagere kosten (door middel van efficiëntie maatregelen) en het verlagen van de milieu-impact (als gevolg van de uitstoot). Wij zijn van mening dat bedrijven in CO 2 -intensieve sectoren CO 2 -reductietargets moeten opstellen en publiceren. Daarnaast zouden ondernemingen hun belanghebbenden moeten informeren op welke manier deze doelstellingen behaald zullen worden, bijvoorbeeld in reactie op de vragenlijst van het Carbon Disclosure Project. We willen ook graag van de ondernemingen weten welke risico's en kansen ze zien in relatie tot klimaatverandering. Voor dit thema worden bedrijven in CO 2 -intensieve sectoren geselecteerd. Uitgebreidere themaonderzoeken, waarbij geschikte ondernemingen worden geïdentificeerd en relevante doelstellingen worden geformuleerd, worden in de loop van 2013 uitgevoerd. In de komende rapportages houden we u op de hoogte van verdere ontwikkelingen. 4. Engagement namens het pensioenfonds Engagement is een zaak van lange adem, voor de diverse trajecten wordt uitgegaan van een looptijd van drie jaar. Tijdens deze doorlooptijd zijn er ook periodes zonder noemenswaardige voortgang in de dialoog. Vaak is dit het geval tijdens het opstarten van een dialoog of bij herbezinning van een gekozen strategie in geval de voortgang niet de gewenste resultaten laat zien. Anders dan bij het instrument uitsluiting waarbij het pensioenfonds op voorhand niet belegt in ondernemingen, geldt voor engagement dat het pensioenfonds wel belegt in ondernemingen die ter discussie staan. Het pensioenfonds heeft dan als aandeelhouder de mogelijkheid om het management aan te sporen het beleid of activiteiten te wijzigen. 5. en in engagementprogramma Medio 2013 voert het pensioenfonds op 16 unieke thema s 92 dialogen met 65 ondernemingen. Hiervan worden er 61 dialogen gevoerd op thema s die mede door het pensioenfonds zijn gekozen. Onderstaande tabel geeft inzicht in het aantal dialogen uitgesplitst naar: 1. thema (milieu, sociaal en governance); 2. regio Activiteiten per thema en regio Milieu Sociaal Governance Europa Verenigde Staten Vermeldenswaardige ontwikkelingen binnen de engagementthema s worden in de komende paragrafen toegelicht. Voor ieder thema wordt inzichtelijk gemaakt welke ondernemingen in de portefeuille opgenomen zijn in het engagementprogramma. Per onderneming wordt kort de teneur van de dialoog aangegeven

11 Energie en basismaterialen in controversiële regimes Doel van de dialoog is te waarborgen dat ondernemingen uit de sectoren energie en basismaterialen hun activiteiten in landen met een controversieel regime op een transparante en verantwoorde manier uitvoeren. Hierdoor worden risico s voor ondernemingen, lokale gemeenschappen en uiteindelijk de aandeelhouders inzichtbaar en beheersbaar. De dialoog wordt gevoerd aan de hand van smart- doelstellingen op de volgende aandachtsgebieden; mensenrechtenbeleid, stakeholdermanagement, rapportage, risicoanalyse, beveiliging en nationalisatie. 3.2 Voortgang Energie en basismaterialen in controversiële regimes Voortgang Alcoa Inc. on Anglo American PLC BG Group PLC BHP Billiton PLC BP PLC ConocoPhillips ENI S.p.A. Eon Mobil Corp. Freeport-McMoRan Copper & Gold Rio Tinto PLC Royal Dutch Shell PLC (CL A) Total S.A. Waterbeheer bij voeding- dranken- en tabaksondernemingen Goed en effectief waterbeheer is niet alleen van vitaal belang voor de basisbehoeften van de bevolking en het milieu, het is ook belangrijk voor de winstgevendheid en continuïteit van ondernemingen en dus voor de aandeelhouderswaarde op de lange termijn. Doel van dit engagementthema is bewustzijn te creëren over het belang van waterbeheer en ondernemingen aan te moedigen een doeltreffend en transparant waterbeleid te implementeren. Hiertoe heeft het World Resources Institute (WRI), een milieudenktank, geanalyseerd hoe ondernemingen waterbeheer in kunnen passen bij de productie van voedsel en dranken. Aan de hand van de analyse van het WRI zijn op de volgende aandachtsgebieden smartdoelstellingen gesteld; rapportage, waterrisico s, invloed op water, publiek bewustzijn, waterbeleid en verantwoordelijkheid. Aan de hand van deze smart-doelstellingen wordt de dialoog met de ondernemingen gevoerd. 3.3 Voortgang Waterbeheer bij voeding- dranken- en tabaksondernemingen Voortgang Danone S.A. Diageo PLC General Mills Inc. Mondelez International Inc. Global Compact schendingen arbeidsomstandigheden Doel van dit engagementthema is het opheffen van de gevonden schendingen van het UN Global Compact en het ontwikkelen van beleid, systemen en rapportages die verband houden met het voorkomen van nieuwe schendingen. Structurele schendingen van het UN Global Compact, in het bijzonder de principes die gaan over arbeidsnormen, vormen financiële en reputatierisico s voor de onderneming en voor belanghebbenden zoals aandeelhouders. en dienen te voorkomen dat zij zich schuldig maken aan structurele schendingen van deze beginselen van het UN Global Compact. Mochten zij zich daaraan wel schuldig maken, dan is het wenselijk dat zij deze schendingen opheffen en voorkomen dat schendingen in de toekomst opnieuw zullen optreden. Structurele schendingen van de beginselen over arbeidsomstandigheden kunnen betrekking hebben op kinderarbeid en andere vormen van gedwongen arbeid in de ketens van toeleveranciers van ondernemingen. Ook discriminatie van bijvoorbeeld zwangere vrouwen of personeel van een bepaalde etnische achtergrond komt voor, zowel binnen bedrijven zelf als binnen de ketens. Om een schending effectief te verhelpen wordt op basis van smart-doelstellingen de dialoog gevoerd op onder meer de volgende aandachtsgebieden; beleid voorkomen schendingen, implementatie, dialoog belanghebbenden, rapportages dialoog, eterne verificatie en transparantie. 11

12 3.4 Voortgang Global Compact schendingen arbeidsomstandigheden Voortgang Koninklijke Ahold N.V. Alcoa Inc. Archer Daniels Midland Co. Berkshire Hathaway Inc Cl BInc British American Tobacco Plc Coca-Cola Co. FedE Corp. Kohl's Corp. Ericsson LM Shs B Microsoft Corp. Target Corp. Tesco Plc Verizon Communications Vodafone Group PLC Tevredenheid en gezondheid van werknemers Het doel van dit engagementthema is de verbetering van beleid en transparantie ten aanzien van het personeelsbeleid. en waar de werknemers tevreden en gezond zijn, laten sterkere operationele en financiële prestaties zien over de langere termijn. en zouden op basis hiervan moeten investeren in een adequaat personeelsbeleid dat tevredenheid en gezondheid tot gevolg heeft. Uiteindelijk zullen de ondernemingen, de werknemers en andere belanghebbenden zoals beleggers hiervan profiteren. Na drie jaar wordt het engagementthema gesloten. Uit de dialoog met de ondernemingen bleek dat vrijwel alle geselecteerde ondernemingen zich ervan bewust zijn dat personeelsbeleid en het behoud van talent uiterst belangrijk zijn voor hun marktpositie. Zo voeren nagenoeg alle ondernemingen uitgebreide medewerkerstevredenheidsonderzoeken uit. Hierbij komen diverse onderwerpen aan bod. Alle ondernemingen gebruiken de resultaten om verbeteringen door te voeren. De mate waarin doelen worden gesteld of werknemerstevredenheid wordt gekoppeld aan een beloning of stimuleringsprogramma, verschilt echter per onderneming. De resultaten tonen aan dat de meerderheid van alle ondernemingen in dit engagementthema een personeelsbeleid heeft ontwikkeld dat voldoet aan de standaarden zoals vastgesteld aan het begin van dit driejarig traject. Wat dat betreft is het programma een succes. De vraag blijft of een dergelijk beleid daadwerkelijk vruchten afwerpt. Om deze vraag te beantwoorden, zijn de ondernemingen gevraagd het verloop van hun personeel en de ratio s over interne doorstoom inzichtbaar te maken. Slechts een klein aantal ondernemingen met een vooruitstrevend personeelsbeleid was bereid deze informatie te verstrekken. Deze ondernemingen hadden een lager personeelsverloop dan het gemiddelde van de sector en waren in staat het merendeel van de vacatures op te vullen via interne werving. De voorzichtige conclusie is dat ondernemingen die investeren in een geavanceerd personeelsbeleid beter in staat zijn talent te behouden en deskundig personeel te vinden in de interne pool van werknemers. Maar kunnen we ook stellen dat een beter personeelsbeleid een superieure financieel rendement oplevert? De ondernemingen met de hoogste groei van het totaal aandelenrendement en van de winst per aandeel zijn niet per definitie de ondernemingen met het beste en meest vooruitstrevende personeelsbeleid. Het aantal ondernemingen is wellicht te klein en het tijdsbestek van ons project te kort om dit nauwkeurig te beoordelen. 3.5 Voortgang Tevredenheid en gezondheid van werknemers Voortgang Cisco Systems on Google Inc. Cl A Microsoft Corp. Nokia Corp. Time Warner Verizon Communications Walt Disney Co. on Global Compact milieuschendingen Doel van dit engagementthema is het opheffen van de gevonden schendingen van het UN Global Compact en het ontwikkelen van beleid, systemen en rapportages die verband houden met het voorkomen van nieuwe schendingen. Structurele schendingen van het UN Global Compact, in het bijzonder de principes die gaan over milieu, vormen financiele, operationele en reputatierisico s voor de onderneming en voor haar belanghebbenden zoals aandeelhouders. en dienen daarom te voorkomen dat zij zich schuldig maken aan structurele schendingen van deze be- 12

13 ginselen van het UN Global Compact. Mochten zij zich daaraan wel schuldig maken, dan is het wenselijk dat zij deze schendingen opheffen en voorkomen dat de schendingen in de toekomst opnieuw optreden. De dialoog wordt gevoerd aan de hand van smartdoelstellingen. De onderneming moet aantonen dat schending van de UN Global Compact principes structureel is opgeheven waarbij het wenselijk is dat een eterne onafhankelijke partij vaststelt dat de schending is opgeheven. Bij het opheffen van de schending moet ook gedacht worden aan het nemen van corrigerende maatregelen, schadeloosstelling van betrokkenen en het opzetten en uitvoeren van herstelplannen. 3.6 Voortgang Global Compact milieuschendingen Voortgang BP PLC Enel S.p.A. Eon Mobil Corp. Freeport-McMoRan Copper & Gold GDF Suez S.A. Newmont Mining Corp. Rio Tinto PLC Royal Dutch Shell PLC Global Compact schendingen corruptie Omkoping en corruptie zijn niet verenigbaar met goed ondernemingsbestuur en hebben een negatieve invloed op de creatie van aandeelhouderswaarde. Het leidt tot nadelige economische, sociale en politieke uitkomsten. Overtredingen van internationale principes op het gebied van anticorruptie kunnen schadelijk zijn voor de reputatie van een bedrijf en de waarde van merken. Een van de universele principes van het UN Global Compact is gericht op corruptie. Dit principe roept bedrijven op om preventieve en handhavingmaatregelen in te stellen en een effectief systeem op te zetten voor de bestrijding van corruptie. Dit engagementthema heeft als doel het anticorruptiebeleid en de maatregelen tegen corruptie bij bedrijven te verbeteren. Daarnaast moet ook voldoende duidelijk worden gemaakt welke acties worden ondernomen tegen werknemers, agenten en onderaannemers die betrokken zijn bij beschuldigingen in verband met corruptie. Hierbij is het belangrijk dat er transparant wordt gecommuniceerd over verrichte onderzoeken en over doorgevoerde veranderingen. 3.7 Voortgang Global Compact schendingen corruptie Voortgang Hewlett-Packard Co. Royal Philips NV Total S.A. Biodiversiteit en de farmaceutische industrie Doel van dit engagementthema is het beleid, de systemen en de transparantie van ondernemingen in de farmaceutische industrie op het gebied van biodiversiteit te verbeteren. Aandachtsgebieden bij het voeren van de dialoog zijn; beleid op biodiversiteit, management & implementatie biodiversiteitbeleid, risico s en kansen biodiversiteit en rapportage biodiversiteit. In de afgelopen jaren is gebleken dat engagement met ondernemingen moeilijk was. Een aantal ondernemingen vond het onderwerp niet relevant en was dan ook niet geïnteresseerd in een dialoog. Met sommige ondernemingen is een aantal keer gesproken over het onderwerp. In de afgelopen kwartalen is de openbare informatie van de ondernemingen beoordeeld en vergeleken met de onderzoeksresultaten uit 2010 om zo de volgende vragen te kunnen beantwoorden: is er voortgang geboekt met betrekking tot de engagementdoelstellingen sinds de start van het onderzoek? en is het onderwerp (nog) relevant voor engagement? De sector heeft voortgang geboekt waar het gaat om biodiversiteit. en werken aan beter afvalbeheer en beschikken over beleidsmaatregelen die als doel hebben de impact die voortvloeit uit het gebruik van natuurlijk hulpbronnen te beperken. Er is echter nog wel ruimte voor verbetering. Hoewel we het onderwerp nog steeds als relevant beschouwen, zijn we van mening dat gezien het (financiële) belang van het onderwerp, ondernemingen al goede vorderingen hebben gemaakt. Om die reden is besloten het thema over de afhankelijkheid van biodiversiteit in de sector farmacie na twee jaar engagement te sluiten. Hierdoor ontstaat meer ruimte om met ondernemingen in dialoog te gaan over onderwerpen die op dit moment belangrijker zijn. 13

14 3.8 Voortgang Biodiversiteit en de farmaceutische industrie Voortgang AstraZeneca Plc Bayer AG GlaoSmithKline PLC Johnson & Johnson Novartis AG Pfizer Inc. Roche Holding AG Sanofi S.A. Global Compact schendingen Mensenrechten Doel van dit engagementthema is het opheffen van de geconstateerde mensenrechtenschendingen en het ontwikkelen van beleid systemen en rapportages die verband houden met het voorkomen van nieuwe schendingen. Structurele schendingen van de beginselen over mensenrechten kunnen betrekking hebben op de activiteiten van ondernemingen in landen met controversiële regimes. Door hun activiteiten in deze landen genereren de ondernemingen inkomsten voor de betreffende regimes, die deze inkomsten vervolgens vaak niet ten goede laten komen aan de lokale bevolking. Daarnaast komt het voor dat lokale gemeenschappen direct worden geschaad door de activiteiten van de ondernemingen. Andere voorbeelden van schendingen op het gebied van mensenrechten zijn onrechtmatigheden tegen de lokale bevolking door personeel of ingehuurde veiligheidsdiensten van ondernemingen. De onderneming moet aantonen dat de schending van de UN Global Compact principes is opgeheven. Het is wenselijk dat een eterne, onafhankelijke partij vaststelt dat de schending is opgeheven. 3.2 Voortgang Global Compact schendingen Mensenrechten Voortgang Eon Mobil Corp. Total S.A. Eco-efficiëntie in de metaal- en cementindustrie Eco-efficiëntie in de metaal- en cementindustrie is een belangrijke stap op weg naar een koolstofarme, grondstofefficiënte economie. In de afgelopen decennia is de vraag naar vrijwel alle metalen wereldwijd toegenomen. Het proces van etractie en verwerking van erts naar metaal wordt gekenmerkt door een grote energiebehoefte. Cement is een belangrijk bestandsdeel van beton. Beton is na water de meest gebruikte grondstof ter wereld. De productie van beton wordt eveneens gekenmerkt door een hoog energieverbruik, met name bij het stoken en vermalen van de grondstoffen. Dit thema is gericht op het verhogen van de eco-efficiëntie in de sectoren. Dit kan leiden tot kostenbesparingen, minder verbruik van niet-duurzame energie, lagere uitstoot en besparingen van delfstoffen. De dialoog zal zich richten op vier doelstellingen: energie- en CO2-efficiëntie, recycling, mijnbouw en emissie-intensiteit. 3.9 Voortgang Eco-efficiëntie in de metaal- en cementindustrie Voortgang Anglo American PLC ArcelorMittal SA HeidelbergCement AG ESG-Investeringsrisico s niet-conventionele energiebronnen Dit thema is een uitbreiding van het thema aangaande de investeringsrisico's van de Canadese teerzanden.. Naast de teerzanden worden in rap tempo nieuwe bronnen aangeboord door de industrie, zoals schaliegas en olie, tight gas en kolen bed methaan. Deze energiebronnen worden onder de verzamelnaam niet-conventionele energiebronnen aangeduid en hebben met betrekking tot sociale en milieurisico s veel onderlinge overeenkomsten. Vanwege het toenemende belang van de niet-conventionele energiebronnen is dit thema verbreed. Gezien de overeenkomsten in de doelstellingen van de actieve dialoog tussen teerzanden en de overige andere nietconventionele bronnen, blijven de doelstellingen grotendeels ongewijzigd en blijft de focus op de oorspronkelijke ondernemingen. Een doelstelling over water, omdat het gebruik van water een uiterst belangrijk element in de eploratie van onconventionele energiebronnen is, wordt etra toegevoegd. Een analyse van de meest recente MVO-rapporten, beleidsrapportages over omgang met lokale gemeenschappen en 14

15 de websites van ondernemingen in het engagementtraject heeft tot nieuwe inzichten op de doelstellingen waterbeleid en lokale gemeenschappen geleid Voortgang ESG-Investeringsrisico s nietconventionele energiebronnen Voortgang Apache Corp. BG Group PLC BHP Billiton PLC BP PLC ConocoPhillips Eon Mobil Corp. Marathon Oil Corp. Royal Dutch Shell PLC Total S.A. 15

16 4 Collectief Engagement Waar mogelijk en gewenst is Syntrus Achmea mede namens het pensioenfonds betrokken bij andere vormen van engagement. Met andere beleggers worden dan bijvoorbeeld de krachten gebundeld voor een collectief engagement. Deze dialogen zijn vaker gericht op sectoren, bepaalde onderwerpen (bijvoorbeeld CO2-uitstoot) of overheden en andere regelgevende instanties. Het gaat daarbij om de volgende initiatieven: 1. Anticorruptie initiatief 2. Carbon Disclosure project 3. VN Global Compact De verschillende initiatieven, ondernomen acties en (tussentijdse) resultaten worden hierna kort toegelicht. 1. Anti-corruptie initiatief Omkoping en corruptie zijn onverenigbaar met een goede corporate governance en schadelijk voor de creatie van waarde op de lange termijn. Daarom verwachten we van ondernemingen waarin we investeren robuuste programma's om corruptie in hun onderneming en keten te beheersen. Daarnaast verwachten wij dat inspanningen worden afgemeten tegen gerespecteerde internationale normen. Het ontbreken van een dergelijk programma of het niet beheersen van corruptierisico's levert potentiële financiele, operationele en reputatierisico s op. In 2010 werden 21 ondernemingen geselecteerd op basis van hun risicoprofiel aangaande corruptie en omkoping. Het risicoprofiel werd bepaald aan de hand van de sector waaruit de onderneming afkomstig is, de geografische spreiding van de gevoerde activiteiten en gevoerde beheersmaatregelen tegen corruptie. De 21 ondernemingen werden verzocht de gebrekkige transparantie ten aanzien van de anticorruptie beheersmaatregelen, zoals waargenomen bij aanvang van het engagement, te verbeteren. De ondernemingen zijn verzocht nadere informatie over corruptiebestrijding te overleggen aan de initiatiefnemers van het collectief engagement. Het Statement en oriëntatie op anti-corruption practices van het International Corporate Governance Network (ICGN) en het 10e principe van de VN Global Compact gericht tegen corruptie dienden hierbij als referenties. Een methodologie, ontwikkeld door Transparency International, genaamd Transparantie in de rapportage over corruptiebestrijding (TRAC) werd gedurende de looptijd van het engagement gebruikt om ondernemingen tegen vijftig indicatoren met betrekking tot hun anti-corruptie-strategie, het beleid en het beheer van systemen te beoordelen. Het engagementtraject is afgerond in januari De resultaten van de dialoog zijn bemoedigend. Een analyse na afloop van het engagement laat zien dat 16 ondernemingen hun prestaties verbeterden ten opzichte van de 0-meting in Van deze 16 ondernemingen behaalden 10 ondernemingen een viervoudige verbetering van hun oorspronkelijke score. Het toonaangevende bedrijf in de peergroup verbeterde de oorspronkelijke score zelfs zesvoudig. 2. Carbon Disclosure Project Gegevens over klimaatverandering vormen in toenemende mate een belangrijk element bij besluitvorming over investeringen. Betrouwbare, bruikbare en vergelijkbare klimaatgegevens spelen hierbij een essentiële rol. Syntrus Achmea hecht hierom belang aan het Carbon Disclosure Project (CDP). Dit project stuurt jaarlijks een vragenlijst uit naar ondernemingen waarin wordt gevraagd naar relevante informatie over de uitstoot van broeikasgassen, de voorbereiding op klimaatverandering, en corporate governance en de strategie om te reageren op klimaatproblematiek. Gecoördineerd vanuit de PRI ondersteunen investeerders jaarlijks via een collectief engagement de vragenlijst van het CDP. Hierbij wordt de vragenlijst etra onder de aandacht gebracht bij alle aangeschreven ondernemingen en benadrukken de investeerders het belang van betrouwbare gegevens voor het beleggingsproces. Op basis van de beschikbare gegevens stelt het CDP de Carbon Disclosure Leadership Inde (CDLI) samen. Er zijn geen noemenswaardige ontwikkelingen geweest in H Rapportageverplichting VN Global Compact Het VN Global Compact biedt ondernemingen een kader voor maatschappelijk verantwoord ondernemen. en kunnen zich vrijwillig bij het VN Global Compact 16

17 aansluiten. Ze kiezen er dan voor zich openbaar te committeren aan de tien principes van het Compact (zie bijlage 1). Door deelname committeert de onderneming zich aan het in gang zetten van veranderingen in de bedrijfsvoering. Zo gaan het VN Global Compact en de tien principes onderdeel uitmaken van het beleid, de strategie, de cultuur en de dagelijkse praktijk van de onderneming. Verder laat de onderneming in haar publicaties (jaarverslag, duurzaamheidsverslag of de website) zien welke voortgang zij op het VN Global Compact en de principes boekt. Tevens dient de onderneming het VN Global Compact in publieke uitingen te steunen. In de praktijk blijkt dat ondernemingen die aan het VN Global Compact deelnemen dit op zeer verschillende wijze doen. De ene onderneming neemt haar deelname zeer serieus en voldoet aan alle afspraken, terwijl de andere onderneming minder aandacht besteedt aan het uitvoeren van de principes. Deze laatste groep kan de geloofwaardigheid van het VN Global Compact ondermijnen. Door middel van een collectief engagement zetten institutionele beleggers zich in, om ondernemingen aan te sporen zo snel mogelijk te voldoen aan de principes van het VN Global Compact en de bijbehorende rapportageverplichtingen. Door samen te werken met andere institutionele beleggers wordt er etra druk uit geoefend op de ondernemingen om op deze manier bij te dragen aan het succes van het VN Global Compact. Syntrus Achmea heeft zich aangesloten bij de het PRI voor Rio initiatief. In maart 2013 zijn de engagementbrieven verzonden. De follow-up activiteiten worden uitgevoerd van april tot en met juli Update In mei 2013 hebben 93 bedrijven gereageerd op de oproep vanuit de PRI. Van deze: 1 bedrijf is toegetreden tot het VN Global Compact bedrijven tonen een sterke interesse in deelname 13 bedrijven onderzoeken het verzoek, ze hebben om aanvullende informatie gevraagd of etra tijd om te reageren 56 bedrijven hebben aangegeven het verzoek niet in te willigen 1bedrijf werd lid net voor het ontvangen van de bedrijven bleken al lid te zijn(deze bedrijven hadden noteringen aan meerdere beursen, maar werken wel als een entiteit) 78 bedrijven stuurden 1 reactie; 12 verzonden 2 reacties, 2 verzonden 3 reacties, en 1 verzond 4 reacties 2 etra bedrijven onderschreven de VN Global Compact principes, maar beantwoordden niet de engagementbrieven. 4. Belangenbehartiging Om de belangen van het pensioenfonds beter te vertegenwoordigen neemt Syntrus Achmea, naast de collectieve engagementactiviteiten, actief deel aan samenwerkingsverbanden van institutionele beleggers op het gebied van Corporate governance, Eumedion en het International Corporate Governance Network. Daarnaast heeft Syntrus Achmea zich verbonden aan de Principles for Responsible Investment. Binnen dit initiatief committeren institutionele beleggers zich aan het stimuleren van verantwoord beleggen, zowel intern als etern. Ook heeft Syntrus Achmea Vermogensbeheer zich verbonden aan het eerder genoemde Carbon Disclosure Project. 17

18 5 Corporate governance en stemmen Corporate governance wordt vaak vertaald met goed ondernemingsbestuur. Het heeft betrekking op de verhoudingen tussen de verschillende organen binnen een onderneming zoals de raad van bestuur, de raad van commissarissen, aandeelhouders en andere belanghebbenden. Rekenschap, transparantie en toezicht spelen hierbij een centrale rol. Pensioenfondsen beleggen onder andere in beursgenoteerde ondernemingen en zijn daardoor aandeelhouder. Door actief gebruik te maken van aandeelhoudersrechten kan het pensioenfonds invloed uitoefenen op de onderneming. Het gaat hierbij om het benoemen van bestuurders, het goedkeuren van jaarstukken en goedkeuring van het beloningsbeleid. Het pensioenfonds doet dit onder andere door deel te nemen aan de besluitvorming op de aandeelhoudersvergadering (stemmen). 1. Het pensioenfonds als actief aandeelhouder De Nederlandse Corporate Governance Code schrijft voor dat institutionele beleggers zoals pensioenfondsen een beleid moeten hebben over het stemmen op aandeelhoudersvergaderingen van beursgenoteerde ondernemingen waarin zij beleggen. Daarbij wordt van de institutionele belegger gevraagd om minstens eenmaal per jaar aan te geven hoe hij invulling geeft aan het stembeleid. Daarnaast stelt de Corporate Governance Code dat de institutionele belegger minimaal eenmaal per kwartaal moet aangeven hoe hij stemde op de aandeelhoudersvergaderingen. In bijlage 2 vindt u de volledige tekst van de relevante bepalingen voor institutionele beleggers van de Nederlandse Corporate Governance code. stemmen op afstand. Op de website van het pensioenfonds vindt u hoe het pensioenfonds per aandeelhoudersvergadering stemde. Het pensioenfonds maakt bij het uitoefenen van stemrechten gebruik van stemanalyses en stemadviezen van Institutional Shareholder Services (ISS). De ISS aanbeveling dient dus als advies. Voordat het pensioenfonds haar definitieve stem geeft beschouwt het alle voorstellen op individuele basis. Als gevolg hiervan kan er per onderneming anders gestemd worden op een voorstel van gelijke aard. Dit op basis van de specifieke feiten en omstandigheden van een dergelijk voorstel. Het pensioenfonds voldoet aan de bepalingen van de Corporate Governance Code. Op de website van het pensioenfonds zijn de volgende documenten te vinden: 1. Stembeleid 2. Stemverslag van de voorgaande kwartalen en het afgelopen jaar 3. Rapportagetool waarbij gerapporteerd wordt hoe gestemd is per aandeelhoudersvergadering. 2. Stemgedrag Pensioenfonds Het eerste en tweede kwartaal is de piek in het seizoen van de aandeelhoudersvergaderingen. Het Bedrijfspensioenfonds voor de Landbouw stemde in de eerste helft van het jaar van 2013 tijdens 403 vergaderingen op totaal 5537 agendapunten. De aandeelhoudersvergaderingen vonden wereldwijd plaats. Het pensioenfonds kan niet bij alle aandeelhoudersvergaderingen aanwezig zijn en maakt daarom gebruik van Het betekent ook dat het pensioenfonds niet altijd met het management van de onderneming of met de aanbeveling van ISS meestemt. Zo werd in de eerste helft van 2013 op ongeveer 8% van alle agendapunten tegen het management gestemd in ontwikkelde markten. Voor opkomende markten lag dit percentage met 13% beduidend hoger. Het ging hier vooral om de benoeming van bestuurders van ondernemingen (niet onafhankelijk waar dit wel geëist of gewenst is) en beloningstructuren (ecessief, onvoldoende toegelicht, of niet transparant genoeg). Op aandeelhoudersresoluties over milieu, sociale en governance kwesties wordt ook relatief vaak tegen management gestemd. Tabel 05.1 Overzicht stemactiviteiten H Management ISS beleid Agendapunten Voor Tegen Voor Tegen

19 Op de website van het pensioenfonds vindt u meer informatie over hoe het pensioenfonds per aandeelhoudersvergadering stemde. 3. Vertegenwoordiging op aandeelhoudersvergaderingen Syntrus Achmea Vermogensbeheer heeft mede namens het pensioenfonds in het tweede kwartaal van 2013 een aantal malen een Algemene Vergadering van Aandeelhouders (AVA) bijgewoond van Nederlandse beursgenoteerde vennootschappen. De AVA s van KPN, Wolters Kluwer en Fugro werden bezocht en daar heeft Syntrus Achmea namens het pensioenfonds het woord gevoerd. Een aantal vragen werd aan de raad van commissarissen gesteld, o.a. op het gebied van successieplanning in de raad van commissarissen, verbeterde transparantie rondom de management letter van de accountant, de verlaging van het aantal statutaire bestuurders en de verhoging van de drempel van het agenderingsrecht van aandeelhouders. 4. Agenderingsrecht aandeelhouders Tijdens aandeelhoudersvergaderingen kunnen aandeelhouders een voorstel agenderen, mits wordt voldaan aan de voorwaarden van het geldende agenderingsrecht. Hieronder volgt een aantal voorbeelden van dergelijke, in de eerste helft van 2013 ingebrachte, voorstellen op het gebied van milieu, sociale en governance kwesties. Tijdens de aandeelhoudersvergadering van Total S.A. is voorgesteld om namens de werknemers een vertegenwoordiger plaats te laten nemen in de remuneratiecommissie. Conform de Franse wetgeving mag al een aantal gekozen werknemers aanwezig zijn bij de algemene bestuursvergaderingen waarin ook het beloningsbeleid besproken wordt. De toegevoegde waarde van het voorstel is daarmee beperkt en bevat onvoldoende aanvullende redenen om voor te stemmen. Het advies van ISS is gevolgd en het pensioenfonds heeft tegen dit voorstel gestemd. Tijdens de aandeelhoudersvergadering van Omnicom Group is voorgesteld de onderneming te verplichten gegevens over de diversiteit van het werknemersbestand op te nemen in het duurzaamheidsrapport. Voor investeerders kan een beknopt overzicht van het geslacht, etnische achtergrond en leeftijd van het personeelsbestand nuttig zijn voor analyse doeleinden. Omdat Omnicom Group hierin tot op heden geen inzage heeft verschaft, heeft het pensioenfonds conform het advies van ISS voor aanname van dit voorstel gestemd. Tijdens een groot aantal aandeelhoudersvergaderingen, waaronder die van Pfizer, Johnson & Johnson, Citigroup en General Electric, is door een aandeelhouder een voorstel ter stemming gebracht voor het voor langere termijn) aanhouden van aandelen door bestuurders. Het voorstel betrof algemene richtlijnen en/of concrete termijnen waaraan ondernemingsbestuurders moeten voldoen indien zij een (gedeelte van) het salaris in aandelen krijgen uitgekeerd. Om het verband tussen beloningen van bestuurders en lange termijn aandeelhouderswaarde te vergroten, heeft het pensioenfonds in alle gevallen voor dergelijke richtlijnen gestemd, Bij Spectra Energy Corporation heeft het pensioenfonds conform het ISS advies voor een voorstel gestemd dat de onderneming verplicht te rapporteren over de huidige omvang van methaan emissies. Daarnaast wordt de onderneming verzocht kwantitatieve doelen vast te stellen voor de reductie van toekomstige methaanemissies. 5. Corporate Governance ontwikkelingen Nederland Slechts 40% pensioenfondsen stemt De Pensioenfederatie heeft in april een onderzoek gepubliceerd waaruit blijkt dat slechts 40% van de Nederlandse pensioenfondsen haar aandeelhoudersrechten actief uitoefent door te stemmen op aandeelhoudersvergaderingen. Wel heeft circa 73% van de onderzochte pensioenfondsen een beleid voor verantwoord beleggen en 44% voert een engagementbeleid. 6. Corporate Governance ontwikkelingen Internationaal Bonusmaimering voor bankiers Medewerkers in de bancaire sector mogen als variabele beloning nog maimaal 100% van het vaste jaarsalaris ontvangen. Na goedkeuring door de aandeelhouders kan dit percentage worden verhoogd tot 200%. Het Nederlandse ministerie van Financiën volgt hierin de Europese Richtlijn kapitaalvereisten dit zal per 1 januari 2014 gelden voor de 19

20 duur van één jaar. Gedurende deze periode wordt de werking geëvalueerd en kan de regel mogelijk worden aangescherpt voor de Nederlandse situatie. Meer informatie MVO-beleid jaarverslagen De Europese Commissie heeft een voorstel tot aanpassing van de Europese jaarrekeningenrichtlijn gedaan, waarin grote beursgenoteerde ondernemingen worden verplicht om meer informatie over het maatschappelijk verantwoord ondernemen (MVO) beleid op te nemen. Het hebben van een MVO-beleid wordt niet verplicht gesteld, maar indien een onderneming wel een dergelijk beleid voert doet de Europese Commissie een aantal aanbevelingen voor het opnemen van niet-financiële informatie in het jaarverslag en/of duurzaamheidsverslag. 7. Juridische Procedures Namens het pensioenfonds voert Syntrus Achmea een class actions beleid uit. Het betekent dat bij vermoeden dat ondernemingen verantwoordelijk zijn voor geleden financiële schade, bijvoorbeeld als gevolg van: fraude, het verzwijgen van nadelige informatie of het te rooskleurig voor stellen van de situatie er aanspraak gemaakt kan worden op eventueel uit te keren schadevergoedingen of schikkingsbedragen. Class actions beleid in het kort Het class actions beleid bestaat uit twee componenten: 1. Class actions filing: nadat door de rechter een schadevergoeding of schikkingsbedrag is vastgesteld dat de onderneming moet betalen, kunnen alle beleggers die in gelijksoortige aandelen belegde aanspraak maken op dit bedrag. Hiervoor moet het pensioenfonds kenbaar maken dat zij in de betreffende onderneming belegt of belegde. Dit proces wordt automatisch gestart door de bewaarder. De opbrengsten worden automatisch bijgeschreven op de rekening van het pensioenfonds. 2. Class actions procedure: Dit betreft een juridische procedure die tegen een onderneming en/of bestuurders wordt gestart door het pensioenfonds (eventueel samen met andere belanghebbende). De uitkomst of er een schadevergoeding of schikkingsbedrag toegekend wordt is dan onzeker. Deze procedures kunnen uitsluitend met goedkeuring van het bestuur van het pensioenfonds worden gestart. Op dit moment zijn er geen lopende juridische procedures. 20