Cultuurverschillen in het controledossier

Transcriptie

1 Cultuurverschillen in het controledossier Het professionele gedrag van accountants wordt beïnvloed door nationale-cultuurverschillen, ondanks het bestaan van internationale controlestandaarden. Internationaal opererende (externe en interne) accountants en accountantsorganisaties kunnen niet simpelweg rekenen op de consistente interpretatie en toepassing van regels, standaarden en codes door hun collega-accountants, ondanks dat hun interne en externe stakeholders rekenen op een consistent hoge kwaliteit. Olof Bik, Behavioral & Cultural Governance, Non Financial Assurance Services, Assurance 1. Inleiding Het gedrag van mensen is moeilĳk te verklaren, laat staan volledig te voorspellen. Toch worden krampachtige pogingen gedaan om het gedrag van werknemers en professionals zo volledig mogelĳk te beheersen door middel van regels, procedures en andere richtlĳnen. Het gedrag van werknemers en professionals kan echter niet simpelweg gestuurd en gecontroleerd worden door (meer van) zulke beheersingsmaatregelen. De effectieve toepassing van regels en codes is sterk afhankelĳk van de persoonlĳke en subjectieve interpretatie van dergelĳke regels. Die interpretatie wordt gedreven door een complex samenspel van psychologische, culturele en contextuele factoren, waaronder nationalecultuurverschillen. Het promotieonderzoek van Olof Bik, The Behavior of Assurance Professionals A Cross-cultural Perspective (verdediging: 9 december 2010, RĳksUniversiteit Groningen; red.), naar het gedrag van accountants in een internationale setting laat zien dat nationale-cultuurverschillen inderdaad leiden tot verschillen in het gedrag van accountants. Het is onder meer juist dát effect van internationalecultuurverschillen dat de beroepsgroep probeert te voorkomen met één set van wereldwĳde regels en standaarden, zoals bĳvoorbeeld de ISA (de International Standards on Auditing van de IFAC). Deze standaarden zĳn echter cultuurgebonden en cultuurblind omdat ze vooral vanuit Westers perspectief zĳn geschreven en geen rekening houden met cultuurverschillen in de interpretatie en toepassing van de standaarden. Dat leidt tot multi-interpreteerbare richtlĳnen waar verschillen in culturele waarden alle ruimte hebben en tot uitdrukking komen in de lokale toepassing van de standaarden. Dit betekent dat internationaal opererende (externe en interne) accountants en accountantsorganisaties zich rekenschap moeten geven van het risico van het effect van nationalecultuurverschillen op het gedrag van hun internationaal opererende collegaaccountants, bĳvoorbeeld in de toepassing van internationale controlestandaarden zoals ISA 600 Audits of Group Financial Statements - Including the Work of Component Auditors. Immers, multinationals en hun interne en externe stakeholders rekenen op een consistent hoge kwaliteit van interne en externe accountantscontrole. Dit artikel draagt niet alleen bĳ aan een beter inzicht in het effect van cultuur op het gedrag van accountants. Het geeft tevens een doorkĳkje in de invloed van cultuur op het gedrag van professionals in internationaal opererende bedrĳven en laat zien dat niet simpelweg kan worden aangenomen dat werknemers en 46 Spotlight Jaargang uitgave 4

2 professionals wereldwĳd de regels allemaal op dezelfde manier interpreteren en in de praktĳk toepassen. 2. Gedrag van accountants Centraal in het professionele gedrag van accountants staat het proces van professionele oordeelsvorming door accountants gedurende alle fases van het controleproces. Daaronder vallen over het algemeen zes kerngedragingen van accountants: risicobewustzĳn en -analyse; het hebben van een kritische grondhouding; kennisdelen en consultatiegedrag; het werken in flexibele teams (inclusief de betrokkenheid van de partner die eindverantwoordelĳkheid heeft op de opdracht); communicatie en onderhandeling met de gecontroleerde over controlebevindingen; documentatie en verantwoording. Ondanks dat deze gedragingen in een veelheid aan controlestandaarden, codes en andere richtlĳnen zĳn uitgeschreven, is consistentie hierin allerminst vanzelfsprekend, nog los van het effect van Figuur 1: Complex samenspel van factoren Psychologische en cognitieve factoren Nationale cultuur Contextuele factoren Professionele context Organisatorische context cultuurverschillen. Immers, het gedrag van accountants - net als dat van andere professionals - wordt gedreven door een complex samenspel van psychologische, culturele en contextuele factoren. Daaronder nationale-cultuurverschillen, de focus in dit artikel. Zie figuur 1. Dit conceptueel kader geeft weer dat het gedrag van professionals gestuurd wordt door een samenspel van, en interactie tussen: psychologische en cognitieve factoren (zoals instinctieve impulsen, eigenbelang en motivatie, morele oordeelsvorming en begrensde rationaliteit); nationaal-culturele variabelen (zoals later in dit artikel wordt geïllustreerd); professionele factoren vanuit de beroepsgroep (bĳvoorbeeld het effect van regels versus principiële beginselen, de publieke verantwoording en toezicht op de beroepsgroep); factoren in de context van de organisatie (bĳvoorbeeld het management binnen een bedrĳf, de internebeheersingsmaatregelen, de socialisatie en acculturatie binnen een organisatie en bedrĳfsdoelstellingen); Professioneel gedrag Samenvatting Het gedrag van professionals wordt gedreven door een complex samenspel van psychologische, culturele en contextuele factoren en verschilt over de landsgrenzen. Onderzoek onder accountants toont aan dat zulke verschillen in belangrĳke mate worden beïnvloed door nationale-cultuurverschillen. Ondanks het bestaan van een wereldwĳde set van internationale controlestandaarden, illustreert dit artikel hoe cultuurverschillen leiden tot verschillen in interpretatie en toepassing van die regels in de lokale omgeving. Dit betekent dat het gedrag van (interne en externe) accountants niet simpelweg gestuurd kan worden door (meer) regels. Het wordt sterk beïnvloed door de persoonlĳke en subjectieve interpretatie van die regels. Dit artikel biedt een doorkĳkje in de invloed van cultuur op het gedrag van professionals in internationaal opererende bedrĳven. Na de inleiding wordt in hoofdstuk 2 een definitie en raamwerk geïntroduceerd voor een beter begrip van professioneel gedrag in het algemeen en dat van accountants in het bĳzonder. In hoofdstuk 3 wordt kort stilgestaan bĳ de definitie en dynamiek van nationale-cultuurverschillen. De wĳze waarop nationale-cultuurverschillen het gedrag van accountants beïnvloeden, wordt geïllustreerd in hoofdstuk 4, om vervolgens in hoofdstuk 5 kort in te gaan op de betekenis daarvan voor de praktĳk. Externe omgevingsfactoren Het effect van nationale cultuur in de context van de drijfveren van professioneel gedrag Spotlight Jaargang uitgave 4 47

3 variabelen in het kader van interactie met de omgeving (bĳvoorbeeld communicatie en onderhandelingen met de cliënt, vertrouwen van het maatschappelĳk verkeer in het beroep en de juridische omgeving). Accountants zĳn ook maar mensen. En hun morele oordeelsvorming blĳkt niet beter of hoogstaander te zĳn dan gemiddeld. Dit betekent dat ook hun professionele gedrag wordt gedreven door heel menselĳke factoren zoals behoefte aan erkenning en acceptatie, eigen belang en motivatie, begrensde rationaliteit en sociale druk, alsmede de dagelĳkse praktĳk, zoals tĳd- en budgetdruk. Helderheid in regels, standaarden en toezicht zouden daaraan tegenwicht moeten bieden. Alleen al het effect van nationale-cultuurverschillen op het gedrag van accountants laat zien hoe complex dat kan zĳn. 3. Nationalecultuurverschillen Een nationale cultuur laat zich moeilĳk vatten in een van de vele definities. Alleen al in het woord nationaal zit een eigenaardigheid: een cultuur laat zich immers niet door een landsgrens omlĳnen; binnen landsgrenzen bestaan vaak vele verschillende subculturen, en tegelĳkertĳd bestaan culturen over de landsgrenzen heen. Als dan toch een poging gedaan wordt, fungeert de volgende definitie als een van de meest robuuste (vrĳ vertaald van House c.s. 2004) 1 : De volgende vĳf cultuurdimensies van House c.s. zĳn relevant gebleken voor het effect van cultuur op het gedrag van accountants: hiërarchie (of afstand van de macht) waarin leden van een organisatie of de samenleving verwachten en ermee instemmen dat de macht ongelĳk is verdeeld en is geconcentreerd op de hogere niveaus van een organisatie. onzekerheidsvermĳding waarin leden van een organisatie of de samenleving ernaar streven om de onzekerheid van toekomstige gebeurtenissen te vermĳden door gebruik te maken van vooraf vastgelegde sociale normen, rituelen en bureaucratische praktĳken. assertiviteit waarin individuen in organisaties en in de samenleving in een bepaalde mate assertief, confronterend, en agressief mogen zĳn in sociale interacties. institutioneel collectivisme waarin organisatorische en maatschappelĳke institutionele praktĳken collectieve verdeling van de middelen en collectieve actie aanmoedigen en belonen. groepscollectivisme waarin individuen trots, loyaliteit, en de verbindingen in hun organisatie of familie benadrukken. Nationale culturen kunnen op basis van deze dimensies van elkaar worden onderscheiden. Zo blĳkt dat veel Definitie van cultuur Cultuur is het geheel van gedeelde motieven, waarden, overtuigingen, identiteit en de betekenissen van belangrĳke gebeurtenissen die voortvloeien uit gemeenschappelĳke ervaringen en belevingen van de leden van de groep zoals die overgedragen worden van generatie op generatie. Latĳns-Amerikaanse en Zuid-Aziatische culturen gekenmerkt worden door relatief veel hiërarchie, en de Noord- Europeaanse en Nederlandse cultuur door weinig. Waar Duitsland vooral gekenmerkt wordt door een cultuur van onzekerheidsvermĳding, vinden de Italianen onzekerheidsvermĳding over het algemeen minder belangrĳk. En zo is institutioneel collectivisme vooral belangrĳk in landen als Japan, Korea en China, en minder belangrĳk in landen als Brazilië, Italië en Spanje (waar overigens groepscollectivisme wel van belang is). Uiteraard zĳn het generalisaties als er over nationale culturen wordt gesproken. Een nationale cultuur zegt immers iets over de wĳze waarop de meeste mensen zich meestal gedragen binnen een bepaald land; niet hoe alle mensen in dat land zich altĳd gedragen. Overigens neutraliseren organisatiecultuur en een professionele cultuur (zoals die van accountants) het effect van nationale cultuur op het gedrag van professionals niet. De cultuur binnen organisaties of professies reflecteert in belangrĳke mate de cultuur van het land waarin zĳ gevestigd zĳn. 4. Interactie tussen cultuur en gedrag Welk effect hebben nationalecultuurverschillen vervolgens op het gedrag van professionals, in dit geval op het gedrag van accountants? Wie internationaal actief is, zal zelf ervaren hebben hoe verschillen in nationale programmering de omgangsvormen en de wĳze van communicatie en samenwerking beïnvloeden. Ook bezien vanuit de definities van professioneel gedrag en van nationale cultuur is het niet moeilĳk voor te stellen dat cultuur gedrag beïnvloedt. Zo zullen accountants in landen die gekenmerkt worden door een relatief hoge onzekerheidsvermĳding (zoals in Duitsland) geneigd zĳn meer aandacht te besteden aan de risicoanalyse 48 Spotlight Jaargang uitgave 4

4 en het ontwerp van een gedetailleerd controleplan in reactie daarop. Accountants in de meer hiërarchische en collectivistische culturen, zoals China en Japan, zullen van nature minder geneigd zĳn een kritische vraag te stellen. En zo heeft onafhankelĳkheid een andere betekenis in de culturen die gekenmerkt worden door groepscollectivisme, zoals een aantal van de Zuid-Amerikaanse landen, dan in de meer individualistische Westerse landen. Natuurlĳk leidt een beschrĳving van de interactie tussen cultuur en gedrag tot generalisaties die niet voor iedere accountant gelden. Toch zĳn er concrete observaties voorhanden die het effect van cultuur op de zes eerder genoemde kerngedragingen van accountants inzichtelĳk maken. Daarbĳ wordt benadrukt dat deze gedragingen zĳn gedefinieerd door de Westerse landen die de internationale standaarden over het algemeen ontwikkelen. De daarbĳ genoemde landen zĳn uitsluitend ter illustratie opgenomen. risicobewustzĳn en -analyse Accountants in landen die gekenmerkt worden door een cultuur van institutioneel collectivisme, zoals Japan en China, neigen over het algemeen de verantwoordelĳkheid en besluitvorming rond risicoafwegingen af te wentelen op anderen binnen het team of collega s hoger in de hiërarchie. Dit betekent bĳvoorbeeld ook dat zĳ het minder makkelĳk vinden dan collega s zoals in Latĳns-Amerika en Nederland om risico s tegen elkaar af te wegen. Zĳ lopen daardoor het risico te veel (detail)werk te doen, wat inefficiënt is en minder effectief. Daarnaast hebben accountants uit landen die mate van onzekerheidsvermĳding, zoals Duitsland en Zweden, een lagere risicobereidheid of, beter gezegd, proberen zĳ de onzekerheid rondom risico s zoveel mogelĳk te minimaliseren. Hierdoor besteden zĳ over het algemeen meer aandacht aan de identificatie van risico s en het plannen van werkzaamheden om die risico s te minimaliseren. het hebben van een kritische grondhouding Mensen in institutioneel collectivistische culturen, zoals een aantal Zuid-Aziatische (bĳvoorbeeld de Philippĳnen) en confucianistische landen (bĳvoorbeeld Japan en China), streven over het algemeen naar harmonie met de omgeving. Hierdoor onderwerpt men zich in deze culturen over het algemeen eerder aan de mening en wil van autoriteit (wat een hogergeplaatste kan zĳn, maar ook een oudere persoon of het zĳn van de cliënt) en ontwĳkt men confrontatie of het stellen van vragen die bĳ een ander mogelĳk tot gezichtsverlies zou leiden. In dergelĳke culturen vinden accountants het over het algemeen moeilĳker een kritische vraag te stellen of hun cliënten te confronteren met tegenstrĳdige controle-informatie. Dit in tegenstelling tot landen die specifiek mate van assertiviteit (zoals veel van de Westerse, meer individualistische landen, zoals Nederland) waar communicatie over het algemeen directer is en men zich comfortabeler neigt te voelen met het uitspreken van een mening. kennisdelen en consultatiegedrag Kennisdeling en consultatiegedrag wordt enerzĳds negatief beïnvloed door institutioneel collectivisme en de hiërarchische component daarin (zoals in landen als Rusland, Korea en Japan). Dit komt enerzĳds doordat in dergelĳke culturen kennis over het algemeen gezien wordt als macht en bescherming van de hiërarchische positie. In dergelĳke omgevingen wordt consultatie veelal eerder als zwakte gezien dan als kracht, waardoor men minder snel geneigd is anderen te consulteren bĳ complexe vraagstukken. Anderzĳds wordt kennis over het algemeen juist wel gedeeld in landen die gekenmerkt worden door groepscollectivisme, zoals landen in Latĳns-Amerika, Oost-Europa en het Midden-Oosten, maar dan vooral binnen de in-group. Dit laatste betekent dat kennis minder snel gedeeld wordt met mensen die niet tot de in-group behoren (vooral informatie die de groep zou kunnen schaden). Dit komt bĳvoorbeeld tot uitdrukking in de relatie tussen de groepsaccountant en de lokale accountant, als de laatste de cliënt ziet en ook door de cliënt als ingroup wordt gezien, wat de informatieuitwisseling tussen de lokale en de groepsaccountant kan beperken. het werken in flexibele teams Vooral de betrokkenheid van de partner die eindverantwoordelĳkheid heeft op de opdracht wordt beïnvloed door het niveau van hiërarchie en onzekerheidsvermĳding binnen een cultuur. Partners in meer hiërarchische culturen, zoals Argentinië, Thailand en Frankrĳk, zĳn over het algemeen van nature minder geneigd te participeren in teamwork (in vergelĳking met landen zoals Denemarken, Nederland, Amerika en Australië). Ze zĳn juist meer betrokken in landen die gekenmerkt worden door een hoger niveau van onzekerheidsvermĳding, vanuit een natuurlĳke neiging meer controle te hebben over de uitvoering van werkzaamheden. communicatie en onderhandeling met de gecontroleerde over controlebevindingen Bĳ communicatie en onderhandeling met de gecontroleerde over controlebevindingen draait het veelal om de vertrouwensband en machtsasymmetrie tussen de accountant en zĳn cliënt. De accountant is van de vertrouwensband met diezelfde persoon afhankelĳk voor de toegang tot de controle- Spotlight Jaargang uitgave 4 49

5 informatie. Dit betekent dat het onderhandelingsproces er veelal een is van geven en nemen. Waar in de meer individualistische, assertieve culturen dit minder moeilĳk wordt gevonden (en accountants over het algemeen beter weerstand kunnen bieden tegen de druk van de cliënt, zoals in veel Westerse landen), zĳn het vooral de accountants in de meer collectivistische, hiërarchische landen die over het algemeen meer moeite hebben met een objectieve en onafhankelĳke bespreking van controlebevindingen. Zĳ zĳn eerder geneigd in te stemmen met de positie van de cliënt, ook omdat men in dergelĳke landen meer dan in andere landen afhankelĳk is van het vertrouwen van de cliënt, dat gedurende vele jaren zorgvuldig is opgebouwd. documentatie en verantwoording Enerzĳds kan verwacht worden dat accountants in culturen die mate van onzekerheidsvermĳding, een meer natuurlĳke neiging hebben om nauwkeurig en accuraat te documenteren. Dit zou vooral ingegeven zĳn om daarmee zekerheid voor henzelf te creëren, zodat aangetoond kan worden dat men deugdelĳk werk heeft afgeleverd. Overigens spelen toezicht en aansprakelĳkheidsrisico s naar alle verwachting een indirecte rol in de documentatie door accountants. Kortom, het professioneel gedrag van accountants wordt beïnvloed door nationale-cultuurverschillen. De culturele gebruiken die de grootste invloed hebben op het professioneel gedrag van accountants zĳn institutioneel collectivisme, groepscollectivisme, hiërarchie en onzekerheidsvermĳding (en in mindere mate assertiviteit). Overigens is het zo dat deze gedragingen slechts onderdeel zĳn van het gehele proces van accountantscontrole. Het effect van cultuur op gedrag kan niet zonder meer geprojecteerd worden op verschillen in de uiteindelĳke uitkomst van accountantscontrole. 5. Conclusie en betekenis voor de praktĳk Onderzoek naar het gedrag van accountants in een internationale setting laat zien dat internationalecultuurverschillen inderdaad leiden tot verschillen in het gedrag van accountants. Dit betekent dat internationaal opererende (externe en interne) accountants en accountantsorganisaties zich rekenschap moeten geven van het risico van het effect van nationale-cultuurverschillen op het gedrag van hun internationaal opererende collega-accountants. Immers, multinationals en hun interne en externe stakeholders rekenen op een consistent hoge kwaliteit van interne en externe accountantscontrole. Deze verwachting is wellicht gerechtvaardigd op basis van controlestandaard ISA 600 inzake de aansturing van internationale controleopdrachten. De groepsaccountant heeft uiteindelĳk ongedeelde verantwoordelĳkheid voor alle controlewerkzaamheden die wereldwĳd zĳn uitgevoerd ten aanzien van de multinationals. Daarmee dient hĳ te steunen op de oordeelsvorming van zĳn lokale collega s, en dus rekening te houden met het mogelĳke effect van cultuurverschillen op de oordeelsvorming. Bovendien worden de lokale operaties (en daarmee de algehele controleomgeving) beïnvloed door diezelfde cultuurverschillen. In breder perspectief laat dit artikel daarnaast zien dat niet simpelweg kan worden aangenomen dat werknemers en professionals wereldwĳd de regels, richtlĳnen en standaarden consistent interpreteren en in de praktĳk toepassen. De interpretatie en toepassing wordt in belangrĳke mate beïnvloed door de culturele programmering van de lokale professionals. Het is de kunst voor internationaal opererende organisaties, inclusief hun interne en externe accountants, rekening te houden met het effect van internationalecultuurverschillen, in de opstelling van standaarden en richtlĳnen, in de communicatie en samenwerking, alsmede in de wĳze waarop ze de internationale organisatie aansturen vanuit het perspectief van governance, risicomanagement en compliance. Immers, ondanks dat een (wellicht) sterke wereldwĳde organisatiecultuur bestaat, heeft onderzoek aangetoond dat lokale culturele verschillen het gedrag nog steeds belangrĳk beïnvloedt. Culturele dimensies die hierin vooral een rol spelen zĳn institutioneel collectivisme, groepscollectivisme, hiërarchie en onzekerheidsvermĳding (en in mindere mate assertiviteit). Noot 1 : R.J., P. Hanges, M. Javidan, P. Dorfman, en V. Gupta, 2004, Culture Leadership and Organisations: The GLOBE Study of 62 Nations. Thoasand Oaks, CA: Sage. 50 Spotlight Jaargang uitgave 4