Investeringskader Waddengebied (proeve februari 2016)

Transcriptie

1 Investeringskader Waddengebied (proeve februari 2016) 1

2 INHOUD 1. Inleiding 2. Uitgangspunten 3. Programma s in deelgebieden 3.1. Noordkop 3.2. Afsluitdijk 3.3. Waddenzee 3.4. Kust Fryslân-Groningen 3.5. Waddeneilanden 3.6. Lauwersmeer 3.7. Eems-Dollard 4. Evaluatie beschikkingen periode : PM 5. Financieel kader en werkwijze: PM 6. Conclusies en aanbevelingen: PM 7. Implementatie: PM Colofon Organisatie Stuurgroep Waddenprovincies Directeurenoverleg Directeur Waddenfonds Projectgroep Werkgroep financiën Werkgroep Kees Joustra Leendert van Galen-Last Ruud de Jong Micha Lubbers Hans van Hilten Jan de Graaf Pierre van Erven Susanne Zijlstra-Mol Gerben Biermann Adnan Seyban bestuurlijk opdrachtgever ambtelijk opdrachtgever adviseur voor implementatie uitvoerend en coördinerend team adviseur en toeleverancier rond aspect financiën projectmanager (Noord-Holland) projectleider Groningen (Groningen) projectleider Fryslân (Fryslân) projectleider Noord-Holland (Noord-Holland) projectleider Waddenfonds (Waddenfonds) communicatieadviseur (extern) risico-adviseur (extern) projectsecretaris (Fryslân) gedelegeerd opdrachtgever (Noord-Holland) financiële adviesgroep (Noord-Holland) 2

3 1. INLEIDING Aanleiding en doel Dit document, opgesteld in opdracht van de stuurgroep van de Waddenprovincies Groningen, Fryslân en Noord-Holland, is een eerste proeve van het Investeringskader Waddengebied Centraal staan de majeure opgaven die de komende tien jaar wezenlijk bijdragen aan het realiseren van de hoofddoelen van het Waddenfonds. Directe aanleiding voor het opstellen van dit document is de wens van Provinciale Staten van de drie provincies om de middelen voor de komende periode zo effectief mogelijk te besteden en hierbij de afspraken uit het bestuursakkoord met het Rijk te respecteren. Dit kan door meer focus aan te brengen en het doelbereik te vergroten, zodat een robuust functionerend ecologisch systeem kan ontstaan in combinatie met het ontwikkelen van een duurzame economie. Met behulp van een gerichte inzet op beide terreinen kan het Waddengebied koploperregio worden voor de VN-doelen op het gebied van duurzaamheid, met als uitgangspunt de ongedeeldheid van de Wadden. De totstandkoming van een investeringskader sluit aan bij de aanbeveling die de kwaliteitscommissie Waddenfonds hierover heeft gedaan aan de provincies in het jaarverslag van Voor deze periode is naar verwachting circa miljoen aan vrije middelen beschikbaar voor deze majeure opgaven vanuit het Waddenfonds. Een bijdrage uit het fonds is additioneel aan andere financieringsbronnen. Dit kunnen bronnen zijn vanuit gemeenten, provincies, Rijk, Europa of private partners. Omdat vele publieke en private partners een rol en bijdrage leveren aan het beheer van het gebied en aan de ontwikkeling, willen wij het kader voor investeringen in de komende tien jaar samen met deze partners ontwikkelen en (financiële) afspraken maken over de realisering van de majeure opgaven. Naast deze afspraken streven de provincies naar het continueren van thema-bijdragen voor (kleinschalige) lokale initiatieven, met inbegrip van een werkwijze die aansluit bij de mogelijkheden en wensen van de aanvragers. Kaders Het Waddengebied van Noord-Holland, Fryslân en Groningen is een uniek ecosysteem van internationale betekenis, met een grotendeels ongestoorde natuurlijke dynamiek. De status van Waddenzee als natural site UNESCO Werelderfgoed onderstreept het belang hiervan. Het gevarieerde landschap en de rijke cultuurhistorie van het gebied zijn de dragers van de identiteit van de regio. Daarnaast vinden in en om het Waddengebied economische activiteiten plaats, waaronder havengebonden bedrijvigheid, visserij, opwekking van duurzame energie, landbouw, kennis & onderwijs en toerisme. De interprovinciale visie Wadden van Allure! vormt het beleidsmatig uitgangspunt voor dit investeringskader. De twee hoofddoelen van deze visie zijn: 1) het versterken en optimaal kunnen beleven van de fysieke en ecologische kwaliteiten van het Waddengebied en 2) het bieden van ruimte voor (sociaal-) economische ontwikkeling, wonen, werken, recreatie en innovatie. Sociale, ecologische en economische duurzaamheid zijn als rode draad door de beide hoofddoelen verweven. Vanuit dit perspectief kunnen op lokaal en regionaal niveau keuzes worden gemaakt, die zorgen voor het nodige evenwicht in het samenspel dat het Waddengebied zo kenmerkt. Om de kwaliteiten van het Waddengebied te versterken, is in 2009 het Waddenfonds opgericht. Belangrijk, want een robuust ecologisch systeem is in staat zich aan te passen aan eventuele negatieve effecten van economische activiteiten. Dit betekent dat met een gerichte inzet economie en ecologie beter met elkaar in balans komen. 3

4 De hoofddoelen van het Waddenfonds weerspiegelen dat: 1. Vergroten en versterken van natuur- en landschapswaarden; 2. Verminderen / wegnemen van externe bedreigingen van de natuurlijke rijkdom van de Waddenzee; 3. Duurzame economische ontwikkeling en transitie naar een duurzame energiehuishouding; 4. Ontwikkelen van een duurzame kennishuishouding. Sinds 2012 valt het Waddenfonds, in de vorm van een gemeenschappelijke regeling, onder verantwoordelijkheid van de provincies Noord-Holland, Fryslân en Groningen. De gelden zijn gereserveerd voor investeringen in de duurzame ontwikkeling van het Waddengebied via de lijnen natuur, economie, duurzame energie en kennis. Van de oorspronkelijke 800 miljoen is in 2012 afgerond 460 miljoen gedecentraliseerd. Hiervan is per 1 januari 2016 tot eind 2026 nog bijna 300 miljoen beschikbaar. Bij de toekenning van middelen uit het Waddenfonds is de maatschappelijke en politieke acceptatie een toetsingscriterium, evenals de door de Tweede Kamer vastgestelde verdeling 50/50 voor natuur en economie. Verder geldt dat de inzet van middelen uit het Waddenfonds altijd additioneel en Waddenspecifiek zijn. De basisinvesteringen moeten uit andere middelen beschikbaar komen, denk aan publieke programma s en private investeringen. De focus ligt de komende tien jaar op de transformatieopgaven energie, natuur en economie, waarbij het gaat om investeringen die écht een verschil in gang zetten. Vanuit de vier hoofddoelen is er oog voor initiatieven die de natuur- en landschapswaarden versterken, externe bedreigingen verminderen en zowel een duurzame economische ontwikkeling als duurzame kennishuishouding ondersteunen. Om synergie te creëren tussen de hoofddoelen én om middelen en instrumenten bij de uitvoering van projecten efficiënt in te zetten, is het van belang om op lokaal en regionaal niveau diverse beleidsthema s in samenhang op te pakken. Voorbeelden van gebieden waar een dergelijke benadering voor de hand ligt, zijn de Afsluitdijk, het Lauwersmeer en de Eems- Dollard. Maar ook op andere plaatsen in het Waddengebied, zoals op de Waddeneilanden, is een gebiedsgerichte inzet wenselijk. De halter is een passende metafoor voor de uitwerking. Aan de geografische uiteinden zitten twee krachtige havenindustriële gebieden (rond Den Helder en het Eemsgebied) en met name het middendeel heeft een sterk toeristisch gebied. Randvoorwaardelijk is dat over het geheel de kwaliteit van het UNESCO Werelderfgoed in samenhang met de ontwikkeling van de economische speerpunten versterkt wordt. De halter is krachtig indien deze in evenwicht en samenhang wordt ontwikkeld. Proces Het proces is er op gericht om voor de majeure opgaven op het gebied van natuur en economie te komen tot een realistisch kader voor het in samenhang effectief inzetten van het Waddenfonds. Voor het opstellen van de eindversie van dit investeringskader wordt een drie fase aanpak gevolgd. In de eerste fase, die met deze publicatie is afgerond, heeft een eerste consultatie plaatsgevonden met de Waddenacademie, het programma Rijke Waddenzee en de secretaris van de Regiecommissie Waddengebied. De tweede fase wordt qua interactie met belanghebbenden breder van opzet. Tevens zal een tweede, uitgebreidere consultatieronde plaatsvinden met diverse vertegenwoordigers van stakeholders en publieke partijen in de deelgebieden. Deze fase is enerzijds bedoeld om na te gaan of deze eerste proeve van het investeringskader de juiste majeure opgaven benoemt en anderzijds om te vernemen wat initiatiefnemers aan de realisering hiervan verwachten bij te kunnen dragen, zowel inhoudelijk als financieel. De oogst van deze fase wordt verwerkt in de slotversie van dit Investeringskader. Dit gaat vervolgens voor besluitvorming naar Provinciale Staten. 4

5 2. Hoofdlijnen investeringskader Het Investeringskader Waddengebied is gericht op een beperkt aantal majeure opgaven in de sfeer van ecologie en economie. Daarbij gaat het om investeringen met een innovatief karakter die het verschil kunnen maken en de transitie naar een duurzame balans in natuur en economie dichterbij brengen. Dergelijke initiatieven kenmerken zich in het algemeen door een forse investeringsomvang, meerjarige uitvoering, integraliteit, een lange voorbereidingstijd en meerdere samenwerkende partners. Bedoeling van dit investeringskader is beter aan te sluiten bij de vraag dan tot voor kort mogelijk met de bestaande instrumenten van het Waddenfonds. In dit document is primair gekozen voor doorwerking van de overkoepelende ambities voor het hele Waddengebied naar een gebiedsbenadering. Gekozen is voor een gebiedsindeling die herkenbaar is en waar inhoudelijke samenhang bestaat. Het betreffen zeven deelgebieden, te weten Waddenzee, Eems-Dollard, Kust Fryslân-Groningen, Lauwersmeer, Waddeneilanden, Afsluitdijk en Noordkop. De zeven gebieden dekken samen het huidige werkingsgebied van het Waddenfonds. De gekozen benadering doet meer recht aan de gewenste integrale werkwijze voor deze gebieden. De gebiedsbenadering nodigt uit tot samenwerking en biedt kansen voor een integrale aanpak. Naast eigen opgaven die ieder gebied kent, zal ook duidelijk moeten worden hoe deze zich verhouden tot de totale opgave voor het hele Waddengebied. Uiteindelijk zal de ongedeelde eenheid van het gebied in de afweging een essentiële rol spelen. De meerwaarde ervan wordt vergroot door maatwerk te bieden bij de toekenning van middelen uit het Waddenfonds. Eén aspect van dat maatwerk betreft de toepassing van de volgende vier criteria bij de bestuurlijke afweging of een voorstel in aanmerking komt voor toekenning van middelen uit het Waddenfonds: waddenspecifiek, innovativiteit, additionaliteit en waar voor het geld. Via deze benadering wordt extra tot uitdrukking gebracht dat de afweging óf en hoeveel middelen toe te kennen niet langs een meetlat kan worden gelegd. Ze horen op een weegschaal thuis. Daarbij hoort het besef dat het fonds als katalysator dient om initiatieven op gang te helpen en gedeeltelijk bijdraagt aan de uitrol van maatregelen mits die bijdragen aan het realiseren van de hoofddoelen. Ondersteuning van (haalbaarheids)onderzoek, beheermaatregelen en ontwikkelingskosten e.d. is niet mogelijk. Een ander aspect van het gewenste maatwerk, is dat er meerjarige zekerheden nodig zijn bij toekenning van middelen. De mogelijkheden voor meerjarige financiële toezeggingen, gecombineerd met jaarbeschikkingen die recent bij de wijziging van de Gemeenschappelijke Regeling zijn ontstaan, zullen daartoe ten volle worden benut. Dit zal gebeuren in samenhang met andere budgetten van onder meer de provincies. Aannemelijk is dat de onderscheiden opgaven zullen verschillen in tempo en mogelijkheden van realisatie. Vrijwel zeker zal niet in ieder gebied elk jaar een kant-en-klaar voorstel liggen om aan een majeure opgave te kunnen werken. Ook werken we samen aan het waddengebied, en kan het aanhaken bij een andere investering zoals via het Deltaprogramma het moment van een additionele investering dicteren. Er komt daarom een programmering, waarbij urgente en 'rijpe' voorstellen het eerst 'aan de beurt' zijn. Daarnaast worden middelen gereserveerd voor opgaven die meer voorbereidingstijd vergen. Zo wordt rekening gehouden met de verschillende snelheden in het Waddengebied en is er zicht op het realiseren van de beste maatregelen op de beste locaties. Het gaat er immers om hoe de verschillende delen bijdragen aan het geheel. Om dezelfde reden worden partijen uitgenodigd om samen op te trekken bij het ontplooien van initiatieven. De centrale vraag is 5

6 steeds op welke wijze maatregelen vanuit de gebieden kunnen bijdragen aan de hoofddoelen van Waddenfonds, met oog voor de ruimtelijke impact en (on)mogelijkheden. Voor het totale Waddengebied is een afgewogen investeringsmix nodig om de beschikbare financiële middelen zo effectief en efficiënt mogelijk in te zetten. Met het opstellen van de strategie is hier rekening mee gehouden. Om die reden wordt in de definitieve versie van dit investeringskader ook een overzicht van al bestaande of geplande financiële impulsen opgenomen. Buiten dit investeringskader vindt al financiering plaats van opgaven via subsidies vanuit onder meer het Waddenfonds, cofinanciering vanuit diverse overheden, zoals POP3, Natura2000, EFRO, het Deltaprogramma en Interreg. In het investeringskader komt zoveel als mogelijk de samenhang in beeld. Dit hebben wij nu deels geïnventariseerd en zal ook aan de orde komen in de komende fasen. In de volgende versie willen wij naast een overzicht van de majeure opgaven (=wat) ook steviger hebben onderbouwd wat de waarde is van de voorstellen (=waarom) en de voorwaarden die er zijn voor de realisatie (=hoe). In het volgende hoofdstuk treft u per onderscheiden deelgebied een beschrijving aan die alle een identieke opbouw hebben. Hiervoor is gekozen om beargumenteerd aan te geven wat per gebied de belangrijkste opgaven zijn voor de inzet van de middelen. Het geheel moet uiteraard niet een toevallige optelsom worden van de geografische delen. Zoals in de inleiding al is vermeld, is de ondeelbaarheid van het Waddengebied het uitgangspunt. Zo is herstel van het bodemleven en de waterkwaliteit (slib) niet een solitair punt bij het onderdeel Waddenzee, maar speelt dit aspect mee bij de Waddenkust en de ontwikkeling van de havens. De beleving van het Waddengebied en het in de markt zetten van het Waddenmerk kan zich eveneens pas echt ontwikkelen indien het gehele gebied zo door de bezoekers gezien wordt. In de paragrafen over de deelgebieden wordt het belang van een kwaliteitsimpuls van de recreatieve en toeristische sector beschreven. Afzonderlijke gebiedsmarketing gaat echter voorbij aan de potentiële kracht van het Waddenmerk. Daarom is het zaak te zoeken naar verbindende elementen, zoals een Waddeneetcultuur. Deze verbindt geografische elementen, zoals visserij op zee en in de havens met (culinair) toerisme en belevingswaarden aan de kust en op de eilanden. Een lokale voedselketen kan bovendien voordelen bieden in het financieel waarderen van de landbouw- en visserijproducten, het verkorten van kringlopen en - door de focus op lokale werkgelegenheid - bijdragen aan de trots van de regio. Daarnaast kan de opgebouwde kennis op het gebied van natuur, havens en landbouw, nodig om het streefbeeld te realiseren, op haar beurt worden ontwikkeld tot exportproduct. Laaggelegen gebieden zijn er immers overal in Nederland en elders ter wereld, net als de noodzaak voor schone energie, duurzame visserij en een anticiperende landbouw op een veranderend klimaat. Tot slot is de ontwikkeling van de havenindustrie ook ondenkbaar zonder naar de natuur- en ecologiebelangen van het gehele gebied te kijken. Economisch gezien zijn de speerpunten van zwaardere industriële havengebieden aan de buitenzijde (Den Helder, Eemsgebied), terwijl in het middendeel het accent meer ligt op recreatieve en toeristische havens in een balans met natuur en de beleving ervan. De beoordeling welke maatregelen effectief zijn voor het behalen van de doelstellingen is momenteel ook een speerpunt van onderzoek en debat op andere tafels, waaronder het huidige programma Rijke Waddenzee, de Rijksstructuurvisie en de expertsessies voor het Waddenfonds (voorjaar 2016). Van de al aanwezige resultaten is in dit document al gebruik gemaakt en nieuwe kennis en inzichten zullen worden beschouwd, zodat in de komende periode optimaal kan worden ingespeeld op de nieuwe inzichten. 6

7 3. Programma s in deelgebieden 3.1. Noordkop Gebiedskarakteristiek De havens van Den Helder en Den Oever bepalen samen met het agrarische achterland het beeld, met als opvallend element Wieringen. Het voormalige Waddeneiland is nog steeds herkenbaar in het landschap en kent relatief veel kleinschalige landbouw en hoge natuurwaarden. Het is een gebied met drie kusten: de Noordzee, de Waddenzee en het IJsselmeer. Aan de Noordzeekust zijn elementen van de Atlantikwal en de in de tijd van Napoleon aangelegde forten ijkpunten in het landschap. Qua begrenzing in de verordening bij het Waddenfonds gaat het in de Noordkop om de gemeente Den Helder en de voormalige gemeenten, Anna Paulowna en Wieringen, opgegaan in Hollandskroon. Met uitzondering van de Noordzeekust kent de Noordkop steile oevers en kusten. In tegenstelling tot de Fries-Groningse kust is hier nooit een Wadloopcultuur of andere gebiedsspecifieke recreatie ontstaan. Bij de Afsluitdijk en het Amstelmeer is een harde scheiding tussen zout- en zoetwater. De marine en de off-shore industrie zijn grote werkgevers voor de regio. De aanwezigheid van de luchthaven is een unique selling point voor de offshore sector in deze regio. De stadsvernieuwing in de gemeente Den Helder, waaronder de transformatie van Willemsoord, verbetert de kwaliteit van de leefomgeving. Met de Tesohaven is Den Helder de poort naar Texel. De zaadveredeling, Bio Valley, de bollenteelt en andere intensieve vormen van agrarische bedrijfsvoering zorgen voor een kennis- en kapitaalintensieve economie. Uitdagingen Het herstel van de natuurlijke dynamiek van de Waddenzee is een ecologisch speerpunt. Door harde oevers, dijken en waterpeilverschillen is de vismigratie kwetsbaar. Op haar beurt staat de landbouw voor de uitdaging om te anticiperen op klimaatverandering, met name ten aanzien van de verwachte extremen in weer (nat en droog) en toenemende verzilting als gevolg van de stijging van de zeespiegel. Daarnaast moet de glastuinbouw verduurzamen. Tegelijk verdient het verbeteren van de ecologische voetafdruk aandacht door zowel de externe input van gewasbeschermingsmiddelen en kunstmest als de uitstoot van broeikasgassen als CO2 en methaan te verminderen. Een groot deel van de landbouw bevindt zich in de Kop vooralsnog overigens buiten het werkgebied van het Waddenfonds. De duurzame ontwikkeling van de haven van Den Helder is een van de economische pijlers in het gebied. Ondernemers zien veel kansen om enerzijds het op olie en gas gerichte 7

8 dienstverlening, waaronder de ontmanteling van offshore platforms, te handhaven als het uitbreiden van de diensten voor de wind op zeeparken. Dit vraagt wel om intensieve samenwerking en een (kennis)infrastructuur. De haven heeft te kampen met slibverwerking als gevolg van de natuurlijke dynamiek van de zee. Hierdoor is de vismigratie beperkt en wordt de ecologische potentie van Balgzand onvoldoende benut. Het herstellen van de dynamiek door doorstroom van het slib naar Balgzand heeft de potentie van lagere kosten voor slibverwerking en hogere slibdiversiteit op Balgzand. Het Balgzandgebied is een waardevol natuurgebied, maar het is wel verschraald en kwetsbaar voor verstoring. Zo bevinden de hoogwatervluchtplaatsen voor de vogels zich in een zeer smalle zone langs de dijk, waardoor het ook niet mogelijk is om deze zone voor publiek open te stellen. Als de kustzone langs de dijk grotere kwelders zouden krijgen wordt het gebied veel robuuster en ontstaat ook het perspectief dat mensen de natuur weer kunnen beleven. Het havengebied bij Den Oever kan voor de recreant die graag een visje wil eten en kennis wil maken met de Waddenzee veel bieden, maar een kwaliteitsimpuls is nodig. De nu zwakke relatie met de Afsluitdijk wordt met het programma voor De Nieuwe Afsluitdijk versterkt. Investeren in het toeristische voorzieningenniveau kan zorgen voor nieuwe economische impulsen. De provincie heeft de natuuropgaven via het programma Groen in de Kop opgepakt. Deze kwaliteitsimpuls kan verder uitgebouwd en uitgedragen worden. De regio ontwikkelt samen activiteiten die gericht zijn op het verbeteren van het wonen, werken en recreëren.. Streefbeeld 2025 De Afsluitdijk en het Amstelmeer kennen weer natuurlijke overgangen tussen zout en zoet, waarbij de randen kraamkamers voor vissen zijn; De havens Den Oever, Oude Schild en Den Helder zijn als Ecoports koplopers op het gebied van de duurzame energievoorziening, visserij en toerisme; De haven van Den Helder is in zee uitgebreid volgens het principe van building with nature; Wieringen heeft zijn kleinschalige landbouw en hoge natuurwaarden niet alleen behouden, maar ook in toeristisch opzicht vermarkt. In samenhang hiermee verbindt een hoogwaardig en natuurvriendelijk toeristisch aanbod de Noordzeekust met de Wadden; De agrarische sector, hoewel grotendeels gelegen buiten het Waddengebied, is klaar voor de toekomst door de afhankelijkheid van externe input te minimaliseren, terwijl de eigen uitstoot vrijwel verwaarloosbaar is. De bodem is veerkrachtig en kan tegen een stootje, de waterbeheersing is robuust waardoor met het beschikbare zoetwater slim wordt omgesprongen en nieuwe gewassen en zuiveringsmethoden anticiperen op verzilting. Teelten op zilte gronden is een van de exportproducten van deze regio. Kansen De havens en de dijken hebben een Waddenbrede impact en dit geldt dus ook voor ecologische maatregelen die worden genomen. Kansen liggen met name in het herstellen van de mogelijkheden voor vismigratie. Een dergelijke koers kan een deel van de natuurlijke dynamiek herstellen, waaronder de uitwisseling tussen zout en zoet. De havens van Den Helder en Den Oever kunnen hieraan bijdragen door verbetering van de natuur als leidend principe te nemen bij de verdere economische ontwikkeling. Hiertoe loopt inmiddels het programma Waddenzeehavens. Daarbij richt Den Helder zich op energie en Den Oever op visserij en toerisme. De huidige positie van de haven van Den Helder kan onder meer worden versterkt door het verwerken van reststromen en de uitrol van nieuwe energie zoals LPG voor schepen en windparken op zee. Ook de aanwezigheid van de marine speelt voor de toekomst een betekenisvolle rol voor de economie. Voor de landbouwgebieden is anticiperen op de klimaatverandering van belang, zo mogelijk in samenhang met het verbeteren van de omgevingskwaliteit. 8

9 De unieke geografische ligging kan helpen om het toerisme een impuls te geven, waarbij een verbinding met het toerisme op de Afsluitdijk voor de hand ligt. De Noordkop grenst immers aan zowel de Noordzee als de Waddenzee en het IJsselmeer. Die elementen vormen - samen met het Amstelmeer, de oudste fortenring van Nederland en het karakteristieke Wieringen - kansrijke ingrediënten voor het beter uitspelen van de toeristische kaart. De toeristische opgave is kansrijk, met name wanneer de verbinding wordt gelegd met de leefbaarheid van het gebied. Zo zijn er diverse maatschappelijke voorzieningen, zoals supermarkten, zwembaden en culturele voorzieningen die kunnen blijven bestaan dankzij het toerisme en zijn er kansen voor verbindingen met het natuur- en agrarisch landschap. De uitdaging is partijen te vinden en te verbinden die deze opgave integraal willen oppakken. Het is een organisatorische uitdaging om de verschillende opgaven in samenhang met elkaar uit te voeren. Zo heeft het realiseren van een zoet-zoutverbinding geen kans van slagen als niet tegelijkertijd de zoetwatervoorziening voor de landbouw wordt verbeterd c.q. veiliggesteld. Mogelijke maatregelen De mogelijke maatregelen die kunnen bijdragen aan de verbetering van het gebied, vanuit het perspectief van de overkoepelende doelen van het Waddenfonds, richten zich op drie thema s: Versterking natuurkwaliteit o o o o Vismigratie- en luwtemaatregelen en broedeilanden langs de Afsluitdijk en vooral bij het Balgzandkanaal/Amstelmeer kunnen bijdragen aan systeemherstel van de Wadden; Verduurzaming van de beroepsvisserij, sluiting van gebieden voor de visserij en de monitoring hiervan; Verbetering van de kwaliteit van het water dat op de Wadden wordt geloosd; Versterking natuurkwaliteit Amstelmeer in combinatie met binnendijkse Mossel Zaad Invanginstallaties (MZI s). Verduurzaming van de haven van Den Helder o Uitbreiden haven van Den Helder in de zee via building with nature (natuurcombinatie); o Energietransitie; o Circulaire ketens in de havens. Waddenbaai als recreatieve en toeristische hotspot o In samenhang met de natuurkwaliteit van het gebied; o Verbetering en afstemming van het aanbod en de voorzieningen ( gastheerschap); o Zorgen voor betere verbindingen en routering tussen de verschillende trekpleisters; o Verbinding met Werelderfgoedstatus Waddenzee. Focuspunten investeringen De focus voor mogelijke investeringen vanuit het investeringskader gaat uit naar: 1. Natuurcombinaties zoals building with nature en een kwaliteitsimpuls in de recreatieve en toeristische sector. Op beide onderdelen zijn combinaties mogelijk tussen natuur en economie. 2. De recreatieve en toeristische sector. Deze groeit in Nederland en het beleven van de Wadden en erfgoedstatus van de Waddenzee biedt kansen. Het gaat echter ook om een kwetsbaar gebied, waardoor een natuurinclusieve benadering gewenst is. 9

10 3.2. AFSLUITDIJK Gebiedskarakteristiek De Afsluitdijk scheidt de zoute Waddenzee van het zoete IJsselmeer en verbindt Den Oever (gemeente Hollandse Kroon) met Zurich (gemeente Sudwest Fryslân). De robuuste dam heeft een lengte van ruim 30 kilometer, met aan beide uiteinden monumentale sluiscomplexen. Op de dijk is een autosnelweg en een fietspad aangelegd. De in 1932 gereedgekomen dam is inmiddels uitgegroeid tot een icoon van Nederlands waterbouwkunde en trekt jaarlijks bezoekers uit alle windstreken van de wereld. De Afsluitdijk is zowel een harde ecologische scheiding tussen de zoute Waddenzee en het zoete IJsselmeer als een ecologische verbinding tussen beide provincies voor vogels en vleermuizen. Kenmerkende knooppunten op de dijk zijn Den Oever, de Stevinsluizen, het Monument, Breezanddijk, de Lorentzsluizen en Kornwerderzand. De waterkering voldoet overigens niet meer aan de eisen van de tijd qua veiligheid en watermanagement, zeker met het oog op de klimaatveranderingen en wordt daarom ingrijpend aangepakt. Uitdagingen Door de aanleg van de Afsluitdijk is een enorme verstoring van het ecologisch systeem Waddenzee-IJsselmeer ontstaan. Er zijn minimale migratiemogelijkheden voor vissen die in hun levenscyclus zowel zout als zoet nodig hebben, terwijl de veelal harde oevers nauwelijks paaimogelijkheden bieden. Als gevolg van de verandering van het klimaat zal het waterpeil in de Waddenzee hoger worden. Dit is van invloed op de huidige waterafvoer bij eb onder vrij verval van het IJsselmeer naar de Waddenzee. Het Rijk heeft besloten om de Afsluitdijk in het kader van het verbeteren van de kustveiligheid en watermanagement te vernieuwen. In goed overleg met de regio zijn hiervoor inmiddels integrale vernieuwende en betekenisvolle plannen opgesteld, die inspelen op de kansen voor ecologie, energiewinning, maritieme sector en toerisme. De Afsluitdijk wordt een aantrekkelijke etalage van innovatie en duurzaamheid rondom het thema Deltatechniek. Het project zal aanzienlijke economische effecten teweeg brengen en kan structureel tussen de 400 en 450 structureel nieuwe banen opleveren. Aandachtspunt bij de verdere uitwerking vormt de financiering. Streefbeeld 2025 De Afsluitdijk als icoon is versterkt met : een kraamkamer voor innovatie en duurzaamheid; een grote internationale toeristische positie en een groei van het aantal bezoekers ten opzichte van 2015 met 50%; 10

11 ecologische systeemherstel met het Wad qua zoet/zout overgangen, luwte en broedplaatsen moderne verbindingen (sluizen en bruggen) die een impuls vormen voor de werkgelegenheid in het Waddengebied; circa 400 extra structurele arbeidsplaatsen voor de regio. Kansen Het unieke en iconische karakter heeft de Afsluitdijk wereldwijd op de kaart gezet. Hier is te zien wat de unieke betekenis van de Afsluitdijk is voor de ontwikkeling van Nederland in de afgelopen eeuw met haar nieuwe landbouwgronden/polders en steden als Lelystad en Almere. Na de aanleg van de Afsluitdijk is het ecologisch systeem van het IJsselmeer ingrijpend veranderd. Dat kan deels verbeteren door de relatie Waddenzee-IJsselmeer te herstellen. Dit gebeurt onder andere door aanleg van een vismigratierivier bij Kornwerderzand. De vismigratierivier is tevens een attractie en wordt ingericht als kennistestcentrum. Naast het verbeteren van de ecologie wordt ook kennis ontwikkeld die wereldwijd ontbreekt en uitvoering van vispassages effectiever kan maken. Tevens speelt het IJsselmeer in de toekomst steeds meer een rol als opvangbekken voor zoetwater uit de rivieren. Belangrijk, want de neerslag zal toenemen door de klimaatverandering. Het Rijk bouwt daarom het grootste gemaal van West-Europa bij Den Oever. Andere natuurkansen voor de Afsluitdijk zijn het versterken van de ecologische verbindingszones tussen Fryslân en Noord-Holland, evenals de verzachting van oevers langs de dijk en de Friese en Noord-Hollandse kust. Voor de toenemende (internationale) toeristenstroom zijn nog maar weinig voorzieningen en is er nauwelijks marketingaandacht. Hierin voorzien kan de economische potentie en meerwaarde voor de regio sterk vergroten. Gewerkt wordt bijvoorbeeld aan de realisatie van een beleef- en informatiecentrum die ook voor het werelderfgoed Waddenzee een attractieve toegevoegde waarde kennen. De ontwikkeling van dit centrum wordt afgestemd met plannen voor andere centra, waarbij het uitgangspunt is dat de som meer is dan de delen. Hetzelfde geldt voor meer wandel-, fiets- en kunstprojecten. De zogenoemde halters aan de Noord- Hollandse en Friese kust worden daarin nadrukkelijk mee-ontwikkeld om maximale economische impact te borgen. Verder liggen er kansen voor een substantiële versterking van de maritieme sector. De verouderde sluizen en bruggen vormen een bottleneck voor de ontwikkeling van havens, bedrijven en het weg- en scheepvaartverkeer. Oplossing van dat probleem is een verantwoordelijkheid van het Rijk en de regio. Tot slot biedt het ontwikkelen van innovaties rondom duurzame energie kansen, alsmede het op termijn opschalen van die technieken. Denk aan het benutten van de stroming van het water bij de spuisluizen, het verschil in zoutgehalte tussen het IJsselmeer en de Waddenzee en het ontwikkelen van autarkische energiesystemen die 24 uur per dag CO2-neutrale energie kunnen leveren. Eerste proefinstallaties bij de Afsluitdijk maken de huidige kennis op dit gebied tastbaar, zichtbaar en beleefbaar. Mogelijke maatregelen In nauwe samenwerking met het Rijk is een aantrekkelijk en innovatief programma ontwikkeld, getiteld De Nieuwe Afsluitdijk. Projecten die daaronder vallen en financiële ondersteuning behoeven, zijn: Thema Natuur: Huidige projecten: o Vismigratierivier 11

12 Ontwikkelprojecten: o Luwtemaatregelen en broedeilanden langs Afsluitdijk en de halters; o Ecologische verbindingszone over Afsluitdijk. Recreatie en toerisme: Huidige projecten: o Waddenpoort Den Oever; o Fietspad langs de Waddenzee tussen Zurich-Kornwerderzand; o Ontwikkeling van een Beleefcentrum Kornwerderzand e.o.; o Vernieuwing en ontsluiting Monument gebouw en openbare ruimte. Ontwikkelprojecten: o Waddenpark Fryslân (Harlingen-Makkum); o Vermarkting Afsluitdijk c.a.; o Kunstproject icoon Afsluitdijk i.s.m. Daan Roosegaarde. Duurzame Energie Huidige projecten: o Pilot Blue Energy; o Tidal Testing Centre; o Off Grid Testing Centre. Ontwikkelprojecten: o Democentrale Blue Energy (1 à 2 MW); o Back-bone energie; o Zonne-energie, waaronder Solaroad. Maritieme sector Ontwikkelprojecten: o Verruiming sluizen en bruggen Kornwerderzand. Focuspunten investeringen Voor al deze mogelijkheden is een samenhangende aanpak van belang. Het aangrijpingspunt van het Waddenfonds ligt bij innovatie, de ecologische meerwaarde en de bijdragen aan de gewenste transformatie naar een meer duurzame economie. Daarbij gaat het voor het Waddenfonds om zowel het vergroten van de natuurwaarden en de toeristische betekenis van de Afsluitdijk als de omvorming daarvan als innovatieve energiedijk. De vele plannen zullen vanwege het bereiken van het effect in samenhang moeten worden uitgevoerd. Voor het Investeringenkader ligt het accent op: Versterken en herstellen van de natuurwaarde; Vergroten van de werkgelegenheid door de mogelijkheden voor de beleving van het UNESCO-gebied te benutten Neerzetten van een iconische proeflocatie voor duurzame innovatie op het gebied van energie. 12

13 3.3. WADDENZEE Gebiedskarakteristiek De Wadden is een Natura 2000-gebied van internationale betekenis en heeft tevens de status van Werelderfgoed. Het is één van de weinige natuurgebieden in Nederland waar de invloed van de mens beperkt is. De bodem van de Waddenzee is altijd in beweging (wandelende platen), met grote gevolgen voor de hele Waddenzee. Menselijk medegebruik is ondergeschikt aan de natuur en moet daarop afgestemd zijn. Aangezien het economische medegebruik grotendeels is gelokaliseerd aan de kust, komt het niet in dit hoofdstuk aan de orde. Niettemin komen er jaarlijks tien miljoen toeristen, waarvan tien procent de eilanden bezoekt. De bijzondere natuurwaarde heeft te maken met het feit dat de Waddenzee het laatste natuurlijke getijdegebied is met relatief ongestoorde natuurlijke processen. Onder invloed van wind, golfslag en getijwerking is sprake van een grote dynamiek. Ook kent het gebied een enorme variëteit aan landschappen op de grens van zoet en zout. De Wadden heeft grote betekenis voor wereldwijde biodiversiteit en kent in potentie een compleet voedselsysteem. Het gebied is dan ook een onmisbare schakel in vogel- en vistrekroutes en fungeert bovendien als kraamkamer voor allerlei vissoorten en als tankstation en rust- en broedgebied voor miljoenen vogels en andere dieren. Uitdagingen Maar het is beslist niet allemaal rozengeur en maneschijn. Ondanks de beschermde status staat het unieke gebied voor tal van bedreigingen. Zo zorgt de (garnalen)visserij voor bodemberoering, waardoor het bodemleven wordt verstoord. Hierdoor staan biobouwers - planten en dieren die hun omgeving beïnvloeden zoals zeegras en mosselen onder druk. Het zeegras is vrijwel verdwenen en herstel komt moeizaam van de grond. Wel keren mosselbanken terug in de voor visserij gesloten gebieden in het oostelijke deel van de Waddenzee. Dit gebeurt echter te beperkt, waardoor de Waddenzee haar kraamkamerfunctie steeds minder goed kan vervullen. De veroudering van kwelders baart zorgen omdat die daardoor minder variatie aan soorten zullen herbergen. De waterkwaliteit vormt een ander aandachtspunt. Er is onder meer sprake van een overschot aan stikstof en een tekort aan fosfaat, met negatieve gevolgen voor de groei van algen en de productiviteit van het ecosysteem. Ook is sprake van een verstoorde sedimenthuishouding door vaargeulverdiepingen, baggerstort en zandsuppleties. Een geheel andere bedreiging voor de rijke biodiversiteit zijn de oprukkende exoten, bijvoorbeeld de Japanse oester. Verder neemt onder meer door gebrek aan jonge vis de aanwezigheid van toppredatoren als haai en rog fors af. Over de gehele linie is de totale 13

14 visstand lager dan ooit. De temperatuurstijging, een gevolg van de klimaatverandering, maakt de Waddenzee waarschijnlijk ongeschikter voor bepaalde vissoorten. Het rijke vogelleven staat eveneens onder druk. Jaarlijks vermindert het aantal broedvogels die specifiek zijn voor de Waddenzee; in 2014 waren dit er 1,7 miljoen minder dan in Eén van de oorzaken is de teruggang in kwaliteit van de leefgebieden voor trekvogels, onder meer omdat de duinen verdrogen en verruigen als gevolg van de hoge mestdepositie op de eilanden. Het gemis van de open verbinding met de (voormalige) binnenzeeën, een gevolg van de aanleg van dijken en sluizen, is eveneens voelbaar. Hierdoor is de natuurlijke dynamiek sterk verminderd, evenals de ruimte voor natuurlijke processen als duinvorming. De achteruitgang van de visstand heeft op haar beurt een negatieve doorwerking op de aantrekkelijkheid van het gebied voor visetende vogels. Verder zorgt de toenemende vaarrecreatie op ongewenste plekken voor rustverstoring van vogels en andere fauna. Aandacht verdient verder de zeespiegelstijging in combinatie met bodemdaling als gevolg van onder meer de gas- en zoutwinning in het gebied. In hoeverre dit een bedreiging vormt voor de biodiversiteit is nog onzeker, ook omdat tegelijkertijd ophoging van de bodem plaatsvindt door sedimentatie. Wel is duidelijk dat voor de buitendelta s bij de zeegaten tussen de eilanden de zeespiegel sneller stijgt dan dat de bodem ophoogt door sedimentatie; hetzelfde geldt voor plekken langs het vasteland waar een geul zich naar de kust toe beweegt. Verder is een aantal locaties op de eilanden onderhevig aan kusterosie. Tot slot is sprake van versnipperd beheer door diverse organisaties. Dit gebeurt vanuit hun visie op de eigen gebieden in plaats van dat het beheer plaatsvindt op basis van een visie en beheerdoelen voor het gehele systeem. Ook is het beheer vaak mede ingestoken vanuit andere belangen dan het natuurbelang. Als al deze issues worden opgelost, dragen die bij aan de hoofddoelstelling voor een meer natuurlijker, robuust ecologisch systeem. Hoofdopgave voor de Waddenzee is het herstel van het bodemleven. Daarbij geldt dat de ecologische verbetermaatregelen aan de randen van het Wad in samenhang met de benodigde dijkversterking kunnen worden uitgevoerd. Deze dragen daardoor ook bij aan het vergroten van de veiligheid en de aanpassing aan de klimaatverandering. Streefbeeld 2025 Een rijke, optimaal functionerende Waddenzee die haar ecologische functies (kraamkamer; tankstation; broedgebied) zoveel mogelijk kan vervullen en zo robuust is dat eventuele negatieve effecten van menselijk medegebruik geen wezenlijke afbreuk meer doen aan de natuurwaarden van het systeem; Herstelde ecologische verbindingen met het achterland; Een waterkwaliteit die voldoet aan de daarvoor gestelde beleidsnormen in het kader van de Kaderrichtlijn Water (KWR) en Natura2000; Een compleet voedselweb, met inbegrip van uitgestrekte schelpdierbanken en zeegrasvelden; Kwelders met diverse ontwikkelingsstadia en meer dynamiek, predatievrij en die als golfbrekers bijdragen aan meer veiligheid tegen overstromingen; Menselijk medegebruik dat is afgestemd op de natuurfunctie; Nieuwe bezoekerscentra die de belevingsmogelijkheden van de Waddennatuur vergroten en de Waddenkust selectief toegankelijker maken; Optimale benutting van de Werelderfgoedstatus, waardoor de inkomsten en werkgelegenheid uit het toerisme op de eilanden en langs de kust aanzienlijk zijn toegenomen; 14

15 De Waddenzee is in eigendom gekomen van het Rijk en wordt beheerd door één beheerorganisatie, aangestuurd door een beheerraad waarin alle beheerders van deelgebieden zijn vertegenwoordigd. Kansen Het herstellen van bodemstructuren is een voorwaarde voor het ontstaan van een compleet en evenwichtig voedselweb en tevens een voorwaarde voor de terugkeer van toppredatoren. Kansen liggen onder meer in de groei van het areaal biobouwers. Het verminderen van externe bedreigingen van de natuurlijke rijkdom kan bijdragen aan het herstel van de visstand, denk aan een halvering van de visserijdruk in 2026 door het sluiten van meer gebieden voor visserij. In het verlengde hiervan kan de kraamkamerfunctie voor vis worden hersteld, evenals het verbeteren van de vismigratiemogelijkheden naar het IJsselmeer en beek/riviersystemen in het achterland. De aan het Wad gebonden vogelsoorten zijn gebaat bij het optimaliseren van de broedomstandigheden, met name door meer leeftijdsvariatie met meer dynamiek op de kwelders. Ook is de biodiversiteit gebaat bij een meer evenwichtige sedimenthuishouding. Het reduceren van de gas- en zoutwinning draagt bij aan het verminderen van de bodemdaling. Behoud van het maritiem erfgoed in de vorm van scheepswrakken vergroot de kansen voor biobouwers. Voor het verbeteren van het beheer is een programmatische aanpak gewenst, met inbegrip van het aanpassen van de eigendoms- en beheerstructuur. Samenwerking tussen beheerders kan er als eerste stap voor zorgen dat het gebied vanuit een gezamenlijke doelstelling wordt beheerd op basis van doelen voor de Waddenzee als geheel. Dat kan goed samen gaan met het vergroten van de beleefbaarheid van de fysieke en ecologische kwaliteiten van de Waddennatuur en het stimuleren van recreatief medegebruik om de Werelderfgoed status beter te benutten. Wel vereist dit zonering in combinatie met het sluiten van gebieden en het bieden van extra recreatieve mogelijkheden en voorzieningen op specifieke plekken. Mogelijke maatregelen: Versterken van het zelfregulerend vermogen, onder meer door terugdringen van de baggerstort, het stimuleren van meer dynamiek op de kwelders en de eilanden en het terugdringen van exoten en vervuiling (plastic soep), bij voorkeur op basis van een overkoepelend beheer- en inrichtingsplan; Uitvoeren van het programma herstel bodem, waaronder grootschalig herstel van zeegras, stimuleren van anders varen en anders baggeren en investeren in het verduurzamen van zowel de visserij als binnendijkse schelpdierkwekerijen; Herstel van ecologische verbindingen met het achterland, verzachting van de randen van het Wad en visvriendelijk sluisbeheer; Vergroten van de dynamiek in duiden en zeereep via versterkingsmaatregelen voor de kust, met inbegrip van het optimaliseren van ecologische functies; Verjongen van kwelders door afgraving zodat er meer variatie in leeftijd komt; Werken aan meer geleidelijke zoet-zoutovergangen, minder vertroebeling van het water en predatievrije broedgebieden (waaronder vogeleilanden). Focuspunten investeringen De focus voor de majeure opgaven is gericht op: 1. Het herstel van het bodemleven en bevorderen van een compleet voedselweb; 2. Herstel van ecologische verbindingen met het achterland en verzachting van de randen van het Wad (waaronder kwelderontwikkeling en herstel); 3. Kustverdediging combineren met optimaliseren van de ecologische functies van het Wad; 4. Benutten van de toeristisch-recreatieve belevingswaarde in het kader van de Werelderfgoedstatus, afgestemd op de natuurwaarden. 15

16 3.4. KUST FRYSLÂN-GRONINGEN Gebiedskarakteristiek De kustzone van Fryslân en Groningen behoort tot de gemeenten Sudwest Fryslân, Harlingen, Franekerdeel, Het Bildt, Ferwerderadiel, Dongeradeel, de Marne, en Eemsmond. Het Lauwersmeergebied komt in par. 3.8 aan de orde en het kustgebied langs Eems en Dollard wordt in par. 3.7 beschreven. Het open landschap van het Waddenkustgebied is in de loop van honderden jaren grotendeels gegroeid door verkweldering, ophogingen (terpen/wierden), bedijkingen en diverse schillen van landaanwinning. Het is één van de oudste door mensenhanden gevormde landschappen van Noordwest-Europa. Een landschap van ruimte en authenticiteit met een bijzonder palet van natuurlijke, landschappelijke en cultuurhistorische elementen. Meer landinwaarts het aloude terpen- of wierdenlandschap van grote open ruimten met hierin reeksen van dorpen met karakteristieke dorpssilhouetten die van grote afstand herkenbaar zijn. Wegen over de hoger gelegen delen van het land verbinden de dorpen. De kerktorens en het groen rond de dorpen geven ieder dorp zijn eigen uitstraling. In het weidse landschap kronkelen voormalige kweldergeulen en deels gegraven waterlopen om de dorpen via het water te ontsluiten. Deze waterlopen vormen de basis voor de kenmerkende onregelmatige blokverkaveling en de boerderijen liggen als groene eilanden verspreid in de open ruimte. Naar de kust toe wordt het landschap steeds grootschaliger en zijn in de loop der eeuwen opeenvolgende reeksen open polders ontstaan die vooral in het Groningse gescheiden worden door parallelle dijken. Aan de voet van deze dijken liggen boerderijreeksen en kolken (restant van oude dijkdoorbraken). De opstrekkende verkaveling loodrecht op de dijken geeft een duidelijk beeld van de ontginningsgeschiedenis. Vanwege de vruchtbare gronden was Noord-Nederland een belangrijk landbouwgebied. Ten behoeve van het transport van agrarische producten naar de steden werd een stelsel van wegen en trekvaarten aangelegd. Dorpen die aan deze vaarwegen lagen kwamen tot bloei. De monumentale boerderijen weerspiegelen de rijkdom die de landbouw bracht. De agrarische sector is blijvend een economische drager in het Waddenkustgebied. De landbouw kenmerkt zich met name door relatief grote gespecialiseerde akkerbouw- en melkveehouderijbedrijven. Dankzij de rijke zeekleigronden, goede waterhuishouding en een kennisintensieve productiewijze behoren veel agrarische bedrijven bij de top van Nederland en heeft de sector een sterke internationale concurrentiepositie vooral op het gebied van pootaardappelen en melkveehouderij. Lokaal is de visserij met name rond het garnalencluster van betekenis. De havens en het industriecluster in de Eemsdelta en Harlingen vormen een belangrijke bron voor economische ontwikkeling en werk. Door landaanwinning zijn de Waddendorpen geleidelijk aan steeds verder van zee af komen te liggen. Daarnaast vormen de huidige zeedijken een harde scheidslijn. De mensen zijn als het ware met de rug naar de Waddenzee komen te wonen. In zowel het Friese als Groningse Waddenkustgebied staat de leefbaarheid onder druk en is sprake van krimp. In het Groningse deel speelt dit des te meer door de gevolgen van de aardbevingen en bodemdaling als gevolg van de gaswinning. 16

17 De toeristische potentie van kustgebied is nog weinig ontwikkeld. Tal van partijen zijn betrokken maar een samenbindende aanpak ontbreekt. Klimaatverandering kan de agrarische bedrijfsvoering onder druk zetten, terwijl verandering van het landgebruik invloed kan hebben op de kwaliteiten van het unieke landschap. Blijvende aandacht zal ook uitgaan naar vraagstukken over de kustveiligheid. Uitdaging Momenteel zijn veel plannen in ontwikkeling, alleen worden deze min of meer los van elkaar ontwikkeld. Eén van de hoofdopgaven in dit gebied is in eerste instantie dan ook het stimuleren van samenhangende en elkaar versterkende deelgebiedsplannen. Deze samenhang zit in: 1. Het benutten van de potenties van landschap en erfgoed voor versterking van recreatie en toerisme; 2. de aanpassing van de landbouw aan de klimaatverandering, en 3. het versterken van de kustveiligheid. De combinatie van deze drie uitdagingen vormt de rode draad in de aanpak van de gevolgen van de ontgroening en de vergrijzing in het gebied. Ook de positie van de haven van Harlingen verdient specifieke aandacht. De andere havens in de totale kustzone komen aan de orde in de beschrijving van de andere gebieden. Ad 1. Toerisme De Fries-Groningse Waddenkust is voor het toerisme een nog vrijwel onontdekt gebied. Uit tal van rapporten blijkt dat de Waddenkustregio wervingskracht heeft om zich tot een bijzondere toeristische bestemming te ontwikkelen. Niet voor massaal bezoek, maar voor de fijnproever, voor de nichemarkt van de natuur- en cultuurtoerist. De uitdaging is met de kwaliteiten van erfgoed en landschap de condities voor recreatie en toerisme te verbeteren. Een nieuwe drager voor werk en leefbaarheid. De Waddenzeedijk scheidt de wereld van het aloude cultuurlandschap met dat van het Werelderfgoed Waddenzee. De dijk biedt uitzicht over beide maar de toegankelijkheid is dikwijls beperkt. Het zien, ruiken en proeven van het Wad kan sterker op de kaart worden gezet. De recreatieve structuur met wandel-, fiets- en vaarroutes kan verder worden ontwikkeld. Faciliteiten, promotie en regiomarketing zijn aandachtspunten die versterking behoeven. Onbekend maakt onbemind, bekend maakt bemind. Eveneens valt te denken aan cultuurtoeristische arrangementen, specifieke investeringen daartoe etc. Bijv. ook samenhangend met het toeristische marketingaanbod vanuit de steden Groningen en 17

18 Leeuwarden, ook in het kader van de vermarkting van de Culturele Hoofdstad Combinaties met het Lauwersmeergebied bieden eveneens perspectief. Ad 2. Landbouw Het Noordelijk kleigebied van Fryslân en Groningen kent in hoofdzaak akkerbouw. In het bijzonder onderscheidend de teelt van pootaardappelen. Deze gaan de hele wereld over en geven de landbouw in dit gebied een belangrijke internationale positie. De sociaaleconomische belangen ervan zijn groot. Maar er is sprake van toenemende zorgen omtrent de bodemstructuur. Dit probleem wordt versterkt door de veranderingen in het klimaat, met meer extreme periodes van droogte, afgewisseld met intensieve regenbuien. Tevens heeft de verhoging van het peil in de Waddenzee ongunstige invloed op de zoet/zoutgradiënt in de bodem, hetgeen kan leiden tot minder vitaal gewas dat gevoeliger is voor ziekten. Ander zorgpunt is de verzilting die hierdoor optreedt. Zout tast de structuur van kleibodems aan en kan daarmee op termijn de traditionele pootgoedteelt in gevaar brengen. Te meer daar de landbouw ook te maken zal krijgen met meer periodes van droogte en hitte als gevolg van de klimaatverandering. Tegelijkertijd ontstaat nationaal en internationaal een sterke behoefte aan een vitaler en duurzamer teeltsysteem. Dit betekent dat een gezonde rotatie van gewassen in combinatie met andere teeltmaatregelen aan belang zal winnen. Ervaringen uit de biologische akkerbouw kunnen hierbij waardevol zijn. Ad 3. Kustveiligheid De klimaatverandering vergt hernieuwde aandacht voor de kustveiligheid. Dit besef leeft breed. Inmiddels loopt hiertoe het Deltaprogramma, met het Waddengebied als een van de zeven speerpunten waarvoor een voorkeursstrategie geldt. In het kader hiervan wordt onder meer gezocht naar innovatieve dijkconcepten met een meerwaarde voor andere doelstellingen in het gebied. Ad. 4 Haven Harlingen Deze havenstad kenmerkt zich door een aantal aspecten. Zo is Harlingen het vertrekpunt van de veerboten naar Terschelling en Vlieland. Dat leidt tot een lokaal probleem op parkeergebied. Een ander aspect is dat Harlingen een drukbezochte jachthaven heeft en een verzamelpunt voor de bruine zeilvaart is. Cruiseschepen doen tegenwoordig Harlingen ook steeds meer aan en hiervoor worden bezoeken aan het achterland georganiseerd. Verder functioneert de haven van Harlingen al sinds en jaar en dag als overslaghaven voor met name bulkgoederen zoals zand. De laatste jaren groeit Harlingen als visserijhaven, met name omdat steeds meer vis en garnalen aan land wordt gebracht. Streefbeeld 2025 De Waddenkust met de rust en de ruimte, het landschap en het erfgoed is een bijzondere toeristische bestemming voor natuur- en cultuurtoerisme; De geschiedenis van het rijke cultuurlandschap is in het landschap leesbaar; Er zijn innovatieve (dijk)concepten, routestructuren etc. met een meerwaarde voor natuur, toerisme en regionale economie in uitvoering of gepland; Op meerdere plekken is de relatie tussen zee en kust versterkt; Er is voldoende kennis over de bepalende factoren voor het duurzaam optimaliseren van het akkerbouwteeltsysteem en deze kennis wordt zowel toegepast als overgedragen aan aankomende boeren; De haven van Harlingen, met het accent op de Willemshaven, is als internationaal toeristisch en recreatief zwaartepunt in het gebied versterkt en de economische betekenis als overslaghaven en visserijhaven ervan is verduurzaamd en gegroeid; Harlingen is een overstappunt geworden om de Waddenkust met de rust en de ruimte, het landschap en het erfgoed te beleven. 18