135 JAAR ( )

Transcriptie

1 135 JAAR ( ) HISTORIEPLATEN VOOR SCHOOLGEBRUIK VAN JOH. YKEMA Beschrijving van de schoolplatenserie aan de hand van de schoolplaten, de serie en de illustratoren.

2 135 jaar (Nederlandsche) Historieplaten voor schoolgebruik Beschrijving van de schoolplatenserie aan de hand van de schoolplaten, de serie en de illustratoren. John Quakernaat Antiquariaat Quaeckernaeck Utrecht, 2012 Foto voorpagina: Antiquariaat Quaeckernaeck In opdracht van: Antiquariaat Quaeckernaeck: Andere artikelen door John Quakernaat Honderd jaar vaderlandsche geschiedenis in schoolplaten. Utrecht, 2010 Schoolplaten over de Vechtstreek, Van Vredenburgh tot in de pruimentijd. Utrecht, 2011 Stichtse Vecht in schoolplaten, Tussen Maarsen en Breukelen ligt Loenen. Utrecht, 2011 Honderd jaar Nederlandsche landschappen, aardrijkskundige wandplaten van Nederland. Utrecht,

3 Inhoud 135 jaar... 4 De schoolplaat... 4 De serie... 5 De illustratoren en andere makers Bijlage 1: 4 platen (1877) Bijlage 2: 24 platen (1879) Bijlage 3: per illustrator Bijlage 4: Leesboekjes (1901, 1932), Fondscatalogus

4 135 jaar In 2012 is het 135 jaar geleden dat de schoolplatenserie Historieplaten voor schoolgebruik van Uitgeverij Joh. Ykema uit Den Haag het licht zag. Bij aanvang telde de serie vier schoolplaten; uiteindelijk werden dit er 24 stuks. Het is een serie schoolplaten waarvoor gerenommeerde kunstenaars de originelen hebben gemaakt, waarnaar de platen zijn gedrukt. De schoolplaat De schoolplaat is een verzamelnaam voor leermiddelen die een voorstelling weergeven en die een didactisch doel hebben. De opkomst van de schoolplaat heeft onder andere te maken met een andere pedagogische en didactische kijk op kinderen. Johan Amos Comenius ( ) was een van de eersten die aanschouwelijk onderwijs propageerde. Ook Jean Jacques Rousseau ( ) vond dat kinderen moesten worden opgevoed vanuit hun natuurlijke ontwikkeling en aanleg. Johann Heinrich Pestalozzi volgde deze zienswijze. Hij wees op de grote betekenis van aanschouwing. De voorstellingstheorie was voor Johann Friedrich Herbart ( ) het uitgangspunt. Kinderen leerden vooral door middel van de zintuigen. Verschillende waarnemingen leiden tot associaties die het leren bevorderen. Ook technische redenen hebben hun invloed gehad; er kon op groot formaat tegen redelijke prijzen worden gedrukt. De eerste Nederlandse methode voor het aanschouwingsonderwijs kwam van de onderwijzer B. Brugsma ( ). Hij bracht de serie Veertig platen voor het aanschouwingsonderwijs in de lagere en kleine kinderscholen (Wolters) uit, aanvankelijk voor hardhorende en dove kinderen. In 1855 werd door Eichmann en Altmann de platenserie De Vaderlandsche Historieplaten voor scholen en huisgezinnen uitgegeven. Onder invloed van de Wet op het Lager Onderwijs (1857) en het idee dat kinderen aanschouwelijk onderwijs moest worden aangeboden, is het gebruik van de schoolplaat als didactisch middel toegenomen. Leerlingen waren tot dan toe vooral gewend om te leren van vertellingen en geschreven teksten. De Utrechtse schilder en auteur H.J. van Lummel bracht in 1857 een platenserie voor het aanschouwelijk onderwijs uit. Spoedig volgden andere uitgevers zoals Ykema uit Den Haag. Andere bekende schoolplatenseries zijn Schoolplaten voor het aanschouwingsonderwijs, Het volle leven, Ambachten en Bedrijven, Schoolplaten voor de Vaderlandsche Geschiedenis, Dieren in hun omgeving en Nederland in woord en beeld van Uitgeverij J.B. Wolters uit Groningen. Daarnaast is een bekende serie de Aardrijkskundige Wandplaten van Nederland van Uitgeverij P. Noordhoff, eveneens uit Groningen. Beide uitgevers gaven ook topografische wandkaarten uit. Schoolplaten werden in twee uitvoeringen uitgegeven. Er waren schoolplaten op karton geplakt en er waren platen op linnen geplakt. Vooral in de beginperiode was het met de kwaliteit van de inkten op de linnen platen minder goed gesteld. De onderwerpen en handelingen op de schoolplaten werden toegelicht in de bijbehorende docentenhandleidingen. De handleidingen werden geschreven door de redacteuren van de schoolplatenserie. Ze bevatten meestal een afbeelding van de besproken plaat. Verder was de handleiding voorzien van extra informatie, geïllustreerd met afbeeldingen. Na vele jaren intensief gebruik van schoolplaten als leermiddel werd in de tweede helft van de 20 e eeuw de schoolplaat vervangen door modernere leermiddelen zoals filmstroken, dia s en school-tv. De opkomst van de schoolplaat voor het geschiedenisonderwijs heeft vooral te maken met de Wet op het Lager Onderwijs (1857), waarin (vaderlandse) geschiedenis als vak verplicht werd gesteld. Schoolplatenseries die als voorloper kunnen worden gezien, zijn De Vaderlandsche Historieplaten voor scholen en huisgezinnen van Eichmann en Altmann (1855, twintig afleveringen van elk drie platen). In het zelfde jaar verscheen een schoolplatenserie van drie platen van Hilverdink (1877). Enkele jaren later (1880) verscheen de serie Onze Beschavingsgeschiedenis in Beeld, uitgegeven door 4

5 N. Veenstra. Er werd in deze tijd ook gebruikgemaakt van buitenlandse uitgaven zoals van Lehmans Kulturgeschichtliche Bilder uit Leipzig. Vanaf 1911 verschijnt de schoolplatenserie Schoolplaten voor de Vaderlandsche Geschiedenis van Wolters. De serie Datering De schoolplatenserie van Ykema uit Den Haag is voor het eerst uitgegeven in Daarna volgden herdrukken en/of uitbreidingen in 1879, 1887 en De bijbehorende leesboekjes zijn uit 1893, 1901, 1918 en De eerste druk zou uit vier platen bestaan. Twee jaar later zou de serie 24 platen tellen. Om de serie tot een succes te maken had de uitgever vooraanstaande kunstenaars uitgenodigd om voorstellingen te tekenen. In aankondigingen werden de namen van de kunstenaars genoemd die een bijdrage zouden leveren. Echter van zowel de genoemde Van Bosboom als van Victor de Stuers zijn geen platen bekend. Opmerkelijk is dat in een fondscatalogus uit 1900 de beide heren nog worden genoemd. Mesker daarentegen wordt in diezelfde fondscatalogus niet genoemd. Uiteindelijk zullen dertien platen door Ch. Rochussen worden gemaakt. De overige door Van Trigt (5), Mesker (5) en Ten Kate (1). Lankhout uit Den Haag was de steendrukker die de kunstwerken overtekende om er een plaat van te maken. Over Uitgeverij Ykema is mij zeer weinig bekend. Ykema begon in 1869 een boek- en muziekhandel aan de Oranjelaan in Den Haag. Later werd hij ook uitgever. Na zijn overlijden werd de uitgeverij voortgezet door J. Maas, educatief uitgever. 1 De firma Lankhout is opgericht in 1853 en bestaat in jaar. In 1953 krijgt de drukkerij het predicaat koninklijk. De firma heet dan Koninklijke Drukkerijen Lankhout-Immig N.V. Samuel Lankhout overlijdt in 1894 op 68-jarige leeftijd 2. De thema s van de serie bestonden uit platen met feitengeschiedenis en platen met voorstellingen van de beschavingsgeschiedenis. De compositie van de platen wordt in het boek De geschiedenis gekleurd (1982) beschreven als overheersend in gedempte kleuren, waarin bruin, grijs en zwart voor een stemmigheid zorgen, die ook door rembrandtieke lichtinval nadruk krijgt. Verder wordt in het boek gesproken over strenge compositieschema s. 1 Bron: De firma Joh. Ykema te s- Gravenhage, 2 Bron: 5

6 Handleidingen en leesboekjes Bij de serie zijn ook handleidingen en leesboekjes verschenen onder de titel Woord naast Beeld. - Woord naast Beeld. Toelichting bij de Nederlandsche Historieplaten, 1918, 3 e druk, J.W. de Jongh. - Woord naast Beeld. Geïllustreerd leesboek ten gebruike bij de Nederlandsche Historieplaten, J.W. de Jongh, Hoofd eener School te s-gravenhage, derde stukje, Joh. Ykema, s-gravenhage, Woord naast Beeld. Toelichting bij de Nederlandsche Historieplaten, 7 e druk, J.W. de Jongh, met medewerking van J. Dijkstra. Verder ook: - Vertellingen bij de Historieplaten van Ykema. Een leesboek voor de lagere school, D. Kanon, 1889, Uit onze Geschiedenis. Schetsen ten gebruike bij de Historische Schoolplaten, 1e en 2e serie, J.C. Sander en J. Wijma, Hoofden van Scholen te Schiedam Op de groenblauwe kaft van het leesboekje Woord naast Beeld uit 1901, dat ik in bezit heb, is te lezen dat het boekje f 0,30 kost. Het boekje heeft een zachte kaft. Op de kaft staat een stempel waarop staat present exemplaar van den uitgever. Het boekje Woord naast Beeld uit 1932 heeft een prijs van f 0,75. Naast de naam van J.H. de Jongh is ook te lezen dat het met medewerking van J. Dijkstra is gemaakt. De extra illustraties die in het boekje staan, zijn gemaakt door Joke Elias. Op de kaft staat een stempel van P.U. Boersma, Rijwielhandel, Oude Koemarkt 5 in Sneek. Op de titelpagina staat ook een stempel met de tekst present exemplaar van den uitgever. Enkele bijzonderheden op de achterkant van de kaft: Vierde druk. De prijs per serie platen van 12 stuks (losse vellen) is f 15,00. Opgeplakt op zwaar karton, ongevernist, is de prijs f 25,00. Opgeplakt op zwaar karton, gevernist, is de prijs f 29,00. Afzonderlijke platen tegen iets verhoogden prijs. grootte der platen 55 X 71 cm 6

7 De illustratoren en andere makers H.F.C. ten Kate (waarschijnlijk) Herman Frederik Carel (Herman) ten Kate werd op 16 februari 1822 geboren in Den Haag en overleed aldaar op 26 maart Hij woonde en werkte in Amsterdam (vanaf 1847 tot 1869) en daarna in Den Haag. Hij was leerling van Cornelis Kruseman. Maakte studiereizen door België, Frankrijk, Italië en Duitsland. Hij schilderde vooral historische genrestukken met soldaten. S. Lankhout (steendrukker) Samuel Lankhout werd op 25 februari 1826 geboren in Utrecht en overleed op 19 december 1894 in Den Haag. Werkte in Utrecht (Atelier Fa. Mossel), Amsterdam, Haarlem en Den Haag (vanaf 1857, Topografisch Instituut). Lithografeerde en tekende, was ook graveur en gaf les aan J.H. Sikemeier. Lankhout was de eigenaar van Lithografie S. Lankhout & Co. In 1866 wordt hij Ridder der Orde van de Eikenkroon. J.J. Mesker Johannes Jacobus (Jan) Mesker werd op 25 februari 1843 geboren in Den Haag en overleed aldaar op 7 september Hij was leerling van P. Tetar van Elven, van J.P. Koelman en van de Haagse Tekenakademie. Hij schilderde (voornamelijk historiestukken), etste en was lithograaf (voor de Kunstkronijk). Gaf zelf les aan T.L. Mesker. Ch. Rochussen Charles Rochussen werd op 1 augustus 1814 geboren in Kralingen (Rotterdam) en overleed op aldaar op 22 september Hij was leerling van de Haagse Akademie voor Beeldende Kunsten ( ), van W.J.J. Nuijen en A. van Waldorp. Hij woonde en werkte in Den Haag ( (46?)), in Amsterdam ( ) en later in Rotterdam. Rochussen werkte voor P.G. Vertin, en was leerling (?) van F.B. Waanders, J.F. Hoppenbrouwers, J.W. Bilders en C. Lieste. Hij stoffeerde een schilderij voor P.G. Vertin (1845 en 1869). Hij reisde door België, Duitsland en Frankrijk. Rochussen schilderde historie- en soldatenstukken, aquarelleerde, etste en was steentekenaar. Aanvankelijk signeerde hij met C. Rochussen maar later meestal met C.R. Maakte talrijke boekillustraties voor o.a. Aimard en Van Lennep. Was in 1845 lid van de Koninklijke Akademie in Amsterdam. Stoffeerde in 1849 een stadsgezicht van Charles Leichert. Gaf zelf les aan A. Allebé, G.H. Breitner en H.A.C. Dekker. H.A. van Trigt Hendrik Albert van Trigt werd op 22 oktober 1829 geboren in Dordrecht en overleed op 6 juni 1899 in Heiloo. Hij woonde en werkte afwisselend in Dordrecht en Antwerpen ( ), Dordrecht ( ), Amsterdam en Oosterbeek (1866), Dordrecht (1867), Amsterdam ( ), Hilversum ( ), Nijmegen en Haarlem. Van Trigt verbleef tijdelijk in Parijs ( ). Hij kreeg les van J.E.J. van den Berg (1844), J.D. Steuerwald (1845), en was daarna leerling van de Haagse Akademie ( ). In zijn Parijse periode ( ) studeerde hij o.l.v. Robert Fleury en kreeg raadgevingen van Ary Scheffer. Bezocht in 1865 zijn vriend H. Bource in Antwerpen. Van Trigt schilderde historiestukken en lithografeerde. Vanaf 1890 maakte hij alleen nog aquarellen. J. Ykema (uitgever) Johannes Ykema (ook IJkema) overleed in Hij woonde en werkte in Den Haag. Was leerling van Zalsman in Kampen. 7

8 1.1 Bijlage 1: 4 platen (1877) De serie Historieplaten voor schoolgebruik opgesomd in verschillende aanbiedingen. Hieronder is te zien welke schoolplaten in de serie zijn opgenomen in verschillende catalogi en als vermelding op de achterkant van de bijbehorende docentenhandleidingen. Hierdoor is een reconstructie te zien van de opbouw en vorming van de onderwerpen. De tijdgeest is een belangrijke reden om titels toe te voegen, te vervangen of te verwijderen. 4 schoolplaten Waarschijnlijk is Rochussens plaat Germaanse Volksvergadering een van de eerste platen. Het is mij niet bekend welke de andere drie platen zijn. De onderstaande afbeelding wijkt af van de andere platen, doordat het vooral in gedempte kleuren is afgedrukt. 8

9 1.2 Bijlage 2: 24 platen (1879) eerste serie 1. Eene germaansche Volksvergadering 2. Karel de Groote tot keizer gekroond 3. Floris V en de Edelen, Jacoba van Beieren op de Valkenjacht 5. Edelen en Poorters uit den tijd van Karel V 6. Margaretha en Hare Raden 7. Het Verbond der Edelen 8. Dood van Willem van Oranje, Portretten van Willem I, Maurits en Frederik Hendrik 10. Maarten Harpertszoon Tromp voor den Zeeslag bij Duins, Vergaderzaal der Staten van Holland (Binnenhof) 12. Willem, III verzoent de Ruyter en Tromp tweede serie 13. Willebrord op Walcheren 14. De Ridderzaal te 's-gravenhage 15. Een Tournooi 16. Inneming van Den Briel 17. Leiden ontzet 18. Slag bij Nieuwpoort 19. Een gezelschap op het Muiderslot 20. Jan Evertsen in de Staten van Zeeland 21. De Ruyter, ''Dat is onze man!'' 22. Cornelis Tromp, ''Daar komt Bestevaer'' 23. De intocht van Willem IV te Amsterdam November 1813 te Scheveningen 1.3 Bijlage 3: per illustrator Ch. Rochussen 1. Eene germaansche Volksvergadering 2. Karel de Groote tot keizer gekroond 3. Floris V en de Edelen, Jacoba van Beieren op de Valkenjacht 5. De intocht van Willem IV te Amsterdam 6. Willebrord op Walcheren 7. Maarten Harpertszoon Tromp voor den Zeeslag bij Duins Een Tournooi 9. Jan Evertsen in de Staten van Zeeland 10. De Ruyter, ''Dat is onze man!'' (?) 11. Slag bij Nieuwpoort 12. Leiden ontzet (?) 13. Cornelis Tromp, ''Daar komt Bestevaer H.A. van Trigt 1. Edelen en Poorters uit den tijd van Karel V 2. Margaretha en Hare Raden 3. Het verbond der Edelen 4. Dood van Willem van Oranje, Portretten van Willem I, Maurits en Frederik Hendrik 9

10 J.J. Mesker 1. Vergaderzaal der Staten van Holland (Binnenhof) 2. De Ridderzaal te 's-gravenhage 3. Inneming van Den Briel 4. Een gezelschap op het Muiderslot November 1813 te Scheveningen H. ten Kate 1. Willem III verzoent de Ruyter en Tromp (Bron: De geschiedenis gekleurd, Centraal Museum, 1982) 10

11 1.4 Bijlage 4: Leesboekjes (1901, 1932), Fondscatalogus

12 12

13 13