Info plus Dinosauriërs

Transcriptie

1 Project Dieren C- verrijking week Info plus Dinosauriërs Stel je voor: Je staat in een bos, met allerlei bomen, die je nog nooit hebt gezien. Hoge naaldbomen, zegelbomen, schubboomsoorten, encyicaden (hoge, bolle planten die op palmen lijken) staan door elkaar. Zulke vreemde bomen heb je in je hele leven nog nooit gezien! Het is erg warm en vreemde, grote insecten gonzen om je hoofd. Een prachtige supergrote libel strijkt neer op een boomstronk. Achter een stel struiken hoor je geritsel. Plotseling zie je een kop achter een dikke boomstam verschijnen. Het is een dier wat je wel eens in boeken, maar nog nooit in het echt gezien hebt. Het is een dinosaurus! Je denkt aan al die boeken die je over dino s gelezen hebt en je vraagt je af: wat is het? Is het een sauropode (planteneter) of een theropode? (vleeseter). Belangrijk om te weten, want als hij bij de laatste categorie hoort kun je maar beter maken dat je wegkomt. Om te kunnen bepalen met welke soort je te maken hebt moet je een aantal kenmerken weten. 1. Hoe staat hij? De vleeseters lopen namelijk op hun achterpoten en gebruiken hun staart om hun evenwicht te bewaren. Dat weet je, maar ja, er zijn ook wel planteneters die op hun achterpoten lopen. 2. Hoe ziet zijn gebit eruit? Heeft hij lange kaken en scherpe kromme puntige tanden, dan is het een vleeseter. Heeft hij korte kaken met een snavelachtige bek en wangen opzij, dan is het een planteneter. 3. Hoeveel vingers heeft hij? (als je zo dichtbij durft te komen om dat te bekijken tenminste!) Vleeseters hebben meestal twee of drie gekromde klauwen. Planteneters hebben er vier of vijf. 4. Hoe is de bouw van het dier? Vleeseters zijn slank, zodat ze snel kunnen lopen. Planteneters zijn groter en dikker, omdat ze voor hun eten een groter spijsverteringskanaal nodig hebben. Als je dat allemaal hebt bedacht en je komt er achter dat je met een vleeseter te maken hebt, kun je maar beter bedenken hoe je kunt ontsnappen. Niet alleen kunnen de dino s scherp zien, ook hun reuk is goed ontwikkeld. Wat te doen, rennen of doodstil blijven staan? Je staat er nu verder helemaal alleen voor. Sterkte! Project Dieren C-verrijking week 4 1

2 De tijd van de dino s Gelukkig kan dit allemaal natuurlijk niet gebeuren, want de dinosauriërs zijn al lang geleden uitgestorven. Ze leefden in het Mesozoïcum. Dat is een periode van miljoenen jaren geleden. Deze afbeelding is een onderdeel van het overzicht uit hoofdstuk 1. Hier kun je zien welke dieren er toen leefden. Mesozoïcom Krijt Jura Trias 65,5-145,5 miljoen jaar geleden De grote reptielen leven in deze periode, waarna ze uitsterven. De eerste echte vogels komen. Warm klimaat. 145,5-199,6 miljoen jaar geleden Bloeiperiode van de grote reptielen. Eerste oervogel. Er groeien veel coniferen. (struiken) 199,6-251,0 miljoen jaar geleden Opkomst van de dinosauriërs en ammonieten. Eerste zoogdieren. Archeologie De eerste botten die goed bestudeerd werden, zijn aan het begin van de 19 e eeuw in Engeland gevonden. Archeologen, paleontologen ( fossielenkenners) en andere wetenschappers hebben wereldwijd alle bewijzen bij elkaar gelegd om zich een idee te kunnen vormen over hoe de dino s eruit gezien moeten hebben en hoe ze leefden. Richard Owen, een Engelse wetenschapper bedacht een naam voor deze groep dieren. Hij bedacht de naam Dinosauria. Dat lijkt veel op het woord deinos, een Grieks woord. Deinos betekent: verschrikkelijk. Het woord sauros betekent hagedis. Fossielen Er zijn veel fossielen van dinosauriërskeletten, voetafdrukken en eieren in China en Mongolië gevonden. In totaal wel meer dan 100 verschillende soorten. Tijdens het Mesozoïcum leefden er niet alleen dinosauriërs, er leefden ook heel veel andere dieren. De best bewaarde fossielen zijn die van de dieren die bij het water leefden. Hoe een fossiel is ontstaan, kun je lezen in hoofdstuk 1. Er zijn maar heel weinig dinosauriërs gefossiliseerd (tot fossiel geworden). Project Dieren C-verrijking week 4 2

3 Indeling Wetenschappers houden ervan om alles te verdelen in groepen, zoadat het overzichtelijk wordt. Daarom hebben ze de dino s in twee grote families ingedeeld. Maar waar let je op als je die verdeling goed wilt maken? De wetenschappers keken naar de heupvorm. Ze hadden ontdekt dat er dino s waren met verschillende heupen. Ze deelden de dinosauriërs in twee groepen in: Dino s met :1. hagedisheupdino s (saurischia) 2. vogelheupdino s (ornititschia). Het verschil ziet er zo uit. Vogelheupen (Ornithischia) Hagedisheupen (Saurischia) Deze twee groepen waren nog heel groot en er zaten in beide groepen ook nog heel veel verschillen, dus moesten die ook weer worden ingedeeld. Project Dieren C-verrijking week 4 3

4 Planteneters en vleeseters Archeologen hebben in de magen van de planteneters (sauropoden) stenen gevonden. Dat was bijzonder. Ze ontdekten waarom die sauropoden de stenen aten. De sauropoden hadden niet het soort tanden waarmee ze hun eten konden kauwen. Als ze de blaadjes van de bomen hadden getrokken, slikten ze het zo door, zonder te kauwen. De stenen die ze inslikten zorgden ervoor dat het voedsel in de maag vermalen werd. Duiven doen dat nu ook nog. Ze slikken fijn grind in om dezelfde reden waarom de dino s dat eeuwen geleden ook al deden. Veel plantenetende dinosauriërs aten laaggroeiende struiken, zoals varens. De sauropoden die een lange nek hadden, zoals de diplodocus aten de taaiere bladen uit de hoge coniferen en de palmvarenbossen. De vleeseters (theropoden) hadden een enorme rij gebogen en gekartelde tanden. De meest bekende (en meest gevreesde) vleeseter is de Tyrannosaurus Rex. Hij kon 15 meter lang worden. De dinosauriërs leefden miljoenen jaren op de aarde. Dat betekent dat de dino s uit de beginperiode er anders uitzagen dan de dinosauriërs uit het late Trias. Wist je dat een diplodocusjong 2 meter lang was als hij uit het ei kroop? de grootste sauropode een hart had dat 1000 kilo moet hebben gewogen? Pangea De aarde zag er in de tijd van de dinosauriërs heel anders uit dan nu. Vele miljoenen jaren geleden behoorde al het land op aarde tot één enorm supercontinent. Een continent is een grote massa land op de aardbol. Men noemt dat Pangea, wat al-aarde betekent. Wetenschappers hebben berekend dat het supercontinent in de loop van miljoenen jaren is losgeraakt. Het Pangea is in kleinere stukken uit elkaar gevallen. Dat was in de tijd waarin de dino s op aarde liepen. Zo komt het dat op alle continenten fossielen zijn gevonden van dinosauriërs. De continenten hebben er miljoenen jaren over gedaan om te komen waar ze nu zijn. De continenten bewegen nog steeds. Niet heel veel; een paar centimeter per jaar. Met een beetje fantasie kun je zien dat je de continenten van het onderste plaatje als een puzzel zo in elkaar kunt schuiven. Project Dieren C-verrijking week 4 4

5 Dino Guinness book of records: Langste dinosaurus: Zwaarste dinosaurus: Slimste dinosaurus: Domste dinosaurus: Snelste dinosaurus: De eerste dinosaurus in de ruimte: Seismosaurus, soms wel 50 meter lang. Dat is een half voetbalveld. Argentinosaurus, kon kilo wegen. Troödon, hij had de grootste herseninhoud in vergelijking met zijn lichaam. Apatosaurus, de kleinste hersenen in vergelijking met zijn lichaam Gallimimus, hij kon 80 km per uur lopen In 1998 nam een spaceshuttle een fossiel mee de ruimte in! De namen van de dinosauriërs: De namen van de dinosauriërs zijn samengesteld naar de eigenschappen van het dier. Zonder een afbeelding, kun je dan weten hoe de dino er uitgezien moet hebben. a='zonder' allo=anders brachio='arm' cera='gehoornd' derm='huid' dino='verschrikkelijk ' mega='enorm' omni='alles' ornitho='vogel' plateo='plat' poly='veel' ptero='gevleugeld' raptor='dief' saurus='reptiel' tops='hoofd' tyranno= geweldig acro='top' barry='zwaar' brachy='kort' carno='vlees' di='twee' diplo='dubbel' hexo='zes' micro,micra='klein' odon='tand' ophtalmos='oog' pachy='dik' pod='voet' pro='voor' quadri='vier' rhino='neus' stego='pantser tri='drie' veloce='snel, snelheid' Project Dieren C-verrijking week 4 5

6 Wist je dat een herder in Colorado in Amerika een hut had gebouwd van fossiele sauropode botten, omdat hij dacht dat het stenen waren? vijf mensen drie jaar bezig geweest zijn om een Tyrannosaurusskelet schoon te maken en in elkaar te zetten? deze dinosaurus van lego gemaakt is? Er zijn meer dan stenen verwerkt. De bouwer heeft er 7 maanden over gedaan. Info plus Opdrachten 1. Wat zou je doen om te ontsnappen aan de klauwen van de dinosaurus achter het bosje? Daarbij kies je zelf wat voor soort dinosauriër er staat. Houd rekening met de eigenschappen van het dier. 2. Hoeveel klaslokalen zou je nodig hebben om een volwassen Tyrannosaurus Rex in te zetten? 3. Hoeveel continenten zijn er nu op onze aardbol? 4. Je bent in een tijdmachine naar het Trias gereisd. Beschrijf wat je ziet en schrijf een verhaal over je avonturen. (Minimaal een half A4-tje ) 5. Stel een dinosaurus samen. Gebruik de tabel met eigenschappen op blz.5 Je kunt er ook je eigen naam nog voor zetten, bijv. als je Lars heet, kun je een Larstyrannorhinopolysaurus samenstellen. Maak er een tekening van. De eigenschappen van de namen moeten wel terug te vinden zijn in je tekening. 6. Maak een folder voor een dinosaurus park. Bedenk goed welke informatie in de folder moet komen te staan. Gebruik korte, krachtige zinnen Mooie illustraties Adres Openingstijden Maak het overzichtelijk Bedenk een slogan Project Dieren C-verrijking week 4 6

7 Overleg met je leerkracht Computeropdrachten: 1. typ in: Klik het volgende aan: Algemeen Nederland Natuurinformati e Dinos En vervolgens: 50 kindervragen Bekijk de informatie die je interessant vindt 2. Zoek op: SchoolTV-Beeldbank over dinosaurus-namen Film (Gekke namen, die dino's) Project Dieren C-verrijking week 4 7

8 Project Dieren C- verrijking week Info plus Haaien Haai Lees voordat je verder gaat eerst de informatie op bladzijde 80 en 81. Heb je wel eens van de film Jaws gehoord? Steven Spielberg, een beroemde filmregisseur, maakte in 1975 een film over de grote witte haai, ook wel mensenhaai genoemd. Het is een spannende film, waarin een reusachtige haai de kust onveilig maakt en alles en iedereen verslindt. De film is gemaakt naar het boek Jaws van Peter Benchley. Het verhaal speelt zich af in een niet echt bestaand dorpje aan de kust van Amerika. Haaien zijn roofdieren. In de wereldzeeën staan ze aan het einde van de voedselketen. Dat betekent dat ze geen vijanden hebben en ze niet bang hoeven te zijn om opgegeten te worden. Haaien zorgen er voor dat het aantal vissen goed verdeeld blijft. De mens jaagt op zijn beurt weer op haaien. Ze worden gedood om hun vlees, vinnen, huid en de olie uit hun lever. Tegenwoordig worden haaien beschermd. Haaien en dolfijnen raken ook vaak verstrikt in netten van vissers die eigenlijk op andere vissoorten vissen. Ze kunnen daardoor verdrinken of ernstig geblesseerd raken. Wist je dat een shark-pod elektrische velden onder water kan opwekken, dat haaien afschrikt? sinds de Olympische zomerspelen van 2000 in Sydney veel zwemmers gekleed gaan in een haaihuid. Deze is zo gemaakt dat het lijkt op de huid van een haai. Ze hopen zo de tegenstander te snel af te zijn met hun aquadynamische pak! Indeling Zoals je al in eerdere hoofdstukken hebt kunnen lezen, houden wetenschappers en biologen ervan om indelingen te maken. Maar hoe deel je nu meer dan 350 haaien in groepen in? Kijk je naar hoe groot ze zijn, naar de kleur, de plek waar de vinnen zitten, of deel je ze in naar de manier waarop ze hun jongen krijgen? Of misschien wel naar het gebied waarin ze leven. De biologen hebben besloten om de haaien in te delen in 8 groepen, waarbij ze hebben gekeken naar: de stand van de mond en de ogen ten opzichte van elkaar, spitse kop of stompe kop, aantal rugvinnen etc. Hier zie je een paar soorten. Kijk goed naar de vormen en de verschillen. Project Dieren C-verrijking week

9 blauwe haai citroenhaai grondhaai hamerhaai rifhaai tijgerhaai Functie van de vinnen De bekende driehoekige rugvin is ervoor om draaiingen van het lichaam om de lengteas af te remmen. Tevens helpt deze vin de haai om snel om zijn eigen as te kunnen draaien. Als een vis een hoge staartvin heeft, is het een snelle vis. Omdat het gewicht van de haai aan de voorkant het grootst is, zorgt ook de bovenste punt van de staartvin er voor dat het lichaam horizontaal blijft. De dwars uitgestoken borstvinnen, geven de haaien extra drijfkracht. Ze kunnen hun borstvinnen niet als peddels gebruiken. Daarom kunnen haaien niet achteruit zwemmen! Andere vissen kunnen dit vaak wel. De vinnen worden ook gebruikt om te sturen en te remmen. Als haaien zwemmen, beweegt hun hele lichaam. De bewegingen wordt naar de zijkanten gemaakt. De ruggenwervel is zo gemaakt, dat er alleen maar een beweging gemaakt kan worden van links naar rechts en niet van boven naar beneden. Bij mensen is dat anders. Wij kunnen met onze ruggenwervel van voor naar achter bewegen. De ruggengraat van walvissen en de dolfijnen is anders. Ze bewegen hun ruggengraat tijdens het zwemmen op en neer. Project Dieren C-verrijking week 9

10 Haaien hebben een gestroomlijnd lichaam. De huid van de haai is bedekt met heel kleine gebogen doorntjes. Je zou denken dat dat niet handig is, omdat ze dan minder snel door het water kunnen bewegen. Maar de piepkleine doorntjes zorgen er juist voor dat het water er heel gemakkelijk langs rolt. Ze zijn met deze hoorntjes juist beter gestroomlijnd. De hoorntjes zijn heel klein. Als je de huid van de haai voelt, lijkt het op grof schuurpapier. Het skelet van haaien is gemaakt van kraakbeen. Het is elastisch, het is buigbaar, maar ook erg sterk. Wij hebben ook kraakbeen in ons skelet, bijvoorbeeld in de scharniergewrichten en bovenin je oorschelp. Haaien zijn ook gevoelig! Haaien en roggen gebruiken elektriciteit om hun prooi te vinden. In de huid op hun neus en kop hebben ze kleine gaatjes, waarin elektrische sensoren zitten. Die worden ampullen van Lorenzi genoemd. Lorenzi heeft de sensoren ontdekt en ook wat de haaien er mee konden doen. Ze kunnen zo ook goed trillingen voelen. Dit helpt ze bij het vinden van een prooi. Haaien hebben geen oorschelpen. Maar ze kunnen goed horen. Ze hebben zintuigen in de zijkant van hun lichaam. Ook hiermee kunnen haaien bewegingen in het water voelen. Ze kunnen zelfs de bewegingen van de kieuwen van andere vissen horen! Geboorte Er bestaan drie vormen van geboorte bij haaien: 1. Eier levendbarend De meeste haaien zijn eier levendbarend. Na de bevruchting zitten eitjes in de eileider. Alle voedsel voor de kleine haaitjes zit al in de eieren. Daar ontwikkelen ze zich verder. Vaak eet het jong dat het eerste uitkomt de andere eitjes op! Als het jong groot en sterk genoeg is wordt het levend geboren uit de moeder. Dat noem je eier levendbarend. Op het plaatje zie je links een ei en rechts een haaitje. 2. Levendbarend Bij haaien die levend baren hecht het eitje zich aan de wand van de eileider van de moeder haai. Het is niet zoals bij eier levendbarende haaien dat er voldoende voedsel in de eieren zelf zit. Er ontstaat een placenta en een navelstreng waardoor het babyhaaitje genoeg voedsel krijgt. Als het haaitje oud en sterk genoeg is, wordt het levend uit de moederhaai geboren. Het werkt eigenlijk op dezelfde manier als bij mensen en zoogdieren. Project Dieren C-verrijking week 10

11 3. Eierbarend Er zijn ook haaien die eieren leggen op de zeebodem. De jongen komen buiten het lichaam van de moeder uit het ei. De omhulsels van de eieren lijken op leerachtige zakjes. Ze worden ook wel meermintasjes genoemd. De draadvormige aanhangsels aan het eierzakje zorgen ervoor dat de eieren zich gemakkelijk kunnen hechten aan zeewier. Het ligt aan de temperatuur van het water hoe lang het duurt meermintasje voordat de eieren uitkomen. In koele zeeën duurt het ongeveer negen maanden, terwijl in warmere zeeën de eieren veel eerder uitkomen. Wist je dat een witte haai 1 druppel bloed kan ruiken in 4,6 miljoen liter water. de kleinste haai ter wereld voor de kust van Japan leeft en ongeveer 15 cm lang is? als de tanden van een haai versleten zijn, er gewoon weer nieuwe in een volgende rij er achter groeien? een haai in zijn leven duizenden tanden kan verslijten? Info plus Opdrachten 1. Maak een voedselketen van waterdieren of landdieren. Je mag zelf weten hoe je dat doet. Je mag de dieren tekenen, of alleen de namen opschrijven. 2. Hoe komt het, denk jij, dat zoveel mensen geboeid zijn door haaien? 3. Kunnen haaien horen of alleen maar voelen? Leg je antwoord uit. 4. Kun je verklaren waarom de haai een verticale staartvin heeft en de dolfijn en de walvis een horizontale? Project Dieren C-verrijking week 11