Boekverslag Nederlands Hersenschimmen door J. Bernlef

Transcriptie

1 Boekverslag Nederlands Hersenschimmen door J. Bernlef Boekverslag door M woorden 3 jaar geleden 5,9 3 keer beoordeeld Auteur Genre J. Bernlef Psychologische roman Eerste uitgave 1984 Vak Nederlands Titel: Hersenschimmen Schrijver: J. Bernlef Jaar van uitgave: 1984 Plaats van uitgave: Amsterdam Motivatie boekkeuze Hersenschimmen had ik in 2009 in mijn boekenlijst voor de havo staan. Toen heb ik het boek niet gelezen. Wel heb ik er een verslag van gemaakt. Het onderwerp kon mij niet heel erg boeien. Enkele jaren later heb ik het alsnog gelezen. Mijn oma werd dement en ik herinnerde mij dat ik eens een boek had moeten lezen over dit onderwerp. In 2009 was dit onderwerp een ver-van-m n-bed-show, maar ineens kwam het heel dichtbij. Nadat ik het gelezen heb, raadde ik mijn moeder aan het ook te lezen. Zij had namelijk moeite met de situatie van haar moeder en wilde dementie beter begrijpen. Hersenschimmen bleek een goed informatief boek voor ons te zijn. Het geeft je een kijkje in het hoofd van iemand met dementie. Het laat je de ziekte, voor zover mogelijk, een beetje beter begrijpen. Korte samenvatting Het verhaal verteld de ontwikkeling van de dementie van Maarten Klein. Maarten woont samen met zijn vrouw Vera in Amerika. De dementie begint met kleine dingen, hij staat in een kast en is vergeten waarom hij daar staat en hoe hij daar kwam. Naar verloop van tijd wordt Maarten steeds slechter en verwarder. Je volgt als lezer zijn gedachten, die alsmaar onsamenhangender worden. Aan het einde van het boek heeft de dementie Maarten volledig overgenomen. Het probleem Het probleem in dit boek is dementie en het ontstaan daarvan. Maarten is een man van 71 die langzaam door dementie verteerd wordt. Hij vergeet wie hij is en wie zijn geliefden zijn. Recensie Pagina 1 van 7

2 Een winter vol vergetelheid In de 23 jaar na het verschijnen van Hersenschimmen in 1984 is het boek inmiddels verfilmd (in 1987, door Heddy Honigman), bewerkt als toneelstuk (in 2006, door het Ro Theater) en een half miljoen keer over de toonbank gegaan (Trouw ). Nog voordat dit alles zo ver was, nog voor het verschijnen van het boek, ging J. Bernlef met Willem Roggeman in gesprek over het werk. Ik ben op het ogenblik bezig met een boek dat zich heel letterlijk met het vergeten bezig houdt. Het gaat over een man die, vrij plotseling, gaat dementeren. Wat gebeurt er in dat proces. Niemand die het precies weet. Je kunt het alleen aan de buitenkant signaleren. Maar als je het van de buitenkant observeert wordt het al gauw zielig. Ik wilde mij op dat onbekende gebied van een dementerende geest begeven. Het moest dus een boek worden dat zich in de binnenwereld van de hoofdpersoon afspeelt. Dat had ik jaren niet meer gedaan. Het boek heet Hersenschimmen en dat is tenslotte alles wat er van je leven overblijft. (Willem Roggeman, Beroepsgeheim 5: gesprekken met schrijvers, Antwerpen: Facet, 1986, p. 80). Bernlef denkt dat alleen een verhaal over een dementerende man niet goed genoeg is, dat het zielig wordt als zoiets van buitenaf wordt bekeken. Zielig, beter gezegd meelijwekkend, is Hersenschimmen zeker geworden. Maarten Klein, een geboren Nederlander van 71 jaar oud, die in Amerika werkte en daar na zijn pensioen is blijven wonen, kijkt naar buiten en zoekt naar de schoolkinderen die in de buurt op de bus staan te wachten. Het is echter zondag en de kinderen zullen niet komen. Deze vergissing markeert het begin van een aftakeling die als een lawine groeit en voorsnelt. Maarten begint dingen te vergeten: waar hij zijn tas heeft gelaten, dat hij de hond al heeft uitgelaten, de dagen van de week, de uren van de dag. Ook dringt zijn verleden bij het heden naar binnen: hij denkt dat hij weer aan het werk is, en zoekt de notulen van de vergadering op zijn bureau dat al jaren leeg is. Of hij ziet zichzelf als kleine jongen en zoekt zijn kleurpotloden, om vervolgens door zijn vrouw Vera van een stoel afgehaald te worden. De kloof tussen Maarten en zijn vrouw groeit steeds meer door dit soort voorvallen, en kenmerkt zich door verwarde dialogen: Kan het zelf wel, moeder. Noem me geen moeder. Hoe kom je erbij, Vera. Vera wordt overdonderd door de snelheid waarmee de dementie intreedt, moet Maarten bemoederen, schaamt zich daarvoor, weet zich geen raad met hem. In een vergevorderd stadium van zijn toestand herkent hij haar soms niet meer, gaat hij weer Nederlands praten, en denkt hij dat de Amerikaanse dokter een van de geallieerden is, die hem tijdens zijn jeugd kwamen bevrijden van de Duitsers. In de winter klimatologisch, maar ook van Maarten vervagen alle kleurdetails ( wijnrood, marineblauw, muisgrijs ) langzaam tot het steriele wit van de zorginstelling. Het verhaal eindigt met losse flarden van indrukken waar nog maar net een rode draad aan is vast te knopen. Zo n verhaal van een dementerende man is niet genoeg volgens Bernlef, dus bekijkt hij de dementie van binnenuit en probeert hij het in taal weer te geven. Dit is wat het boek zo succesvol maakt: het verhaal heeft een ontwrichtende werking op de lezer zelf. Wie het boek in één keer heeft uitgelezen, weet waar ik het over heb. Uiteraard wéét je dat Maarten geen betrouwbare vertelinstantie is, maar hoe sceptisch je ook bent, je wordt er steeds opnieuw ingeluisd. Je moet vaststellen dat de gebeurtenissen waarvan je dacht dat ze waar waren, het niet zijn. Af en toe vang je een glimp op van de werkelijkheid, als Maarten bijvoorbeeld een gesprek tussen zijn vrouw en de dokter opvangt, maar daarmee ontsnap je niet uit zijn in elkaar stortende wereld. Houvast is een luxe die ontbreekt. Af en toe is er een cursieve regel die het begin van een nieuwe dag aangeeft, maar langzamerhand wordt elke witregel een blackout. De lezer moet gefrustreerd concluderen dat er bij de volgende alinea van alles aan de hand kan zijn, dingen waarvan hij geen weet heeft. Aan het einde van het boek valt ook de typografische zekerheid weg: geen hoofdletters meer, geen volledige zinnen, alleen losse woorden, losse gedachten. Pagina 2 van 7

3 Hersenschimmen. Bernlefs schrijfstijl is beeldend voor het verhaal: vorm en inhoud zijn perfect op elkaar afgestemd. De schrijver bewijst dat hij niet alleen een verhaal kan vertellen, maar dat hij het verhaal kan schrijven op de enige juiste manier: net zo onttakeld als de dementerende hoofdpersoon zelf. Bernlef besloot het interview met Roggeman als volgt. Het paradoxale van het boek is dat het eindigt in totale vergetelheid maar dat het resultaat, het boek, als ieder boek een totaal geheugen is waar nooit meer iets uit weg kan raken. Tot niemand je meer leest. Maar dan hoop ik er zelf niet meer te zijn. Bernlef is er nog. En wellicht staat hem bij leven en welzijn iets compleet anders te wachten dan vergetelheid. We zullen het zien op 11 maart. door Bert Zuidhof, 6 maart 2007 Bron: Thema Dit boek heeft een heel duidelijk thema, namelijk dementie. Het boek gaat voornamelijk in op het ontstaan en de ontwikkeling hiervan. Motieven Motieven in dit boek zijn: De winter/ de sneeuw Maarten heeft het niet zo op de winter. Door de sneeuw raakt alles zijn nuance kwijt, je kunt niets meer van elkaar onderscheiden, niets lijkt meer op wat het is. Dat is precies wat er met Maarten gebeurt, voor hem vervaagt alles. Zijn dementie begint in de winter en het verhaal eindigt op het moment dat de lente haar intrede doet. De sneeuw buiten verdwijnt, maar de sneeuw in zijn hoofd smelt niet meer. Sluit je ogen! Maar het blijft sneeuwen. Het sneeuwt zelfs binnen in mij. Nergens meer verweer. [blz. 146] De oorlog Maarten kan zich van de oorlog nog veel herinneren. Maar hij denkt vaak dat zijn herinneringen tot het heden behoren. Omdat zijn realiteitszin verdwijnt vult hij dit op met herinneringen. Iets wat je veel ziet bij mensen met dementie. Veel dingen van nu herinnert hij zich niet, maar dingen van vroeger wel. Bij hem was de oorlog een tijd die veel indruk heeft gemaakt en daarom het sterkst terug komt. Ook wanneer ze hem mee willen nemen naar het verzorgingstehuis denkt Maarten dat hij meegenomen wordt voor iets dat hij in de oorlog heeft gedaan. Hij probeert ze te vertellen dat ze de verkeerde voor zich hebben. Is de oorlog weer begonnen? Ga nu maar slapen, Maarten, zegt ze schor. Niemand zal je kwaad doen. Is het geen oorlog? Het is vrede. [blz. 138] Taal Taal is een belangrijk motief. Het begint met het feit dat ze van Nederland naar Amerika zijn gegaan en in hun Pagina 3 van 7

4 dagelijks leven een andere taal moesten gaan spreken. In het begin van het boek zegt Maarten ook dat ze soms zelfs tegen elkaar Engels spreken en vergeten terug te gaan op het Nederlands. Maarten krijgt steeds meer moeite met zich uitdrukken, terwijl hij juist zo graag bezig is met taal, bijvoorbeeld kruiswoordraadsels. Hier aan merkt hij zelf dat het niet zo goed met hem gaat. Later in het boek merkt Maarten regelmatig op dat iemand Engels spreekt, wat hij raar vindt. Hij speekt zelf onbewust Engels en merkt zelfs een keer op dat hij het grappig vindt dat hij vloeiend Engels spreekt. Alweer een Amerikaan. Ik schud hem hartelijk de hand. Eardly heet hij. Dokter Eardly zelfs. Een officier dus, al is hij nu in burger. Ik heb net een ritje in een van jullie jeeps gemaakt, zeg ik in vloeiend Engels. Dat gaat mij goed af. Fijn is dat. [blz. 136] Hoofdpersonen Maarten Klein (round character) Maarten is de verteller van dit verhaal. Hij is een man van 71 jaar, geboren in Alkmaar. Hij woont samen met zijn vrouw Vera en hond Robbert in Gloucester, Massachusetts. In de jaren vijftig zijn ze met hun twee kinderen geëmigreerd vanuit Nederland. Ze zijn vijftig jaar getrouwd en hebben een dochter en een zoon; Kitty en Fred. Zij zijn beide weer naar Nederland verhuist. Maarten werkte als notulist bij IMCO, Intergovernmental Maritime Consultative Organisation, toen er een secretaris kwam voor dat werk stelde hij de vangstquantums vast. Hij is een lieve man, die erg veel van zijn vrouw houdt. Maarten denkt veel aan vroeger en houdt er jeugdige ideeën op na. In het begin van het verhaal merk je dat zijn geheugen hem in de steek begint te laten. Aan het einde herinnert hij zich weinig meer en is hij erg verward, van de man die hij was is bijna niets over. Vera Klein (round character) Vera is de vrouw van Maarten. Haar leren we iets minder goed kennen dan Maarten. Ze was vroeger een mooie vrouw en Maarten houdt nog steeds heel erg veel van haar. Vera is een sterke, geduldige en lieve vrouw. Zij trekt eerder dan Maarten aan de bel en besluit hem te laten onderzoeken door een dokter. De dementie van Maarten heeft veel impact op haar leven. Eerst verzorgd ze Maarten thuis, maar op een gegeven moment neemt ze het besluit Maarten in een verzorgingstehuis te plaatsen. Vera probeert zo lang mogelijk zelf voor hem te zorgen, maar zelfs met een hulp in huis kan ze onmogelijk nog langer Maarten in huis verzorgen. Vera blijft dapper, maar heeft het geestelijk en lichamelijk zwaar door haar dementerende man. Kitty (flat character) Kitty is de dochter van Maarten en Vera. Je komt weinig over haar te weten. Ze is in Nederland geboren en is opgegroeid in Amerika. Ze is net als haar broer Fred weer teruggegaan naar Nederland en heeft daar een gezin. Ze komt alleen in de gedachten en herinneringen van Maarten voor. Fred (flat charachter) Fred is de zoon van Maarten en Vera. Je komt weinig over hem te weten. Hij is in Nederland geboren en is opgegroeid in Amerika. Hij is net als zijn zus Kitty weer teruggegaan naar Nederland en heeft daar een gezin. Hij komt alleen in de gedachten en herinneringen van Maarten voor. Ellen Robbins (flat character) Pagina 4 van 7

5 Ellen is een vriendin van Vera. Haar naam valt al in het begin van het boek. Ze komt regelmatig langs en helpt Vera. Ellen is altijd op de hoogte van wat er in de omgeving gebeurt en roddelt hier graag over. Dokter Eardly (flat character) Dokter Eardly is de dokter die Maarten onderzoekt en begeleidt. Hij denkt dat Maarten baadt heeft bij medicijnen en rust. Het is een vriendelijke man, maar ziet de ernst van Maartens situatie niet in. Phil Taylor (flat character) Phil Taylor is de hulp die komt wanneer Vera Maarten niet meer alleen kan verzorgen. Ze is een vriendelijke dame en komt bij Maarten en Vera inwonen. Maarten verwart haar meer dan eens met iemand die hij kent. Perspectief Dit verhaal is vanuit de ik-verteller geschreven. De ik-persoon is Maarten Klein. Je volgt zijn gedachten en belevingen. Ik voelde me een beetje slap vanmorgen, zeg ik. Ik zal het zo voor je doen. Hoeft niet meer. Ik ben zelf al geweest. Je wordt een beetje verstrooid, Maarten. Mijn geheugen is nog nooit zo best geweest. Ik hoor aan mijn stem dat ik mezelf probeer te verdedigen tegen haar plagerige vermaning. Het komt door de sneeuw, zeg ik haastig [ ] [blz. 11] Later in het boek verandert dit naar een wat onduidelijk perspectief. Het verhaal wordt nog steeds vanuit Maarten verteld, maar het woord ik is niet terug te vinden in de laatste bladzijdes. Het is niet echt een hij/zij- of alwetende verteller te noemen. Zelf denk ik dat het nog steeds een ik-verteller is, maar omdat Maarten zo verward is, is het voor hem alsof hij geen ik meer is. De gedachten die hij heeft zijn meer losse flarden en zijn heel erg onsamenhangend. Maar dat is juist de kracht van dit boek. De dementie wordt zo uiterst goed duidelijk. Jij als lezer raakt verward, net als Maarten. Hieronder heb ik twee fragmenten genoteerd uit twee verschillende fases in het boek. Het eerst is wanneer Maarten nog zijn best doet mee te komen en hij nog thuis woont. De tweede is wanneer hij in het verzorgingstehuis zit en weinig tot geen besef meer heeft. Wie is dat meisje daar? Maar Phil is toch geen vreemde. Je hebt vanmiddag nog met haar gewandeld. Ach ja, natuurlijk. Dan is het nu avond dus. Dat is een meevaller zeg! (Misschien sla ik haar iets te hard op haar schouder, dat heb ik soms ook niet meer helemaal in de hand [ ] [blz. 115] Ziek doodziek.. maar weet niet meer of de ziekte nu binnen of buiten deze huid hier zit op de grens is het windstil... een dun doorzichtig punt in de ruimte is hij geworden [blz. 154] Tijd Het verhaal speelt zich begin jaren 70 af, dit is de historische tijd. Veel aanwijzingen voor de tijd krijg je niet. En omdat Maarten het besef van tijd verliest, kan je er niet van op aan dat al zijn herinneringen qua tijd kloppen. Alleen de herinnering die Vera bevestigd kan je aannemen als waar, maar dat is helaas een jaartal waar je niet veel uit kan ontlenen. Maartens moeder stierf in 1950, zijn vader in 1956 op 74-jarige leeftijd. Maarten is 71, als je er van uit gaat Pagina 5 van 7

6 dat Maartens vader ongeveer 20 was toen Maarten werd geboren kan je een rekensom maken: = = = 1973 Het verhaal is chronologisch. Maarten heeft veel herinneringen uit het verleden, die ongeveer een periode van 65 jaar bestrijken, maar dit doorbreekt de chronologie niet. De vertelde tijd is een week tot twee weken. Het verhaal begint op een zondag en eindigt op een zaterdag niet lang daarna. De vertel tijd is ongeveer 12 uur, het boek heeft 160 bladzijdes. Fragment Rosbief aan het ontbijt? En wie is dat meisje aan tafel? Uit haar gedrag maak ik op dat ze weet wie ik ben. Afwachten maar. Misschien zegt Vera haar naam straks of maakt ze een of andere opmerking waaruit ik iets omtrent haar identiteit kan opmaken. Hier voorziet de methode van Simic niet in [1]. Die werkt alleen maar om jezelf onzichtbaar te maken. Ik moet een paar keer hartgrondig gapen. Ik excuseer me maar ze doen net alsof ze het niet gemerkt hebben (dat is nu wel weer aardig van die twee vrouwen). Veel trek heb ik niet, maar wie serveert er nu ook rosbief aan het ontbijt [2]. Ha, nu wordt er gepraat, een gesprek tussen die twee! Wil je er wat sla bij, Phil, zegt Vera. Goed, die jonge heet dus Phil [3]. Meteen aansluiten nu. Heb je het niet warm in die wollen trui, Phil? zeg ik tegen het blonde meisje. [blz 113] Dit fragment vind ik mooi, omdat het een heel herkenbaar moment is. Maarten herkent de hulp in huis niet, maar wil dit niet laten merken. Een soort trots of juist schaamte zorgt ervoor dat hij niet wil laten merken dat hij zich niet herinnert wie Phil is. Mijn oma had deze momenten ook. Bij haar was het trots. Ze was een erg trotse vrouw en heeft het haar dementie heel lang voor ons verborgen weten te houden. Mijn moeder en haar zussen begonnen pas wat te vermoeden toen ook haar trots langzaam verdween en ze zich niet meer besefte dat het vreemd was dat ze bepaalde dingen niet meer wist. Maarten denkt in dit fragment dat het ochtend is, terwijl het daadwerkelijk avond is. Hij is het besef van tijd volledig kwijt. Dingen die zo vanzelfsprekend zijn voor iemand met gezonde hersenen worden ineens verwarrend, je raakt langzaam de grip op je leven kwijt. Dit fragment is een prachtig voorbeeld van hoe Bernlef je uitlegt wat dementie is. Dit korte stukje tekst is heel erg typisch voor iemand met dementie. Het verleden herinnert iemand zich nog goed, zie zin [1] in het fragment, maar het verleden en het heden beginnen door elkaar te lopen. Het besef van tijd verdwijnt, zie zin [2]. En ook al woont iemand bij je in huis, soms maak je iedere dag of een paar keer per dag weer kennis met die persoon, zie zin [3]. Mijn oordeel Een prachtig boek. Nu dat gezegd is wil ik wel noemen dat het geen leuk boek is. Het is een aaneenschakeling van frustrerende en verdrietige situaties. Maar dit verteld mij alleen maar dat het goed geschreven is. Je voelt met de ik- Pagina 6 van 7

7 persoon mee, omdat hij zo levensecht geschreven is. In de recensie noemt Bert Zuidhof het boek zielig, beter gezegd meelijwekkend. Zelf vind ik dit geen goeie omschrijving voor de emotie die dit verhaal je laat voelen. Natuurlijk is de situatie van Maarten en Vera op z n zachtst gezegd schrijnend te noemen, maar dat is niet wat ik in het begin van mijn recensie zou noemen om dit boek te omschrijven. Het doet geen recht aan de ik-persoon, Maarten, en zijn vrouw Vera. Hun situatie is absoluut hartbrekend, maar de manier waarop zij er mee omgaan is bewonderenswaardig. Ik heb in verzorgingstehuizen heel wat vereenzaamde mensen gezien. En deels snap ik de families die hun geliefde weinig of niet bezoeken wel. Maar de dedicatie van Vera en de wilskracht van Maarten zijn ontroerend. Zo n verhaal van een dementerende man is niet genoeg volgens Bernlef, dus bekijkt hij de dementie van binnenuit en probeert hij het in taal weer te geven. Dit is wat het boek zo succesvol maakt: het verhaal heeft een ontwrichtende werking op de lezer zelf. Hiermee slaat de recensent de spijker op z n kop. Het verhaal heeft absoluut een ontwrichtende werking op de lezer. Het doet zelfs een beetje pijn om te lezen hoe snel en hard Maarten aftakelt en hoe Vera haar man kwijt raakt. Zelf ben ik dit boek gaan lezen om dementie iets beter te begrijpen. Ik zou iedereen aanraden dit boek een keer te lezen, om iets beter voorbereid te zijn wanneer het iemand in jouw omgeving overkomt. De woede en frustratie van Maarten en Vera worden ontzettend goed beschreven. Want eigenlijk doorloop je als naaste van en als dementerende persoon een rouwproces. Een proces waarin woede en frustratie een grote rol spelen. Houvast is een luxe die ontbreekt. Af en toe is er een cursieve regel die het begin van een nieuwe dag aangeeft, maar langzamerhand wordt elke witregel een blackout. De lezer moet gefrustreerd concluderen dat er bij de volgende alinea van alles aan de hand kan zijn, dingen waarvan hij geen weet heeft. Aan het einde van het boek valt ook de typografische zekerheid weg: geen hoofdletters meer, geen volledige zinnen, alleen losse woorden, losse gedachten. Hersenschimmen. Wederom heel raak geschreven. Maar ik zie het niet als een luxe die ontbreekt. Eerder als een middel om jou als lezer te laten zien hoe het is om je grip op de werkelijkheid te verliezen. Heel fraai gedaan door Bernlef. Je zou bijna denken dat hij het zelf heeft ondergaan. Pagina 7 van 7