1.2 Jaar van uitgave Het boek is voor het eerst uitgegeven in 1984, deze 35ste druk is uitgegeven in 1991.

Transcriptie

1 Boekverslag door een scholier 2515 woorden 28 maart ,8 47 keer beoordeeld Auteur Genre J. Bernlef Psychologische roman Eerste uitgave 1984 Vak Nederlands 1.2 Jaar van uitgave Het boek is voor het eerst uitgegeven in 1984, deze 35ste druk is uitgegeven in Bladzijden Het boek heeft 166 bladzijden. 2. Inhoud en opbouw 2.1 Typering Het boek is een psychologische roman. Het draait om wat er zich afspeelt in het hoofd van de hoofdpersoon. 2.2 Samenvatting De 71- of 72-jarige Maarten Klein woont met zijn vrouw Vera in Gloucester, aan de oostkust van de Verenigde Staten, even ten noorden van Boston. In de jaren vijftig zijn ze uit Nederland naar Amerika geemigreerd. Hun twee kinderen bleven in Nederland wonen. Maarten werkte tot zijn pensionering bij de Intergovernmental Maritime Consultative Organisation (IMCO), een instituut voor visserijonderzoek in Boston. Op een winterse dag kijkt hij uit naar de schoolbus met kinderen die elke morgen bij zijn huis stopt. Hij denkt terug aan zijn vader, die griffier bij de rechtbank was en thuis temperatuurgrafieken bijhield en aantekeningen over het weer maakte. Uit opmerkingen van zijn vrouw wordt duidelijk dat Maarten een beetje verstrooid begint te worden: het is zondag, dus de kinderen hoeven niet naar school. Hij denkt dat het ochtend is, maar het is al middag. Eerder vergat hij al zijn koffie op te drinken en voor Vera hout uit de schuur te halen, hoewel ze hem daar tweemal om had gevraagd. Hij zoekt de schuld van zijn vermoeidheid en concentratieverlies voorlopig bij de lange winter. Maarten piekert over zijn vergeetachtigheid. Er is iets mis, maar hij weet niet precies wat. Hij betrapt zich erop dat hij hardop in zichzelf praat. Woorden die hij alleen gebruikte op zijn werk duiken plotseling op in zijn conversatie met Vera. Zijn gedachten dwalen vaak door associaties af naar gebeurtenissen uit het verleden, vooral uit zijn jeugd, uit de Tweede Wereldoorlog en uit de tijd dat hij op kantoor werkte. Soms roepen de herinneringen handelingen op waarvan hij zich niet bewust is. Als hij terugdenkt aan het mislukte vlechtwerkje dat hij op de kleuterschool van stroken Pagina 1 van 6

2 papier maakte, scheurt hij onbewust de krant aan repen. De juffrouw vroeg hem destijds de potlodendoos te halen en Maarten gaat hem zoeken, op een plank in het washok, waar hij met een stoel bijklimt. Als Vera hem daar vindt, beseft hij pas wat hij doet. Tijdens een wandeling met de hond Robert verliest hij zich weer in het verleden. In het meisje achter de bar van het café waar hij even uitrust, herkent hij zijn eerste vriendin. Daarna komt hij in het antiquariaat waar hij kort daarvoor The Heart of the Matter van Graham Greene kocht. Maarten kan zich het boek op dat moment niet herinneren, hoewel hij er thuis af en toe een stukje in leest. Als hij mijmerend verder dwaalt door de stad, vindt Vera hem, ze maakte zich ongerust en is hem met de auto gaan zoeken. De symptonen van Maartens dementie worden duidelijker en heviger. Vera heeft de deur op slot gedaan toen ze even weg moest, maar Maarten breekt hem open om naar een IMCO-vergadering te gaan. Het gereedschap neemt hij mee in zijn aktentas. Hij gaat echter niet zoals vroeger met de trein naar Boston, maar loopt naar een vakantiehuisje, waarvan hij de deur ook forceert. Terwijl hij wacht op de anderen oefent hij zijn betoog, waarin hij zijn twijfel uitspreekt over de zin van de organisatie, die aan de hand van computerprognoses aanbevelingen doet over vangstquantums. Dan realiseert hij zich de situatie en gaat hij op weg naar huis; hij vergeet echter zijn tas. Vera is bij dokter Eardly geweest. Hij heeft haar aangeraden met Maarten foto's te bekijken om de herinneringen te ordenen. Maarten herinnert zich tot in de details het verhaal bij een foto uit zijn jeugd, maar kan andere gebeurtenissen, zoals het bezoek van zijn kinderen uit Nederland drie jaar geleden, niet plaatsen. Later weet hij dat weer, maar als de deur wordt gerepareerd kan hij zich het niet herinneren dat hij hem heeft opengebroken. Op het bezoek van dokter Eardly reageert Maarten met een redevoering, die imponerend bedoeld is. Daarna realiseert hij zich met machteloosheid, woede en angst dat hij niet meer helemaal meester is over de taal: hij moet zinnen soms eerst vanuit het Nederlands in het Engels vertalen voordat hij ze kan uitspreken en heeft moeite met het benoemen van voorwerpen. Steeds meer vermengt Maartens verleden zich met zijn dage lijks leven. Maarten verwart Vera met zijn moeder en zijn huis met dat van zijn grootouders. Wat zijn vrouw hem het enen moment vertelt, kan hij direct daarna weer vergeten zijn. Als zij weg is, slaat Maarten een ruit in om de hond binnen te laten. Daarna vergeet hij het gas uit te zetten. Bij het volgende bezoek van de dokter ziet Maarten hem als een tegenstander in een moeilijke onderhandeling. Hij gaat hem verbaal te lijf met een vergaderstrategie van zijn ex-collega Karl Simic. Als de dokter hem een kalmerende injectie wil geven slaat hij hem de spuit uit handen. Op dat moment waant hij zich in de oorlog. Omdat de toestand gevaarlijk wordt, komt de gezinshulp Phil Taylor inwonen om op Maarten te letten. Deze vergeet steeds wie zij is en waarom ze er is, en verwart haar met zijn pianolerares van vroeger en met zijn dochter. Als hij tweemaal in een nacht door het huis dwaalt, geeft Phil hem een injectie. Maarten wordt wakker doordat hij in zijn bed heeft gepoept. Vera en Phil maken de riemen los waarmee hij was vastgebonden en wassen hem in het bad; Maarten krijgt daarbij een erectie. Pas als hij het aanraakt beseft hij vol schaamte dat het zijn geslacht is dat boven water uitkomt. Maarten ontsnapt nog een keer uit het huis en komt na een wandeling door de duinen terecht in het zomerhuisje waar hij eerder zijn aktentas had laten staan. De vuurtorenwachter ziet hem lopen en brengt hem terug naar huis in zijn jeep, waardoor Maarten hem houdt voor een Amerikaanse soldaat tijdens de bevrijding. Even later komt dokter Eardly, die Maarten voor een soldaat in burger houdt. Als de dokter hem een kalmerende injectie wil geven denkt hij dat hij wordt verdacht van collaboratie. Als Maarten wakker wordt, maakt hij een vuur in de open haard en verbrandt hij uit het album de foto's waarop hij is afgebeeld. Hij herkent zichzelf niet meer. Vera en Phil binden hem op een stoel vast. Ook hen herkent hij niet meer. Dan wordt hij in een ziekenwagen naar een inrichting gebracht. Er dringen nog maar flarden van buiten tot Pagina 2 van 6

3 Maarten door; zijn wereld is gekrompen tot zijn onsamenhangende, maar soms plotseling heldere gedachten, waarin de taal een belangrijke rol speelt. Het boek eindigt met een mededeling die hij nog wel opvangt, al beseft hij niet dat die van Vera komt: zij vertelt hem dat de lente op het punt staat te beginnen. 2.3 Tijd a. Het boek speelt zich af in deze tijd, dat wil zeggen ong. in1980. b. De verhaaltijd van het boek is ongeveer acht dagen en de leestijd is ongeveer 6 uur. c. Een belangrijke vertraging is die op blz. 56, daarin verteld Maarten hoe hij zich voelt en vergelijkt het met een nieuw merk koffiebus en dat je zonder herinnering niet iets kunt herkennen, alleen maar kijken en dat hij zich zo voelt. Dit is een belangrijk stuk, omdat het inzicht geeft in Maartens wereld vanuit het normale gezien, zodat je hem later, als zijn dementie verergert, nog kan volgen en dat je er dan niet niks meer van snapt. Het is één van de weinige stukken waarin hij zo duidelijk inzicht toont in zichzelf. Hij heeft er ook heel erg behoefte aan iets te zoeken om met Vera te delen hoe hij zich voelt, zodat ze het contact niet verliezen. d. Er staat een belangrijke versnelling op blz.33; Wat is er met de tijd? Heb ik net een sprong gemaakt van s middags naar s avonds? e. Op blz zit een flash-back, waarin Maarten terugdenkt aan een avond met een collega, waarna die collega zelfmoord pleegde. In dezelfde flash-back denkt hij terug aan die enige keer dat hij ooit is vreemdgegaan, met een vrouw in Parijs. Het stuk over zijn collega is wel belangrijk, aangezien hij er nog vaker op terugkomt en als hij niet weet hoe zich te gedragen, volgt hij tactieken die hij van Simic heeft afgekeken. Dit geeft ook aan dat hij houvast zoekt, hij zoekt naar een houding tegenover al die mensen die iets van hem verwachten en hij weet niet wat. 2.4 Ruimte a. Het verhaal speelt zich af in de een dorpje in de VS, voornamelijk in hun huis en aan het eind in het verpleegtehuis. b. Er zijn vele belangenruimten in het boek, die steeds een rol spelen in het laten zien van Maartens verergerende dementie. Één van de opvallendste belangenruimten is de sneeuw die buiten ligt; daardoor raakt Maarten nog meer in de war, want alles is hetzelfde. Dit gebruikt hij ook als excuus voor zijn vergeetachtigheid. Verder zijn er dus nog dingen die steeds terugkomen, maar waar Maarten steeds verder vanaf staat, dit is een heel mooi staaltje schrijfwerk, het is zo subtiel, maar overal in verwerkt. 2.5 Personen a. Maarten: Een oude man, die vroeger heel plichtsgetrouw gewerkt heeft en nu samenwoont met zijn vrouw, Vera. Zij hebben een lang huwelijk achter de rug, hun kinderen wonen in Nederland en zij in de VS en dat vind Maarten niet leuk. Hij begint te dementeren en daardoor verandert zijn persoonlijkheid ook. Hij Pagina 3 van 6

4 wordt afstandelijk en zelfs vijandig tegenover anderen, omdat hij meent dat zij samenspannen en omdat hij de omgeving niet begrijpt, ziet hij hen al s vijanden, hij heeft geen contact meer met de omgeving en neemt zichzelf zijn fouten kwalijk. Vera: Een oude vrouw, die een gelukkig leven heeft geleid met haar man. Als hij dementeert, kan zij er heel moeilijk mee omgaan, ze ziet haar geliefde Maarten veranderen in iemand die ze niet herkent en hun verleden samen lijkt te verdwijnen. Ze voelt zich erg ongelukkig en weet niet goed wat te doen met hem en met haar gevoelens van frustatie, omdat ze hem niet kan helpen. Ze is alleen, omdat haar kinderen in Nederland wonen en ze is ook de enige die hem zo goed kent. b. Vera - Maarten 2.6 Vertelwijze De vertelwijze is erg opvallend, want het is in de ik-vorm geschreven en wordt beschreven vanuit Maarten, al dementerende. Dit heeft een heel groot effect op het verhaal; je wordt meegenomen in de (veronderstelde) wereld van een dementerende en dat betekent twee dingen; soms snap je niet alle achtergronden, zodat je je erg in hem inleeft en soms snap je de achtergronden wel, terwijl hij dat niet doet. Dat zorgt voor een heel raar effect en maakt je heel bewust van de situatie. 2.7 Struktuur a. Het boek is niet heel erg gestructureerd, want het is natuurlijk direct geschreven uit het bewustzijn van Maarten, de enige structuur die erin zit, is dat bij het begin van elke nieuwe dag, de eerste woorden schuingedrukt zijn. b. Het boek heeft een opening-in-de-handeling, dat is natuurlijk ook vrij logisch, aangezien je in het bewustzijn van Maarten valt. c. Het einde is gesloten, Maarten is zo ver heen, dat hij nauwelijks meer bij bewustzijn is en zit in een verpleegtehuis. Het is een aflopende zaak. 3. Motieven en thema 3.1 Motieven *dementie: -(blz.89) Ze zegt in huis? -(blz.119) Alles gaat niet meer. *geisoleerd: -(blz. 70) Hij denkt met afkeer. -(blz.102) Een zin worden gemaakt. -(blz. 27) (zolang ik mijzelf houden.) *moeilijke acceptatie: -(blz.105) Ik voel..en onrechtvaardig. -(blz. 96) om snel onder controle. Pagina 4 van 6

5 *liefde: -(blz.116) Liefde op kleinste details. -(blz. 36) Met twee je, Vera. *vergankelijkheid: -(blz. 44) Liefs-Kitty andere collega. -(blz. 152) en ook het verschil. 3.2 Thema Een man wordt door zijn dementie geisoleerd tegenover zijn omgeving en zijn liefdevolle vrouw kan moeilijk de vergankelijkheid accepteren. 3.3 Titel De titel Hersenschimmen slaat op de dementie van Maarten. Bij zijn dementie vervagen de beelden en herinneringen in zijn hoofd als het ware tot schimmen, waar hij geen vat meer op heeft. Dat wordt steeds erger, tot de herinneringen en zijn band met de werkelijkheid helemaal vervaagd zijn. 4. Persoonlijke mening 4.1 Mooiste gedeelte Het meest intense stuk van het verhaal vind ik het gedeelte aan het einde waar Maarten zo ver heen is dat hij foto s uit het fotoalbum verbrandt. Dat is zo in en intriest dat ik bijna het boek weggooide. Het is zo goed beschreven, je gaat zo mee in het wereldje van het boek en dan gebeurt dit en dan krijg je dat pijnlijke gevoel dat je tegelijkertijd weet wat er gebeurt en dat je tegelijkertijd voelt hoe erg het ook is voor Vera, dat het zover komt dat iemand zo zichzelf, zijn persoonlijkheid kwijtraakt. De persoonlijkheid, alle banden die wij in ons leven opbouwen, waaraan we ons spiegelen, die ons een manier van bestaan geven, alles valt weg en dat wordt in dit stuk heel erg duidelijk. De combinatie van het ik-perspectief en hetgene wat jijzelf weet van de realistische situatie maakt dit tot ontzettend pijnlijk. 4.2 Andere boeken Ik heb geen andere boeken van deze schrijver gelezen en volgens mij zijn er geen vergelijkbare boeken met hetzelfde thema. 4.3 Persoonlijke mening Dit boek heeft me ontzettend geraakt, ik heb mezelf zelfs een aantal keer moet dwingen om het boek niet weg te leggen en nooit meer open te doen, want ik vind het echt heel heftig om te lezen. De reden hiervoor is dat dementie gewoon heel erg is, onvoorstelbaar erg. Maar de manier waarop het geschreven is zorgt ervoor dat het heel intens is. Hij schrijft niet zozeer om het schrijven, niet om mensen te vermaken, maar om te laten zien wat er gebeurt met dementerende mensen. Juist doordat de schrijver dit als het ware voor zich laat spreken komt dit keihard aan. Dit heeft direct te maken met het feit dat hij vanuit de dementerende vertelt, er is geen andere manier om het zo duidelijk uit te laten komen. Dat maakt ook dat dit boek zelfs of juist voor mensen die al veel met dementerenden (familieleden e.d.) omgaan, heel erg treffend en verhelderend is, hoeveel je er ook namelijk ook van weet, de dementerende zelf kan je meestal nauwelijks vertellen hoe het is, vooral niet op Pagina 5 van 6

6 het laatst. En daarbij is het ook meeslepend om te zien hoe het bij anderen gebeurt. Dit is volgens mij ook één van de heftigste situaties; als je je echtgenoot (of echtgenote), met wie je al zolang samenleeft, een heel leven samen hebt en die de enige is die zo dichtbij is, op zo n manier kwijtraakt. Je ziet degene nog wel, maar tegelijkertijd zie hem/haar verdwijnen, veranderen in iemand die jij niet kent. Ik heb veel over dementie gelezen en ik werk met een dementerende en dit boek geeft zoveel weer, zoveel meer ook dan alle informatie die ik gelezen heb bij elkaar. Ik weet niet of ik het zou aanraden, maar ik vind dit een ongelooflijk treffend en confronterend boek. Pagina 6 van 6