Nieboerweg Gemeente Den Haag Archeologische begeleiding vervanging riool

Transcriptie

1 Nieboerweg Gemeente Den Haag Archeologische begeleiding vervanging riool Afdeling Archeologie Dienst Stadsbeheer HAR 1626

2 Colofon Onderzoek: Nieboerweg, Den Haag. Archeologische begeleiding vervanging riool. Auteur: Uitgave: E.C. Rieffe Afdeling Archeologie en NME, Dienst Stadsbeheer, gemeente Den Haag Haagse Archeologische Rapportage nummer 1626 Den Haag, 2016 ISBN:

3 Inhoudsopgave Administratieve gegevens en samenvatting 5 1 Inleiding 6 2 Bekende gegevens Geologie 6 Algemeen 6 Plangebied Archeologie en vroege geschiedenis Recente gebruiksgeschiedenis De huidige en toekomstige situatie De (gespecificeerde) archeologische verwachting 9 3. Veldonderzoek Doelstellingen en methode Resultaten en interpretatie 10 Resultaten 10 Interpretatie Beantwoording onderzoeksvragen 11 4 Conclusie 14 Literatuur 15 Historische kaarten 15 Lijst van afbeeldingen 15 Bijlage 1: periodetabel 16 Bijlage 2: Waarnemingen en boringen 17 3

4 WASSENAAR NOORDZEE SCHEVENINGEN LEIDSCHENDAM CENTRUM VOORBURG KIJKDUIN LOOSDUINEN MONSTER YPENBURG NOOTDORP RIJSWIJK POELDIJK 0 5 km WATERINGEN DELFT PIJNACKER m Plangebied Afb. 1 Het plangebied geprojecteerd op de topografische kaart. 4

5 Administratieve gegevens en samenvatting Administratieve gegevens Projectcode Gemeente NBW15a Den Haag Toponiem OM-nummer Nieboerweg, archeologische begeleiding vervanging riool. Kaartblad 30D Coördinaten (m) Kadastrale aanduiding onderzochte percelen Lengte onderzochte tracé NAP-hoogten Opdrachtgever Uitvoerder Bevoegd gezag Delen van GVH AO 2626 en m Maaiveld 3,60 tot 5,20 m + NAP Afdeling Stedelijk Beheer, Dienst Stadsbeheer, gemeente Den Haag Afdeling Archeologie en Natuur- en Milieueducatie, Dienst Stadsbeheer, gemeente Den Haag B&W, gemeente Den Haag Datum veldwerk najaar 2015 Datum rapportage september 2016 Autorisatie Beheer en plaats documentatie/vondsten E.E.B. Bulten Afdeling Archeologie, Dienst Stadsbeheer gemeente Den Haag, Spui 70 Den Haag Bij de renovatie van het riool in de Nieboerweg is het tracédeel tussen de Laan van Poot en Nieboerweg nummer 202 archeologisch begeleid. Dit plangebied ligt als het ware ingeklemd tussen verschillende bekende archeologische vindplaatsen, zoals de ijzertijdvindplaats onder het voormalige Juliana Kinderziekenhuis en de brons- en ijzertijd nederzetting onder het Fazantplein. Bij de begeleiding is een goed geconserveerde en homogene laag humeus zand op de Laag van Voorburg herkend. Dat was vanaf de (late) prehistorie tot ver in de middeleeuwen het niveau waarop door de mens werd geakkerd en gewoond. In het onderzochte tracé ligt deze laag in hoofdzaak tussen 2 en 3 m + NAP. Archeologische resten in de vorm van fragmenten aardewerk zijn niet aangetroffen. Het gaat bij de hier aangetroffen bodem vooral om een (langdurig gebruikte) akker. 5

6 1 Inleiding In de Nieboerweg en enkele omliggende straten is in een nieuw tracé, een nieuw kantriool aangelegd. Het plangebied heeft op de gemeentelijke Archeologische Waarden- en Verwachtingenkaart een archeologische verwachting (Waarde 2). Op basis van lokale kennis kan deze verwachting worden beperkt tot de periode late prehistorie - late middeleeuwen. Vooral de begeleidingen van de rioolvervanging in de Vogelwijk en een opgraving op het terrein van het voormalige Juliana Kinderziekenhuis aan de Doctor van Welylaan hebben aan die kennis bijgedragen. Om die reden is door het bevoegd gezag besloten dat de ontgraving van de rioleringssleuf tussen de kruising Laan van Poot Nieboerweg en Nieboerweg 202 over een lengte van 140 m (zie afbeelding 1) archeologisch begeleid moet worden. Bij de begeleiding moest het landschap, voor zover dat op basis van een lijnvormige ontsluiting mogelijk is, nader ik beeld worden gebracht en eventueel aanwezige vindplaatsen worden gekarteerd. Voor werkzaamheden is een Programma van Eisen (PvE) opgesteld. 1 Het rapport is als volgt ingedeeld: In het hoofdstuk Bekende gegevens worden de bekende en verwachte archeologische waarden besproken. Hiervoor is met name teruggegrepen op het PvE dat voor dit onderzoek was opgesteld. Ook worden de historische situatie en mogelijke verstoringen besproken. Op basis daarvan is de gespecificeerde archeologische verwachting opgesteld. Vervolgens wordt in het hoofdstuk Veldonderzoek ingegaan op de uitvoering en de resultaten van het veldwerk. Het rapport wordt afgesloten met conclusies en aanbevelingen voor (mogelijke) vervolgstappen. 2 Bekende gegevens Het plangebied ligt in de Nieboerweg, aan de even genummerde zijde, tussen de kruising met de Laan van Poot en huisnummer 202 en is 160 m lang (afb. 1). 2.1 Geologie Algemeen In de Haagse regio komen drie fysisch-geografische regio s bij elkaar. In het uiterste oosten wordt het landschap gedomineerd door het westelijke veengebied. In het westen wordt het landschap beheerst door het duingebied met strandwallen en strandvlaktes, terwijl het zuiden van de regio deel uitmaakt van het zuidwestelijke zeekleigebied. 2 Een kenmerk van bovengenoemde regio s is dat ze onder invloed van de stijgende zeespiegel hun huidige vorm en uiterlijk hebben gekregen. Rond 4000 v. Chr. reikte de zee in dit gebied het verst naar het oosten. De kustlijn liep ter hoogte van de lijn Rijswijk-Voorburg-Leidschendam-Voorschoten en werd gemarkeerd door een strandwal, de oudste in de Haagse regio. Deze strandwal loopt in zuidwestelijke richting door tot in het huidige 1 Meering en Waasdorp Berendsen

7 Plangebied Wateringse Veld. Als een strandwal hoog genoeg was geworden, kwam duinvorming op gang, de zogenaamde Oude Duinen of Laag van Voorburg. 3 In een periode van ongeveer 2000 jaar verlegde de kustlijn zich naar het westen toe door de vorming van nieuwe strandwallen. Dat gebeurde gefaseerd, waardoor tussen de strandwallen lagere gebieden aanwezig bleven, de strandvlaktes. De zee had nog wel toegang tot de lager gelegen strandvlaktes direct ten zuiden van de strandwal van Den Haag, waar kleiige sedimenten werden afgezet (Laagpakket van Wormer). Omstreeks 2000 v. Chr. waren alle strandwallen gevormd en was het achterland grotendeels afgesloten van de zee. Dit leidde tot een stagnatie in de afwatering, waardoor grote moerassen ontstonden. In deze moerassen werd veen gevormd, het zogenaamde Hollandveen. In de loop van het eerste millennium v. Chr. was uiteindelijk het hele gebied bedekt met veen, afgezien van de hoogste delen van de strandwallen. Plaatselijk was dit pakket zelfs enkele meters dik. In het laatste millennium voor Christus vond een enorme inbraak van de zee plaats waardoor een getijdengebied ontstond in de zuidelijke regio. De grootste getijdengeul kennen we als de Gantel en erodeerde het uitgestrekte veenpakket. Vanuit de Gantel werden bovendien kleiige sedimenten afgezet die nog steeds het zuidwestelijke deel van Den Haag domineren (Gantellaag). Vanaf het begin van de jaartelling kwam er een einde aan de invloed van de Gantel en stopte de sedimentatie. In het eerste millennium vonden geen grote ontwikkelingen plaats; de afwatering van de Gantel verslechterde, waardoor er ten zuidwesten van Den Haag opnieuw veenvorming op gang kwam. In de late middeleeuwen werd het kustgebied geteisterd door grote stormvloeden, waarvan de Sint Elizabethsvloed uit 1421 de bekendste is. Voor Den Haag waren de gevolgen tweeledig. Allereerst werd de Gantel opnieuw opengebroken en werden er vooral in het Westland nieuwe sedimenten afgezet (Laag van Poeldijk). Ten tweede werd door de hernieuwde activiteit van de zee een groot deel van de meest westelijke strandwal weggeslagen. Het vrijkomende zand werd door de zee weer op het land teruggebracht, waarna de wind het verder transporteerde. Het gevolg was dat de kustlijn in zuidoostelijke richting verschoof, en het oude landschap door verstuivingen met een dikpakket zand overdekt raakte. Dit proces vond plaats over een periode van meerdere eeuwen. De reliëfrijke afdekkende zandlaag wordt Jonge Duinen of Laag van Den Haag genoemd. 4 Volgens de huidige geologische kaart bestaat de litho-stratigrafische opeenvolging in het plangebied uit duinzand van de Laag van Voorburg ( Oud Duin ) met daarop een laag duinzand van de Laag van Den Haag ( Jong Duin ) (afb. 2). Direct ten noorden van het plangebied wordt (strandvlakte)veen verwacht, onderdeel van het Hollandveen Laagpakket. 5 Onderzoek in de Vogelwijk liet zien dat de grens tussen drassige en met veen opgevulde terreindelen en hoger gelegen terreindelen met alleen (stuif)zand een aanzienlijk grilliger verloop kent dan uit de huidige kaart opgemaakt kan worden. Zo komen ook te midden van min of meer aaneengesloten duinenrijen geïsoleerde met veen opgevulde depressies voor en liggen in het veen soms losse duinkopjes. 6 3 Zie bijlage 1, tabel met de archeologische perioden, gekoppeld aan de in de tekst genoemde geologische laagpakketten. 4 Vos e.a Vos e.a Rieffe en Van Beurden 2011; Rieffe

8 2.2 Archeologie en vroege geschiedenis Tijdens de rioolvervanging in de Vogelwijk vormde de Nieboerweg de grens tussen de fasen 1 (waarin de vindplaatsen Laan van Poot en Merellaan lagen) en 2 (waarin de vindplaatsen Haviklaan, Kwartellaan Noord 7, Kwartellaan Zuid 8 en Fazantplein 9 lagen) en hoefde of kon als zodanig niet worden onderzocht. 10 De resultaten van die begeleidingen en de resultaten van een grote opgraving aan de Dr. Van Welylaan (JKZ) lieten overtuigend zien dat dit deel van Den Haag vanaf het eind van de bronstijd tot in de (late) middeleeuwen een intensief gebruikt landschap vormde. 11 Dit landschap lag aan de bovenkant van de Laag van Voorburg, het zogenaamde Oud Duin. Gedurende deze lange periode werd het gebied voor veeteelt en akker- of tuinbouw ontgonnen. Op basis van het onderzoek op JKZ wordt de jongste bodem op het Oud Duin verwacht tussen 2 en 3,2 m + NAP. Eén periode lijkt systematisch te ontbreken, namelijk de Romeinse tijd. Over de reden hiervoor kan alleen worden gespeculeerd. Sporen en vondstmateriaal uit de vroege middeleeuwen zijn eveneens schaars. Bij de begeleidingen zijn ze niet aangetroffen en op de vindplaats JKZ zijn uit de periode alleen (vondstarme) sporen van verkavelingssloten herkend. Voor het vroegmiddeleeuwse vondstmateriaal is dat vrij eenvoudig te verklaren: onderzochte nederzettingen uit die periode zijn in het algemeen vondstarm, zeker in vergelijking met de voorgaande (Romeinse) periode.de vindkans bij prospectie is dan ook navenant kleiner. Sporen zonder daterend vondstmateriaal zijn niet of nauwelijks op basis van stratigrafie te dateren. In dit deel van Den Haag liggen de sporenniveaus vanaf de ijzertijd tot in de late middeleeuwen op vrijwel één en het zelfde niveau, namelijk aan de bovenkant van de Laag van Voorburg ( Oud Duin ). 2.3 Recente gebruiksgeschiedenis De Nieboerweg is rond 1923 aangelegd, het moment ook waarop de brug over het verversingskanaal aan het eind van de Westduinweg werd gebouwd. Rond diezelfde periode maakte de ontwikkeling van de Vogelwijk een sprong naar het zuidwesten. Het oorspronkelijke riool in de Nieboerweg ligt tussen de beide tramsporen in op een hoogte van 1,88 2,87 m + NAP en werd in 1922 aangelegd. Aan de oneven kant van dit deel van de Nieboerweg werd in 2009 al een nieuw kantriool aangelegd in het kader van Vogelwijk fase In de afgelopen 20 jaar fluctueerde grondwaterstand ter hoogte van het kruispunt Laan van Poot Nieboerweg tussen 0,9 en 2,21 m + NAP. Naast een gemiddelde grondwaterstand van 1,6 m + NAP, geeft dit aanleiding tot de veronderstelling dat met name organisch materiaal niet of slechts zeer slecht geconserveerd zal zijn Van der Mijle Meijer Stokkel 2010b. 9 Stokkel 2010a. 10 Rieffe en Van Beurden 2011; Rieffe Lenoir 2014; Rieffe en Van Beurden 2011; Rieffe Rieffe en van Beurden Voor de grondwaterstanden in Den Haag is de site van Wareco ( net/ [ ]) gebruikt. 8

9 m m Plangebied Vindplaatsen volgens Vos e.a Overige vindplaatsen, met toponiem Geologie Hollandveen op Laag van Voorburg Laag van Den Haag op Laag van Voorburg Laag van Den Haag op Hollandveen en Laag van Voorburg Laag van Voorburg aan, of zeer dicht onder het maaiveld Afb. 2 Een uitsnede van de geologische kaart met het plangebied en vindplaatsen in de omgeving. 2.4 De huidige en toekomstige situatie Het plangebied vormt onderdeel van de openbare ruimte en is in gebruik als parkeerstrook en rijweg, met fietssuggestiestrook. De inrichting en het gebruik van het plangebied blijven na afronding van de werkzaamheden gelijk. 2.5 De (gespecificeerde) archeologische verwachting Op basis van bekende vindplaatsen uit de omgeving en de geologie zoals afgebeeld op de geologische kaart, worden in het plangebied cultuurniveaus verwacht die dateren vanaf de late bronstijd tot in de late middeleeuwen. Het zal hierbij vooral gaan om akkerlagen, die zich waarschijnlijk kenmerken door een hoge mate van (kleur) homogeniteit en hooguit weinig, slecht geconserveerde fragmentjes aardewerk opleveren. Bewoningskernen waarin archeologische sporen of beter herkenbaar vondstmateriaal (determineerbaar aardewerk) worden gevonden behoren ook tot de mogelijkheden. Gezien de geringe omvang van het plangebied is de kans dat deze goed kunnen worden herkend kleiner. De (archeologisch significante) bodem wordt verwacht vanaf 2 m + NAP en daarboven. Het grondwater staat rond 1,6 m + NAP, wat tot gevolg heeft dat organisch materiaal niet of slechts uiterst slecht geconserveerd zal zijn, aangezien vindplaatsen vermoedelijk ruim boven het grondwater liggen. 9

10 3. Veldonderzoek 3.1 Doelstellingen en methode Doelstelling van het onderzoek is, om door middel van de archeologische begeleiding van de rioolaanleg meer inzicht te krijgen in de geologische ontwikkeling van de ondergrond van Den Haag. Als uitvloeisel daarvan kan dan het Haagse beleid ten aanzien van archeologie waar nodig worden bijgesteld of aangescherpt. Om dit doel te kunnen realiseren moet op de volgende vragen uit het PvE een antwoord worden geformuleerd: Hoe is de geologische opbouw van het onderzoeksgebied? 2. In welke mate is de oorspronkelijke bodemopbouw bewaard gebleven danwel verstoord? 3. In welke mate stemt het beeld van de bodemopbouw overeen met het beeld dat geschetst wordt op de Nieuwe geologische kaart van Den Haag en Rijswijk? 4. Zijn er nog (resten van) archeologische niveaus aanwezig? En zo ja, wat is de omvang, aard, ouderdom, gaafheid en conservering daarvan? 5. Zijn er sporen, resten of niveaus aanwezig die inzicht bieden in bewoning, landgebruik en/of agrarische activiteiten, zowel in het plangebied als in de omgeving (relatie omringende vindplaatsen)? Zo ja, beschrijf de bewoning, het landgebruik en/of de activiteiten. 6. Geven de resultaten aanleiding tot bijstelling of onderbouwing/aanscherping van het Haagse archeologiebeleid (onder andere AWVK)? Tijdens de werkzaamheden zijn conform het PvE 7 waarnemingen verricht, voor een deel zijn deze aangevuld met boringen door middel van een 7 cm Edelmanboor. Ze zijn beschreven conform de Archeologische Sediment Beschrijving. Naast deze (eigen) profielopnames zijn ook de resultaten van het milieuonderzoek 15 als bron voor de beschrijving van de geologie van het gebied gebruikt. (afb. 3). 3.2 Resultaten en interpretatie Resultaten Vergeleken met de vele duizenden meters begeleid riool in zowel Vogelwijk fase 1 als fase 2, was de nu onderzochte 200 meter een (zeer) klein onderzoek. De locatie lag wel op een plaats waar wellicht opnieuw en goed de verbinding gelegd kon worden tussen een grote opgraving (JKZ) met daarin ijzertijd en middeleeuwse sporen en andere bewoningskernen met voornamelijk prehistorische vondsten en sporen, die alleen uit kleinschalig gravend onderzoek of begeleidingen bekend waren. De bodemopbouw is vrij uniform met aan de basis kalkarm goed gesorteerd (duin)zand van de Laag van Voorburg. De top van dit zand wordt in de meeste profielen gekenmerkt door een ho- 14 Meering en Waasdorp Fransen

11 mogene, humeuze (grijs)bruine bodem. In profiel 2 is in de top van de Laag van Voorburg enige gelaagdheid zichtbaar, bovenin humeus grijsbruin, daaronder een laagje schoon stuifzand en daaronder een 10 cm dik grijs niveau met een klein beetje houtskool. In profiel 6 ontbreekt deze bodem en in profiel 1 is wel een bodem aanwezig, maar ligt deze bijna 1,5 m dieper dan in de overige profielen. Op de Laag van Voorburg ligt over het algemeen kalk- en schelphoudend duinzand van de Laag van Den Haag. In verschillende profielen kon een duidelijke laag geroerde grond worden onderscheiden. Tijdens het veldwerk is die als fundering trambaan beoordeeld. Waarschijnlijk echter gaat het om het, vanuit het oorspronkelijke riool gezien, laatste restje insteek van het riool uit Die immers ligt tot een diepte van rond 2 m + NAP. Interpretatie Profiel 2 bevatte de meeste antropogene indicatoren. Vanuit de bovenste bodem was een spoor zichtbaar, waarschijnlijk een (ondiep) kuiltje, maar het kan ook een ondiep greppeltje zijn geweest. Het tegenoverliggende profiel kon niet veilig worden schoongemaakt. In de tweede, oudere bodem hier werd wat houtskool herkend. Daterend materiaal, waaronder aardewerk, ontbrak in alle profielen. In het plangebied komen, en dat is zeker niet onverwacht, goed gehomogeniseerde bodems voor aan de bovenkant van de Laag van Voorburg, wat wijst op (grootschalig) en vooral langdurig landgebruik, wellicht spitten of ploegen voor akkerbouw. In één profiel werd ook een duidelijk spoor herkend. De waarnemingen (en milieuboringen) van dit project bieden weinig houvast om een interpretatie van het landschap in de (late) prehistorie of middeleeuwen te geven. Waarneming 1 laat een heel diep liggende overgang van Voorburg naar Den Haag zien. In alle andere profielen en boringen binnen NBW15a ligt die veel hoger. Binnen een dynamisch duinlandschap komt dat vaker voor. Bij grootschalige waarnemingen raken dit soort extremen soms wat onderbelicht terwijl die nu bij dit kleine project juist in beeld kwam. Als de gegevens van de fasen 1 en 2 van de rioolvervanging in de Vogelwijk erbij worden genomen, ontstaat tekening in het landschap (afb. 3). Ten noorden van de Laan van Poot, min of meer ter hoogte van de Nieboerweg ligt een relatief hoog deel van het Oud Duin, dit gebied loopt door tot op het terrein van het voormalige Juliana Kinderziekenhuis. Ten zuiden van de Laan van Poot, en vooral dan nog weer ten westen van de Nieboerweg bestaat het landschap uit een relatief laaggelegen gebied. Waarneming 1 van dit onderzoek past goed binnen dat landschap. 3.3 Beantwoording onderzoeksvragen 1. Hoe is de geologische opbouw van het onderzoeksgebied? Van oud naar jong bestaat de bodemopbouw in het plangebied zoals die is aangetroffen uit goed gesorteerd, kalkarm duinzand (Laag van Voorburg) met aan de bovenkant van die laag soms een duidelijk humeus niveau met daarop kalk-, en soms ook schelphoudend duinzand (laag van Den Haag). In één profiel zijn aan de top van dit pakket twee van elkaar te onderscheiden bodems herkend. 2. In welke mate is de oorspronkelijke bodemopbouw bewaard gebleven danwel verstoord? In de werksleuf was de bodemopbouw, onder een variabele, maar niet extreem dikke laag geroerde 11

12 0 125 m Plangebied Profielopnames, met volgnummer Milieuboringen, met volgnummer Top Oud Duin, reconstructie 3.00m +NAP m +NAP Afb. 3 Locaties waarnemingen van het onderzoek en het gereconstrueerde Oud Duin (Laag van Voorburg) reliëf. grond goed bewaard. De verstoring aan de trambaan-kant werd tijdens het veldwerk gekoppeld aan de trambaan, maar is zeer waarschijnlijk ook gerelateerd aan de aanleg van het oorspronkelijke riool in de Nieboerweg in Samen met het nu aangelegde riool en het kantriool dat in 2009 tijdens Vogelwijk fase 2 werd aangelegd, leid dat ertoe dan in dit deel van de Nieboerweg nu nog slechts een strook van 5 tot 7 m breed uit niet geroerde grond bestaat. 3. In welke mate stemt het beeld van de bodemopbouw overeen met het beeld dat geschetst wordt op de Nieuwe geologische kaart van Den Haag en Rijswijk? Binnen dit (kleine) plangebied is de overeenstemming tussen het beeld van de geologische kaart en datgene wat daadwerkelijk is waargenomen goed. 4. Zijn er nog (resten van) archeologische niveaus aanwezig? En zo ja, wat is de omvang, aard, ouderdom, gaafheid en conservering daarvan? In profiel 2 is een spoor waargenomen op een hoogte van omstreeks 3,2 m +NAP. Op een vergelijkbaar niveau is in de profielen 3, 4 en 5 een homogene, humeuze bodem aangetroffen. Deze hoge mate van homogeniteit is waarschijnlijk door agrarische activiteiten (veelvuldig ploegen of spitten voor akkerbouw) veroorzaakt. De homogene bodem komt voor over een afstand van omstreeks 100 m. Door het ontbreken van dateerbaar vondstmateriaal is het onmogelijk een betrouwbare datering aan deze bodem te 12

13 geven. In de profielen 2 en 3 is de top van deze bodem waarschijnlijk aangetast door de aanleg van de fundering voor de trambaan, in de andere twee waarnemingen is de bovenkant van de bodem wel volledig bewaard gebleven. Eventuele sporen die onder de (akker)laag liggen, zijn waarschijnlijk niet of slechts in geringe mate verstoord geraakt. 5. Zijn er sporen, resten of niveaus aanwezig die inzicht bieden in bewoning, landgebruik en/of agrarische activiteiten, zowel in het plangebied als in de omgeving (relatie omringende vindplaatsen)? Zo ja, beschrijf de bewoning, het landgebruik en/of de activiteiten. De hoge mate van homogeniteit van de plekken waar de bodem is waargenomen, wijst vooral op landbouwactiviteiten (spitten en ploegen). De hoogte waarop de bodem over het algemeen ligt (3 m + NAP of zelfs (iets) daarboven), sluit aan bij de hoogtes van de Laan van Poot uit de begeleiding van Vogelwijk fase 1. De veel lagere hoogte van waarneming / profiel 1 sluit aan bij de waarnemingen in Vogelwijk fase 2. Juist in dat deel van de Vogelwijk, en het ten zuidwesten daarvan gelegen deel (fase 3) leverde de meeste prehistorische vindplaatsen op. Deze lagen op een hoogte vanaf omstreeks 1,5 m + NAP tot 2 m + NAP. 6. Geven de resultaten aanleiding tot bijstelling of onderbouwing/aanscherping van het Haagse archeologiebeleid (o.a. AWVK)? Ja. Deze bijstelling of aanscherping zijn echter zeer divers en spelen zich op verschillende schaalniveaus af. In dit deel van de Nieboerweg blijft tussen de twee kantriolen (die uit 2009 en die uit 2015 nog een strook van maximaal 5 tot 7 m breed over waar de bodemopbouw naar verwachting niet tot onder de verwachte archeologische laag verstoord is. Dat komt neer op ongeveer 25 à 30 % van het oppervlak van de openbare straat. De kans dat in dat kleine beetje grond nog archeologische waarden aanwezig zijn die tot kenniswinst leiden is klein. De resultaten uit het onderzoek tonen aan dat in de niet verstoorde delen van de bodem archeologische waarden aanwezig zijn. In dit geval gaat het met name om restanten van akkers. Die zijn onderdeel van een intensief gebruikt (laat) prehistorisch tot laat middeleeuws landschap. In de omgeving zijn bewoningskernen herkend die met name in de ijzertijd en middeleeuwen te plaatsen zijn. De aangetroffen verstoring in de werksleuf was relatief beperkt, maar hangt vrijwel zeker samen met het riool dat in 1922 werd aangelegd en tot 2 m + NAP verstoring heeft veroorzaakt. Die lijkt daarmee wezenlijk breder dan de breedte van de rioolbuis die toen is geplaatst. Waarschijnlijk geldt dat voor meer (oude) en vooral diepe riolen. Archiefonderzoek kan daar wellicht helderheid in verschaffen. Samenvattend mag voor dit deel van de Nieboerweg gesteld worden dat in de toekomst geen archeologisch onderzoek meer nodig. Voor dit deel van de Vogelwijk is dudielijk geworden dat er geen sprake meer is van een archeologische verwachting, maar dat er sprake is van een archeologische waarde. Bij de actualisatie van de AWVK verdient het aanbeveling hier invulling aan te geven. 13

14 4 Conclusie Het onderzoek heeft de archeologische verwachting van het gebied bevestigd. De Vogelwijk vormt een deel van de stad waar archeologische resten met een datering vanaf de late prehistorie tot in de middeleeuwen veelal goed bewaard onder een laag Jong Duinzand aanwezig zijn. Vindplaatsen uit die (ruime) periode kenmerken zich door min of meer losse en naar het lijkt willekeurig door het landschap verspreide boerderij(plaats)en de daarbij behorende akkers en weilanden. Bij deze begeleiding is zo n woonkern niet aangetroffen. De sterk gehomogeniseerde bodemopbouw die met name door veelvuldig ploegen of spitten verklaard kan worden, wijst echter zeker op antropogene activiteiten in het plangebied en de directe omgeving. Het verdient dan ook aanbeveling om toekomstige bodemingrepen in de Vogelwijk nauwlettend te volgen en waar mogelijk archeologisch onderzoek uit (te laten) voeren. 14

15 Literatuur Berendsen, H.J.A., 2005, Landschappelijk Nederland. De fysisch-geografische regio s. (Fysische geografie van Nederland). Assen. Fransen, M., 2015, Verkennend en nader bodemonderzoek Nieboerweg te Den Haag. (rapport ). Den Haag. Lenoir, M.L., 2014, Gegraven greppels in de duinen. Uitwerking opgraving Juliana Kinderziekenhuis en onderzoek naar ijzertijdsites in de Vogelwijk te Den Haag. Afstudeerscriptie HBO-opleiding Archeologie aan de Saxion hogeschool te Deventer. Meering, A., en J.A. Waasdorp, 2015, Programma van Eisen, Nieboerweg, riolering. Den Haag. Mijle Meijer, R. van der, 2011, Kwartellaan noord, gemeente Den Haag. Een definitief archeologisch onderzoek. (Haagse Archeologische Rapportage 1133). Den Haag. Rieffe, E.C., 2009, Rioolvervanging Vogelwijk Fase 1, gemeente Den Haag. Archeologische Begeleiding. (Rapport 0914). Den Haag. Rieffe, E.C., en L. van Beurden, 2011, Vogelwijk fase 2, gemeente Den Haag. Archeologische begeleiding vervanging riool. (Haagse Archeologische Rapportage 1132). Den Haag. Stokkel, P.J.A., 2010a, Fazantplein gemeente Den Haag. Een definitief archeologisch onderzoek. (Rapport 1027). Den Haag. Stokkel, P.J.A., 2010b, Kwartellaan zuid, gemeente Den Haag. Een definitief archeologisch onderzoek. (Rapport 1043). Den Haag. Vos, P.C., E.C. Rieffe, en E.E.B. Bulten, 2007, Nieuwe geologische kaart van Den Haag en Rijswijk. Den Haag. Historische kaarten Kaart van Delfland 1712, heruitgave 1988 (2de editie), Alphen aan de Rijn. Lijst van afbeeldingen Afb. 1 Afb. 2 Afb. 3 Het plangebied geprojecteerd op de topografische kaart. (Gemeente Den Haag) Een uitsnede van de geologische kaart met het plangebied en vindplaatsen in de omgeving. (Gemeente Den Haag). Locaties waarnemingen van het onderzoek en het gereconstrueerde Oud Duin (Laag van Voorburg) reliëf. (Gemeente Den Haag) 15

16 Bijlage 1: periodetabel Archeologische Jaren Laageenheden perioden v/n Chr. Duin- en strandzanden Mariene getijdenafzettingen 2000 Moderne tijd Middeleeuwen Laat Vroeg Vol A E Romeinse tijd IJzertijd Laat Midden Vroeg F/G Laat 1000 Bronstijd Midden 1500 B Vroeg 2000 Laat D Neolithicum Midden C J/K Vroeg Laat 6000 Mesolithicum Midden 7000 Vroeg Laat-Paleolithicum A: Laag van Den Haag (voorheen Jonge Duinen) B: Laag van Voorburg (voorheen Oude Duinen) C: Laag van Ypenburg (voorheen Oude duinen) D: Laag van Rijswijk (voorheen Strandzanden) E: Laag van Poeldijk (voorheen Duinkerke II /III Afzettingen) F: Gantel Laag, kleiige afzettingen (voorheen Duinkerke I Afzettingen) G: Gantel Laag, zandige afzettingen (voorheen Duinkerke I Afzettingen) J: Laagpakket van Wormer, kleiige afzettingen (voorheen Afzettingen van Calais) K: Laagpakket van Wormer, zandige afzettingen (voorheen Afzettingen van Calais) 16

17 Bijlage 2: Waarnemingen en boringen code Zs1 x NEN-naam Zand zwak siltig Verstoring 1 weinig 2 matig 3 veel P(rofiel) of B(oring) Volgnummer Bovenkant laag (m NAP) Onderkant laag (m NAP) Grondsoort Hoofdkleur Bijkleur Tint Houtskool Aardewerk Humus IJzer of mangaan(oxide) Opmerkingen P Zs1 geel grijs schoon; Jong Duin Zs1 grijs bruin 1 Loopniveau op Oud Duin Zs1 grijs geel schoon P x fundering tram zichtbaar Zs1 grijs bruin 1 vanuit deze laag ook een spoor Zs1 grijs geel Zs1 grijs 1 1 Loopniveau in Oud Duin Zs1 grijs licht schoon! P x fundering trambaan zichtbaar Zs1 bruin grijs 1 Loopniveau op Oud Duin Zs1 grijs 1 Idem; de gelaagde opbouw van deze laag en die erboven hint naar een fasering Zs1 grijs licht schoon P x Zs1 geel bruin Zs1 bruin grijs Loopniveau op Oud Duin Zs1 grijs bruin Idem; de gelaagde opbouw van deze laag en die erboven hint naar een fasering Zs1 grijs licht schoon P Zs1 geel licht Zs1 geel Zs1 bruin geel 2 Loopniveau op Oud Duin Zs1 grijs Zs1 grijs zeer licht schoon P Zs1 geel licht 17

18 P(rofiel) of B(oring) Volgnummer Bovenkant laag (m NAP) Onderkant laag (m NAP) Grondsoort Hoofdkleur Bijkleur Tint Houtskool Aardewerk Humus IJzer of mangaan(oxide) Opmerkingen P Zs1 grijs geel Zs1 bruin grijs 1 Loopniveau p Oud Duin Zs1 grijs B Zs1 bruin licht kleuren van milieu-boringen Zs1 bruin donker Zs1 bruin licht B x Zs1 bruin beige licht Zs1 bruin grijs wellicht Oud duin B x Zs1 bruin beige licht Zs1 bruin donker 2 Vegetatiebandje in Oud Duin Zs1 bruin grijs licht B x Zs1 bruin licht Zs1 bruin grijs B Zs1 bruin licht Zs1 bruin beige licht Zs1 bruin Zs1 beige B x Zs1 beige bruin licht B x Zs1 bruin beige licht Zs1 bruin beige licht Zs1 bruin B Zs1 bruin Zs1 bruin licht Zs1 bruin donker B Zs1 bruin licht Zs1 bruin beige licht Zs1 bruin beige B x Zs1 bruin donker Zs1 bruin beige licht 18

19

20