Narcislaan 4 Gemeente Den Haag

Transcriptie

1 Narcislaan 4 Gemeente Den Haag Bureauonderzoek archeologische waarde en Inventariserend veldonderzoekboringen Haagse Archeologische Rapportage 1710 Afdeling Archeologie & Natuur- en Milieueducatie Dienst Stadsbeheer 2017

2 NU Fundamenten van de Spuipoort, 14de eeuw, Hofsingel. Paar schoenen, 17de eeuw, Bierstraat. NIEUWE TIJD 1500 LATE MIDDELEEUWEN Fundamenten van Uithofsboerderij, 13de eeuw, Uithofslaan VROEGE MIDDELEEUWEN 450 ROMEINSE TIJD 0 Resten van zwaard en schild uit het graf van een krijger uit de 6de eeuw, Solleveld. IJZERTIJD 800 Maquette van een boerderij uit de Romeinse tijd, Uithofslaan. BRONSTIJD Deel van een grote kookpot versierd met nagelindrukken, ijzertijd, Bronovolaan NIEUWE STEENTIJD ( NEOLITHICUM ) Bronzen hielbijl, bronstijd, Nieboerweg Neolithisch hurkgraf, circa 3500 voor Chr., Ypenburg MIDDEN STEENTIJD ( MESOLITHICUM ) Colofon Onderzoek: Narcislaan 4, gemeente Den Haag. Bureauonderzoek archeologische waarde en Inventariserend veldonderzoek-boringen Auteur: H. Siemons en K. Lehmann Uitgave: Afdeling Archeologie Dienst Stadsbeheer gemeente Den Haag Haagse Archeologische Rapportage nummer 1710 Den Haag, 2017 ISBN:

3 Inhoudsopgave Administratieve gegevens en samenvatting 5 1 Inleiding 6 2 Bureauonderzoek Geologie 8 Algemeen 8 Plangebied Archeologie en vroege geschiedenis Recente gebruiksgeschiedenis De huidige en toekomstige situatie De gespecificeerde archeologische verwachting 14 3 Het booronderzoek Doelstellingen en methode Resultaten en interpretatie 15 Resultaten 15 Interpretatie Beantwoording onderzoeksvragen 17 4 Conclusie en selectieadvies 17 Literatuur 18 Historische kaarten 19 Verantwoording afbeeldingen 19 Bijlage 1: Tabel perioden en laagindeling 20 Bijlage 2: Boorgegevens 21 3

4 WASSENAAR NOORDZEE SCHEVENINGEN LEIDSCHENDAM CENTRUM VOORBURG KIJKDUIN LOOSDUINEN MONSTER YPENBURG NOOTDORP RIJSWIJK POELDIJK 0 5 km WATERINGEN DELFT PIJNACKER 0 50 m Afb. 1 Plangebied Narcislaan 4 en locatie in Den Haag. 4

5 Administratieve gegevens en samenvatting Administratieve gegevens Projectcode Gemeente NCL17b Den Haag Toponiem Narcislaan 4 OM-nummers / Kaartblad Coördinaten Kadastrale aanduiding 30D / (centraal) LDN03-H-7999 Oppervlakte plangebied Circa 1500 m² NAP-hoogten 2,2-2,5 m +NAP Grondwaterpeil of -trap Circa 0,59 m +NAP (peilbuis Ericalaan 171, ) Opdrachtgever Uitvoerder Bevoegd gezag Dienst Stedelijke Ontwikkeling Gemeente Den Haag Afdeling Archeologie Dienst Stadsbeheer Gemeente Den Haag B&W gemeente Den Haag Datum veldwerk Datum rapportage maart 2017 Autorisatie Beheer en plaats documentatie/vondsten E.E.B. Bulten Afdeling Archeologie Dienst Stadsbeheer Gemeente Den Haag, Spui 70 Den Haag De gemeente Den Haag heeft plannen in voorbereiding om het huidige schoolgebouw aan de Narcislaan 4 te slopen en te vervangen door een appartementencomplex. Het bureauonderzoek heeft uitgewezen dat in het plangebied resten zijn te verwachten vanaf het late neolithicum. Op basis van het booronderzoek is vastgesteld dat er geen verwachting is op archeologische resten. Op grond van het uitgevoerde bureauonderzoek en verkennend booronderzoek wordt verder archeologisch onderzoek dan ook niet noodzakelijk geacht. 5

6 1 Inleiding De gemeente Den Haag heeft plannen in voorbereiding om het huidige schoolgebouw aan de Narcislaan 4 te slopen en te vervangen door een appartementencomplex (afb. 1). Deze werkzaamheden betekenen dat een bodemverstoring optreedt waarbij mogelijk archeologische waarden worden aangetast. Het plangebied heeft volgens de beheersverordening Meer en Bos - Duinlaan een dubbelbestemming Waarde - Archeologie. Dit betekent dat archeologisch vooronderzoek verplicht is wanneer grondverstorende werkzaamheden plaatsvinden met een oppervlakte groter dan 50 m² en dieper dan 0,5 m onder maaiveld. De voorgenomen werkzaamheden overschrijden deze vrijstellingsgrenzen. Aan de vergunningaanvraag kunnen daarom voorwaarden worden verbonden om archeologische waarden te beschermen. Om dat te kunnen beoordelen, wordt bij de aanvraag van een omgevingsvergunning een rapport archeologische waarden verlangd, waarin de waarde van het terrein is vastgesteld. Het vaststellen van de archeologische waarde wordt gedaan aan de hand van een of meerdere rapporten van archeologisch vooronderzoek. De eerste stap behelst het uitvoeren van een bureau- en booronderzoek. Het bureauonderzoek en inventariserend booronderzoek zijn uitgevoerd conform de eisen van de Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie (KNA), versie 4.0. Voor het bureauonderzoek zijn geraadpleegd: de onderzoeksgegevens van de afdeling Archeologie, historische kaarten, de Nieuwe geologische kaart van Den Haag en Rijswijk, Archis3 en (archeologische) publicaties over de omgeving van het plangebied. Juridische achtergrond De gemeente Den Haag heeft de taak om bij de vaststelling van bestemmingsplannen rekening te houden met aanwezige en te verwachten archeologische waarden (overgangsrecht Erfgoedwet). Voor het gehele grondgebied van Den Haag heeft de afdeling Archeologie daartoe een Archeologische Waarden- en Verwachtingenkaart (AWVK) opgesteld. 1 Hierop staat aangegeven waar archeologie wel en niet aan de orde is. De zones waar archeologie aanwezig is of wordt verwacht, zijn overgenomen in het paraplubestemmingsplan Archeologie en individuele als dubbelbestemming Waarde-Archeologie (1 of 2). Bij deze dubbelbestemming geldt een vrijstellingsregime. In gebieden met een Waarde-Archeologie 2 geldt de vrijstelling van bodemingrepen tot 50 m 2 of ondieper dan 50 cm mv. In gebieden met een Waarde- Archeologie 1 geldt geen oppervlakte vrijstelling. 2 In het plangebied Narcislaan 4 is de beheersverordening Meer en Bos - Duinlaan van kracht en geldt een dubbelbestemming Waarde-Archeologie (2). Aan de dubbelbestemming zijn bouwregels en een aanlegvergunningenstelsel gekoppeld. In het kader van de vergunningsprocedure maakt het bevoegd gezag de afweging of voorwaarden moeten worden verbonden aan de vergunning. Om deze afweging mogelijk te maken moet bij de vergunningaanvraag een rapport worden overlegd waarin de archeologische waarde van het plangebied in voldoende mate is vastgesteld (overgangsrecht Erfgoedwet). De AWVK biedt in dit opzicht slechts een eerste indicatie en moet altijd op niveau van het project aangescherpt worden. Daarbij wordt de archeologische waarde van het plangebied nader in beeld gebracht en wordt vastgesteld in hoeverre de werkzaamheden waarvoor de vergunning wordt aangevraagd eventuele archeologische resten bedreigen. Dit vooronderzoek is in meerdere fasen opgedeeld en kan na elke fase beëindigd worden als voldoende duidelijk is of archeologische waarden dreigen te worden 1 Alkemade Met uitzondering van het Statenkwartier waar een vrijstellingsgrens van 15 m 2 geldt. 6

7 verstoord. Dit rapport is de verslaglegging van de fase bureauonderzoek en inventariserend booronderzoek. Het rapport is als volgt ingedeeld: Achtereenvolgens worden de geologie, de bekende en verwachte archeologische waarden, de bodemkundige gegevens, de mogelijke bodemverstoringen en de historische informatie over het plangebied beschreven. Op basis van deze gegevens wordt een gespecificeerde archeologische verwachting voor het plangebied opgesteld. Vervolgens worden de gegevens van het uitgevoerde booronderzoek beschreven en geanalyseerd. Het rapport wordt afgesloten met conclusies en aanbevelingen. In bijlage 1 is een periodetabel weergeven en in bijlage 2 staan de boorgegevens vermeld. 7

8 2 Bureauonderzoek 2.1 Geologie Algemeen In de Haagse regio komen drie fysisch-geografische regio s bij elkaar. In het uiterste oosten wordt het landschap gedomineerd door het westelijke veengebied. In het westen wordt het landschap beheerst door het duingebied met strandwallen en strandvlaktes, terwijl het zuiden van de regio deel uitmaakt van het zuidwestelijke zeekleigebied. 3 Een kenmerk van bovengenoemde regio s is dat ze onder invloed van de stijgende zeespiegel hun huidige vorm en uiterlijk hebben gekregen. Rond 4000 v. Chr. bereikte de zee in dit gebied haar grootste uitbreiding. De kustlijn liep ter hoogte van de lijn Rijswijk-Voorburg-Leidschendam-Voorschoten en werd gemarkeerd door een strandwal, de oudste in de Haagse regio. Deze strandwal loopt in zuidwestelijke richting door tot in het huidige Wateringse Veld. Als een strandwal hoog genoeg was geworden, kwam duinvorming op gang, de zogenaamde Oude Duinen of Laag van Voorburg. 4 In een periode van ongeveer 2000 jaar verlegde de kustlijn zich door de vorming van nieuwe strandwallen naar het westen toe. Dat gebeurde gefaseerd, waardoor tussen de strandwallen lagere gebieden aanwezig bleven, de strandvlaktes. De zee had nog wel toegang tot de lager gelegen strandvlaktes direct ten zuiden van de strandwal van Den Haag, zoals de kleiige sedimenten die we daar aantreffen bewijzen (Laagpakket van Wormer). Omstreeks 2000 v. Chr. waren alle strandwallen gevormd en was het achterland grotendeels afgesloten van de zee. Dit leidde tot een stagnatie in de afwatering, waardoor grote moerassen ontstonden. In deze moerassen werd veen gevormd; het zogenaamde Hollandveen. In de loop van het eerste millennium v. Chr. was uiteindelijk het hele gebied bedekt met veen, afgezien van de hoogste delen van de strandwallen. Plaatselijk was dit pakket zelfs enkele meters dik. Rond 1000 v. Chr. vond een enorme inbraak van de zee plaats waardoor een getijdengebied ontstond in de zuidelijke regio. De grootste getijdengeul, die we kennen als de Gantel, erodeerde het uitgestrekte veenpakket. Vanuit de Gantel werden bovendien kleiige sedimenten afgezet die nog steeds het zuidwestelijke deel van Den Haag domineren (Gantellaag). Vanaf het begin van de jaartelling kwam een einde aan de invloed van de Gantel en stopte de sedimentatie. In het eerste millennium vonden geen grote ontwikkelingen plaats; de afwatering van de Gantel verslechterde, waardoor ten zuidwesten van Den Haag opnieuw veenvorming op gang kwam. In de late middeleeuwen werd het kustgebied geteisterd door grote stormvloeden, waarvan de Sint Elizabethsvloed uit 1421 de bekendste is. Voor Den Haag waren de gevolgen tweeledig. Allereerst werd de Gantel opnieuw opengebroken en werden vooral in het Westland nieuwe sedimenten afgezet (Laag van Poeldijk). Ten tweede werd door de hernieuwde activiteit van de zee een groot deel van de meest westelijke strandwal weggeslagen. Het vrijkomende zand werd door de zee weer op het land teruggebracht, waarna de wind het verder transporteerde. Het gevolg was dat de kustlijn in zuidoostelijke richting verschoof, en het oude landschap door verstuivingen met een dik pakket zand overdekt raakte. Dit proces 3 Berendsen In bijlage 1 bevindt zich een tabel waar de archeologische perioden zijn gekoppeld aan de in de tekst genoemde geologische laagpakketten. 8

9 vond plaats over een periode van meerdere eeuwen. De reliëfrijke afdekkende zandlaag wordt Jonge Duinen of Laag van Den Haag genoemd. 5 Plangebied Het plangebied ligt volgens de Nieuwe geologische kaart van Den Haag en Rijswijk in een zone met kaarteenheid 11 Hollandveen, op Laag van Voorburg. 6 Landschappelijk gaat het om een met veen opgevulde strandvlakte die is gesitueerd tussen de strandwallen van Den Haag en Scheveningen (afb. 2). De ongeveer 300 m ten noordwesten van het plangebied gelegen strandwal van Scheveningen vormde zich tussen 2500 en 2200 v. Chr., wat betekent dat archeologische resten vanaf de late prehistorie kunnen worden aangetroffen. 7 Circa 125 m ten zuidoosten van het plangebied ligt de strandwal van Den Haag. Het plangebied bevindt zich in een zone waar de middeleeuwse Laag van Den Haag (Jonge Duinen) dunner is dan 2 m. 2.2 Archeologie en vroege geschiedenis De strandwallen waren vanaf het ontstaan door de hoge ligging een aantrekkelijke vestigingsplaats voor de mens. De lagere delen van het landschap, de strandvlakten, werden benut als akker- en weidegebied en als jaag- en voedselverzamelgebieden. Resten van deze activiteiten laten zich door middel van archeologisch vooronderzoek moeilijk traceren. Uit het plangebied Narcislaan 4 zelf zijn geen archeologische waarden bekend. Hieronder volgt een korte beschrijving van vindplaatsen en archeologische onderzoeken in de directe omgeving (afb. 2 en 3). 8 Ongeveer 425 m ten oosten van het plangebied, op de strandwal van Den Haag, ligt vindplaats 7 Muurbloemweg. Na booronderzoek in 1988 (MBW88b) waarbij een oude bewoningslaag was aangetroffen, werd in 1991 een proefonderzoek (MBW91) uitgevoerd. Dit onderzoek leverde resten op in de vorm van paalsporen en een greppeltje die vermoedelijk deel uitmaakten van een nederzetting. Het opgegraven areaal was echter te klein om structuren te herkennen. Op basis van aardewerkscherven konden de resten in de late ijzertijd gedateerd worden. 9 Op circa 400 m ten zuidoosten de Narcislaan 4 ligt een cluster vindplaatsen (nummers 8, 13, 14 en 34). Vindplaats 8 Aaltje Noordewierstraat-Mozartlaan werd vastgesteld door middel van booronderzoek (ANS92b) en een gravend onderzoek (ANS92). 10 Op een diepte van 2,2 tot 2,3 m +NAP bevond zich een cultuurlaag met aardewerk uit de late bronstijd/vroege ijzertijd (9de-7de eeuw v. Chr.) Op een hoger niveau werd een laagje uit de late ijzertijd en Romeinse tijd aangetroffen. Evenwijdig aan de straat lag een sloot met aardewerk uit de 14de eeuw. Ongeveer 150 m ten noorden van vindplaats 8 ligt vindplaats 13 Laan van Meerdervoort (Meer en Bosch). Deze vindplaats is gebaseerd op oud onderzoek van Pabon uit de jaren dertig van de 20ste eeuw. Ter hoogte van vindplaats 8 werden karrensporen aangetroffen en cultuurlagen met een vermoedelijke datering in de ijzertijd en Romeinse tijd. 11 Ten westen van vindplaatsen 8 en 13 en ten zuiden van het plangebied ligt vindplaats 14 Laan 5 Van Veen en Waasdorp 2000; Vos e.a Vos e.a Kooistra 2008, p Het betreft vindplaatsen zoals aangegeven op de Nieuwe geologische kaart van Den Haag en Rijswijk, Vos e.a Boersma 1988; Magendans e.a Kersing en Magendans Pabon 1934; vondstmateriaal van het oude onderzoek is niet bewaard gebleven. 9

10 0 500 m Plangebied Vindplaats Plangebied Formatie van Nieuwkoop aan maaiveld of onder stadsophogingsdek (hoofdzakelijk Vindplaats zand): Kaarteenheid 11: Hollandveen, op Laag van Voorburg Formatie van Nieuwkoop aan maaiveld of onder stadsophogingsdek Laagpakket (hoofdzakelijk van Schoorl zand): aan maaiveld of onder stadsophogingsdek (hoofdzakelijk zand): Kaarteenheid 11: Hollandveen, op Laag van Voorburg Laagpakket Kaarteenheid van Schoorl 15: aan Laag maaiveld van Den of Haag, onder dikker stadsophogingsdek dan 2 m, oudere afzettingen (hoofdzakelijk van zand): het Laagpakket van Schoorl en Laagpakket van Zandvoort Kaarteenheid 15: Laag van Den Haag, dikker dan 2 m, op oudere Kaarteenheid afzettingen van 16: het Laagpakket van Den van Haag, Schoorl dikker en dan Laagpakket 2 m, op van Hollandveen, Zandvoort op oudere afzettingen van het Laagpakket van Schoorl en Laagpakket van Zandvoort Kaarteenheid 16: Laag van Den Haag, dikker dan 2 m, op Kaarteenheid Hollandveen, op 17: oudere Laag van afzettingen Voorburg, van met het eventueel Laagpakket een van deklaag Schoorl van en de Laagpakket van van Den Zandvoort Haag, dunner dan 2 m Afb. 2 Uitsnede van de geologische kaart. Kaarteenheid 17: Laag van Voorburg, met eventueel een deklaag van de Laag van Den Haag, dunner dan 2 m van Meerdervoort. Vindplaats 14 geeft een zone aan waar in het verleden op verschillende momenten waarnemingen en opgravingen zijn gedaan. Van het onderzoek van Pabon uit de jaren dertig van de vorige eeuw is bekend dat langs de Laan van Meerdervoort cultuurlagen zijn aangetroffen maar de datering ervan is niet bekend. Bij waarnemingen in 1933/1934 zijn bij de Ockenburghstraat kringgreppels herkend. In 1954 zijn door de heer Kam langs de Laan van Meerdervoort vondsten (aardewerk en vuursteen) gedaan met een datering in de midden bronstijd (Hilversumcultuur) en de late ijzertijd. 12 In de jaren zestig van de 20ste eeuw heeft het Instituut voor Prae- en Protohistorie van de Universiteit van Amsterdam een opgraving uitgevoerd schuin tegenover de locatie waar Kam zijn vondsten had gedaan. Er werden drie bewoningslagen aangetroffen met dateringen in de midden bronstijd, late bronstijd/vroege 12 Kam

11 Afb. 3 Het plangebied (NCL17b) met uitgevoerd onderzoek en vindplaatsen. Groene punten = boorpunten, rode vierkanten = vindplaatsen, oranje en blauwe contouren = opgravingen. De projectcodes komen terug in de tekst. ijzertijd en late ijzertijd. 13 Vindplaats 34 Meer en Bosch, circa 100 m ten oosten van vindplaatsen 8 en 13, betreft een waarneming uit 1959 van een cultuurlaag die op basis van aardewerk mogelijk in de late bronstijd dateert. Op de Archeologische-geologische kaart van s-gravenhage uit 1983 staat op circa 60 m ten zuiden van het plangebied Narcislaan 4 een vindplaats aangegeven langs de Heliotrooplaan. Het gaat om oppervlaktevondsten van kogelpotscherven met een datering in de late middeleeuwen. 14 Afgezien van laatstgenoemde oude vindplaats, zijn bovenstaande vindplaatsen alle aangetroffen in de Laag van Voorburg waarin op meerdere niveaus bewoningslagen aanwezig zijn. Bovenstaand beeld wordt bevestigd door recenter onderzoek in de nabijheid van de vindplaatsen. In 2010 vond een opgraving (WDP07o) plaats na booronderzoek (WDP03b) en proefsleuvenonderzoek (WDP03p) ter hoogte van vindplaats 34 en het Wijndaelerplantsoen. 15 Bij dit onderzoek zijn vijf prehistorische gebruiksfasen onderscheiden, daterend van de vroege/ midden bronstijd tot de late ijzertijd. In het oude duinlandschap zijn resten gevonden van akkers, bijgebouwen en boerderijen. Ook bij recent booronderzoek (OBS16b) ter hoogte van de kruising Ockenburghstraat - Laan van Meerdervoort zijn op twee niveaus bodems aangetroffen in het oude duinzand. Een van de bodems leverde ook vondstmateriaal op in de vorm van houtskool en een fragmentje vuursteen. 16 In 2008 maakte het plangebied Narcislaan 4 deel uit van een bureauonderzoek (KDW07h) voor het grote plangebied Kijkduin-West. 17 Narcislaan 4 viel binnen deelgebied 6 Ericalaan e.o. Het bureauonderzoek geeft aan dat tijdens de Tweede Wereldoorlog in deelgebied 6 is gesloopt en gerooid voor de aanleg van de Atlantikwall en in het noorden ervan een tankgracht is aangelegd. De huidige bebouwing is na 1957 gerealiseerd waarbij wordt aangegeven dat de hoogbouw dieper gefundeerd is dan de laagbouw. Sloop- en bouwactiviteiten hebben de bodem dus deels verstoord. Deelgebied 6, en daarmee plangebied Narcislaan 4 heeft destijds, met uitzondering van de tankgracht, een archeologische verwachting gekregen. Ongeveer 150 m ten zuiden van het plangebied is in 1991 een booronderzoek (HLL91b) uitgevoerd op het perceel Heliotrooplaan 9 dat volgens de geologische kaart van Den Haag op de 13 Groenman-van Waateringe Van Heeringen 1983, p. 119 vindplaats 38 Heliotrooplaan. Deze vindplaats is niet meer overgenomen op de nieuwere versies van de Archeologische-geologische kaart van Den Haag. 15 Stokkel Rieffe Boonstra

12 Afb. 4 Uitsnede van de kaart van Kruikius uit 1712 met het plangebied in rood. overgang strandwal-strandvlakte ligt. De boorgegevens sloten goed aan op dat beeld, waarbij een bruinige laag in de meest noordelijke boringen als zandige uitloper van het strandvlakteveen geïnterpreteerd werd. De zuidelijke boring leverde alleen zand op. In geen van de boringen werden aanwijzingen voor menselijke activiteiten aangetroffen. 18 Voor het plaatsen van ondergrondse afvalcontainers (ORAC s) zijn in 2015 in de buurt van het plangebied in de Narcislaan en Heliotrooplaan enkele boringen gezet. In twee boringen is het veen aangetroffen dat geassocieerd kan worden met de strandvlakte. Ook in een niet gerapporteerde boring (boring 41, WPD03b) ongeveer 100 m ten oosten van het plangebied is het veen van de strandvlakte waargenomen. 19 Ongeveer 250 m ten noorden van het plangebied Narcislaan 4 vond bij de vervanging van de riolering in de Meer en Boslaan en omgeving een archeologische begeleiding (MBL10a) plaats. Op basis van de datering van het ontstaan van de strandwal van Scheveningen wordt hier de vroegste bewoning verwacht vanaf de bronstijd of ijzertijd. 20 Uit de begeleiding bleek dat de verbreiding van het strandvlakteveen klopt met de weergave op de geologische kaart van Den Haag. In de top van het strandvlakteveen zijn bewerkingssporen van een keerploeg aangetroffen die op basis van historische bronnen in de late middeleeuwen geplaatst kunnen worden. Bij het onderzoek is in vijf boringen houtskool aangetroffen, hoofdzakelijk in een goed herkenbare bodem aan de top van de Laag van Voorburg. Een clustering van houtskool bevond zich bij het kruispunt Wijkselaan - Noordwijkselaan, hetgeen tot de veronderstelling heeft geleid dat hier mogelijk een prehistorische vindplaats ligt. Meer dan een kilometer noordoostwaarts op de strandwal zijn bij archeologische begeleidingen in de Vogelwijk resten aangetroffen uit de ijzertijd in de vorm van bewoningskernen en akkercomplexen. 21 Op basis van bovenstaande vindplaatsen en onderzoeken kan dus worden vastgesteld dat op de strandwal (Laag van Voorburg, oude duinen) ten zuiden van het plangebied meerdere 18 Waasdorp Mondelinge mededeling E.C. Rieffe (afdeling Archeologie, Den Haag). Het onderzoek ORA15b is nog niet gerapporteerd. 20 Boonstra en Rieffe Rieffe e.a

13 Afb. 5 Uitsnede van de topografische militaire kaart (Bonneblad 439) uit 1934 met het plangebied in rood. (bewonings)niveaus aanwezig zijn met een datering vanaf de bronstijd. De strandwai ten noorden van het plangebied heeft archeologische resten opgeleverd uit de ijzertijd, maar ook hier geldt een verwachting vanaf de late bronstijd. Op de kaart van Delfland, vervaardigd door Kruikius in 1712, is te zien dat het plangebied Narcislaan 4 in verkaveld gebied ligt met van het noordwesten naar het zuidoosten een smalle sloot (afb. 4). De oostzijde van het plangebied raakt op de kaart een bredere sloot. Ten oosten en zuidoosten ligt het park Meer en Bosch dat op de kaart uit 1712 is aangegeven als de Meer Woning en t Seg Meertje. Het gaat oorspronkelijk vermoedelijk om een boerenbedrijf dat in de tweede helft van de 17de eeuw het aanzien kreeg van een buitenplaats Recente gebruiksgeschiedenis De recente gebruiksgeschiedenis van het plangebied wordt beschreven om vast te stellen of het gebruik heeft geleid tot verstoringen van de bodemopbouw, waardoor eventuele archeologische waarden verloren zijn gegaan. De ontwikkelingen van na 1800 zelf worden door de afdeling Archeologie van de gemeente niet als onderzoekswaardig beschouwd. Voor deze periode zijn andere, meer geschikte bronnen beschikbaar. Op Bonneblad 439 (uitgave 1934, afb. 5) is de situatie grotendeels onveranderd ten opzichte van de situatie op de kaart van Kruikius uit Het plangebied ligt in weidegebied met een noordwest-zuidoost georiënteerde sloot. De hoogtemaat van 2.3 Meters boven Amsterdamsch peil die boven het plangebied is aangegeven komt redelijk overeen met de hoogte van het huidige maaiveld. 23 In de Tweede Wereldoorlog ligt het plangebied pal ten zuiden van de zone die voor de Atlantikwall volledig werd gesloopt of gerooid. Direct ten noorden van het plangebied werd de tankgracht aangelegd. 24 Vanaf 1957 wordt bebouwing in het gebied gerealiseerd. Het perceel Narcislaan 4 wordt volgens topografische kaarten pas begin jaren zeventig bebouwd. In het plangebied zijn geen BIS-locaties bekend. In het bodemloket staat voor de locatie aangegeven dat onderzoek is uitgevoerd en er geen noodzaak is tot verder onderzoek of sanering. 22 Boonstra 2008, p met verwijzingen. 23 De maat van 5.0 Meters boven Amsterdamsch peil hoort vermoedelijk bij de Zeeweg (nu de Kijkduinstraat). Op oudere versies van het Bonneblad is een maat van 5.0 middels een pijl met de Zeeweg verbonden. 24 Ambachtsheer 1995, p

14 2.4 De huidige en toekomstige situatie In het plangebied staat een eenlaags voormalig kleuterschoolgebouw (circa 430 m²) uit de jaren zeventig dat tot voor kort als stadswerkplaats in gebruik was. Het schoolgebouw is onderheid en heeft een kruipruimte van 60 tot 80 cm diep. Rondom het gebouw ligt verharding (schoolplein met zandbank) in de vorm van stoeptegels. Het schoolgebouw zal gesloopt worden waarna op het volledige kavel een vierlaags appartementengebouw gebouwd wordt. Voor het nieuwe gebouw zullen eveneens heiwerkzaamheden plaatsvinden. 2.5 De gespecificeerde archeologische verwachting Op basis van de geologische kaart van Den Haag en onderzoeken in de omgeving is de verwachting dat het plangebied ligt in een met veen opgevulde strandvlakte tussen twee strandwallen. Dergelijke laaggelegen en natte gebieden waren vanaf de prehistorie door de bewoners van de hoger gelegen strandwallen in gebruik als weide- en akkergebied. Op basis van historische kaarten kan verondersteld worden dat het gebruik van het plangebied als landbouwgrond voortduurde tot in de 20ste eeuw wanneer het bebouwd wordt. Resten van weidegebied manifesteren zich vooral in de vorm van (verkavelings)sloten die ook in het plangebied zijn te verwachten. Hoewel de geologische kaart van Den Haag een goed beeld geeft, valt het gezien het schaalniveau niet uit te sluiten dat zich in de strandvlakte duinen (Laag van Voorburg) bevinden die tot dusver nog niet zijn gekarteerd. Over het algemeen wordt voor dit deel van Den Haag verondersteld dat archeologische niveaus in en op de Laag van Voorburg kunnen voorkomen tussen 0,5 m en 3,5 m +NAP. Deze resten kunnen bestaan uit nederzettingsresten zoals huizen, bijgebouwen, (paal) kuilen en greppel(systemen). Ook akkers, graven, cultusplaatsen en wegen mogen niet worden uitgesloten. Nabij het plangebied zijn in en op de Laag van Voorburg sporen en vondsten aangetroffen uit de prehistorie, Romeinse tijd en middeleeuwen. Tabel: overzicht van de gespecificeerde archeologische verwachting. periode geologie landschap Vanaf LNEO lage duinen huizen, bijgebouwen, (paal)kuilen, greppel(systemen). akkers, graven, cultusplaatsen, cultuurlagen en wegen complextypen opmerking mogelijk aantasting of juist conservering door jongere afzettingen van de Laag van Den Haag ja verwachting Vanaf LNEO strandvlakte, veen weide- en akkergebied mogelijk aantasting of juist conservering door jongere afzettingen van de Laag van Den Haag moeilijk te prospecteren resten ja ME/NT ontginningsactiviteiten (sloten) mogelijke aantasting door bouwactiviteiten nieuwe tijd. ja De nieuwbouwplannen kunnen de mogelijk in het plangebied aanwezige archeologische waarden verstoren. Om de gespecificeerde archeologische verwachting te toetsen is in het plangebied een inventariserend booronderzoek (verkennende/karterende fase) uitgevoerd. Middels verkennend/karterend booronderzoek kunnen de opbouw van het landschap en de mate van verstoring worden onderzocht en tevens worden vastgesteld of in het plangebied vindplaatsen aanwezig zijn. De resultaten worden hieronder beschreven. 14

15 3 Het booronderzoek 3.1 Doelstellingen en methode Om de gespecificeerde archeologische verwachting te toetsen en de aanwezigheid van vindplaatsen vast te stellen, is een verkennend/karterend booronderzoek uitgevoerd. In het plangebied zijn zes boringen uitgevoerd. De boorpunten zijn ingemeten met behulp van een GPS-systeem en beschreven conform de archeologische standaard boorbeschrijving (ASB). Alle boringen zijn uitgevoerd met gecombineerde Edelmanboor (7 cm ) en een guts (3 cm). Twee boringen liepen op een diepte van 1,50 m (boring 2) en 1,80 m (boring 6) onder maaiveld vast. De boorbeschrijvingen zijn opgenomen in bijlage 2. De boorpunten staan in afbeelding Resultaten en interpretatie Resultaten Van de zes uitgevoerde boringen zijn er vier geslaagd. Boring 2 liep op 1,50 m en boring 6 liep op 1,80 m onder maaiveld vast in ondoordringbaar puin. Dit puin lag in een antropogene zandlaag die ook in alle andere boringen werd aangetroffen. Deze zandlaag bestaat uit een oude bouwvoor waarop een grijsbruine tot geel-grijze ophogingslaag is aangebracht. De onderzijde van dit pakket geroerde grond varieerde van 0,30 tot 0,80 m +NAP (afb. 7). Onder de geroerde grond werd een intacte bodemopbouw aangetroffen. In alle vier geslaagde boringen bevond zich direct onder deze geroerde laag veen. In alle gevallen was dit veen voor een deel licht tot sterk zandig. In boringen 1 en 3 was bovendien het diepst gelegen veen kleiig van aard. De veenpakketten hadden een dikte van 0,90 tot 1,40 m. In boring 4 werd in het veenpakket een 5 cm dunne laag van grijs zand aangetroffen. Onder het veen bevond zich in alle boringen grijs zand. In de noordelijke boringen 1 en 3 werd de overgang tussen veen en zand aangetroffen op circa 0,80 m -NAP, in boring 4 op 0,76 m -NAP en in boring 5 op 0,62 m -NAP. Interpretatie In alle geslaagde boringen werd op het diepste niveau zand aangetroffen dat als Laag van Rijswijk kan worden geïnterpreteerd. Op het zand lag een pakket Hollandveen. De in de noordelijke boringen 1 en 3 vastgestelde klei in het Hollandveen doet denken aan gyttja, een humeus sediment. Het Hollandveen in boring 4 is met een 5 cm dunne zandlaag onderbroken die als een laag stuifzand geïnterpreteerd wordt. De oude strandvlakte werd in alle boringen op het niveau van 0,62 tot 0,84 m -NAP aangetroffen. Op grond van de relatief diepe ligging ten opzichte van NAP wordt deze laag als Laag van Rijswijk geïnterpreteerd. In deze laag zijn geen sporen van prehistorische bewoning te verwachten. Het relatief vlakke reliëf van de zandlaag en de daarop volgende 1,30 tot 1,55 m dikke laag Hollandveen, spreken voor de verwachte situatie van een met veen opgevulde strandvlakte zoals ook weergegeven op de Nieuwe geologische kaart van Den Haag en Rijswijk. In geen van de boringen kon worden vastgesteld dat het veen veraard is, wat in theorie had kunnen wijzen op prehistorische bewoningsmogelijkheden op het veen. Op grond van de diepte van de geroerde grond van 1,60 tot 2,00 m onder maaiveld, het ontbreken van de Laag van Voorburg of veraard veen, zijn geen archeologische sporen te verwachten. 15

16 0 25 m NARCISLAAN NCL17b boorpunten Afb. 6 Locatie boorpunten N Z Narcislaan m m NAP 2, Antropogeen Hollandveen Laag van Rijswijk Afb. 7 Profielstaten Narcislaan

17 3.3 Beantwoording onderzoeksvragen 1. Hoe ziet de bodemopbouw eruit? Onder een 1,60 tot 2,00 m dikke verstoorde laag onder maaiveld (onderkant van 0,28 tot 0,66 m +NAP), bevindt zich een 1,30 tot 1,55 m dik pakket Hollandveen (onderkant van 0,62 tot 0,84 m -NAP) op oud strandzand (Laag van Rijswijk). 2. Hoe is de bodemopbouw bewaard gebleven? De oorspronkelijke bodemopbouw is vanaf een diepte van 1,60 m tot 2,00 m onder maaiveld (van 0,28 tot 0,66 m +NAP) goed bewaard gebleven. 3. Kan een onderscheid gemaakt worden tussen archeologisch kansrijk en kansarm gebied? Omdat geen archeologisch relevante niveau s zijn aangetroffen, zijn er geen archeologische sporen of vondsten te verwachten. 4. Kan er op basis van het onderzoek worden gesteld dat er in het onderzoeksgebied geen archeologische verwachting meer van toepassing is? Ja, er zijn geen archeologische sporen of vondsten te verwachten. Dit kan worden gebaseerd op de diepte van de (sub)recente verstoringen, alsmede het ontbreken van de Laag van Voorburg of een veraarde top van het veen. 4 Conclusie en selectieadvies Doel van het verkennend/karterend booronderzoek was het toetsen van de gespecificeerde archeologische verwachting, het karteren van vindplaatsen en het vergelijken van de bodemopbouw van het plangebied met de situatie zoals weergegeven op de Geologische kaart van Den Haag en Rijswijk. Onder een (sub)recente bouwvoor van 1,60 tot 2,00 m onder maaiveld (van 0,28 tot 0,66 m +NAP) is de natuurlijke bodemopbouw bewaard gebleven. De natuurlijke bodem bestaat uit 1,30 tot 1,55 m Hollandveen, gesitueerd op strandzand (Laag van Rijswijk, op het niveau van 0,62 tot 0,84 m -NAP ). Er werden geen archeologisch relevante niveau s en archeologische indicatoren gevonden. De aangetroffen bodemopbouw strookt met de geologische gegevens op de Geologische kaart van Den Haag en Rijswijk. Op grond van het uitgevoerde bureauonderzoek en verkennend/karterend booronderzoek wordt verder archeologisch onderzoek niet noodzakelijk geacht. 17

18 Literatuur Alkemade, M.M.M., 2011, Toelichting op de Archeologische Waarden- en Verwachtingenkaart Den Haag (AWVK). (Haagse Archeologische Rapportage 1106). Den Haag. Ambachtsheer, H.F., 1995, Van verdediging naar bescherming. De Atlantikwall in Den Haag. (VOM-reeks ). Den Haag. Berendsen, H.J.A., 2005, Landschappelijk Nederland. De fysisch-geografische regio s. (Fysische geografie van Nederland). Assen. Boersma, E., 1988, Verslag boringen Muurbloemweg/Aronskelkweg. (Intern rapport afdeling Archeologie). Den Haag. Boonstra, Y.M., 2008, Kijkduin-West Gemeente Den Haag. Bureauonderzoek inventarisatie archeologische waarden. (Rapport 0811). Den Haag. Boonstra, Y.M., en E.C. Rieffe, 2012, Meer en Boslaan en omgeving, Gemeente Den Haag. Bureauonderzoek en Archeologische begeleiding vervanging riool. (Haagse Archeologische Rapportage 1206). Den Haag. Groenman-van Waateringe, W., 1961, Nederzettingen van de Hilversumcultuur te Vogelenzang (N.H.) en Den Haag (Z.H.) in: W. Glasbergen, en W. Groenman- van Waateringe (red.), In het voetspoor van A.E. van Giffen. Groningen. p Heeringen, R.M. van, 1983, s-gravenhage in archeologisch perspectief in: E.F.J. de Mulder (red.), De bodem van s-gravenhage. (Mededelingen Rijks Geologische Dienst 37-1). Haarlem. p Kam, W.H., 1956, Een vondst van bronstijdaardewerk in Zuid-Holland in: Westerheem 5. p Kersing, V.L.C., en J.R. Magendans, 1993, Archeologie in Den Haag in 1992 in: Jaarboek Die Haghe p Kooistra, L.I., 2008, Landschap, vegetatie en landgebruik in de Haagse regio in: J.P. Flamman, en E.A. Besselsen (red.), Het verleden boven water. Archeologische monumentenzorg in het AHR-project. (Rapportage Archeologische Monumentenzorg 148). Amersfoort. p Magendans, J.R., J.A. Waasdorp, en M.M.A. van Veen, 1992, Archeologie in Den Haag in 1991 in: Jaarboek Die Haghe p Pabon, N.J., 1934, Resultaten van het onderzoek met de spade naar den Rijnweg op Meer en Bosch, Ockenburgh en bij het Nieuwe Slag in: Jaarboek Die Haghe p Rieffe, E.C., 2016, Tennispark Ockenburgh, gemeente Den Haag. Inventariserend veldonderzoekboringen. (Haagse Archeologische Rapportage 1612). Den Haag. Rieffe, E.C., L.I. Kooistra en S.B.C. Bloo, 2014, Vogelwijk fase 3, gemeente Den Haag. Archeologische begeleiding vervanging riool. (Haagse Archeologische Rapportage 1402). Den Haag. Stokkel, P.J.A., 2012, Strijden met en tegen de elementen. Wijndaelerplantsoen in Den Haag. Boerennederzettingen uit de midden bronstijd en de ijzertijd in het duingebied. (Haagse Oudheidkundige Publicaties 15). Den Haag. Veen, M.M.A. van, en J.A. Waasdorp, 2000, Archeologische-geologische kaart van Den Haag. (Haagse Oudheidkundige Publicaties 5). Den Haag. Vos, P.C., E.C. Rieffe, en E.E.B. Bulten, 2007, Nieuwe geologische kaart van Den Haag en Rijswijk. Den Haag. Waasdorp, J.A., 1991, Verslag Heliotrooplaan. (Intern rapport afdeling Archeologie). Den Haag. 18

19 Historische kaarten Kruikius kaart van Delfland Heruitgave 1988, Alphen aan den Rijn. Bonneblad 439, jaargang Verantwoording afbeeldingen Afb. 1 Plangebied Narcislaan 4 en locatie in Den Haag (gemeente Den Haag). Afb. 2 Uitsnede van de geologische kaart (gemeente Den Haag). Afb. 3 Het plangebied (NCL17b) met uitgevoerd onderzoek en vindplaatsen. Groene punten = boorpunten, rode vierkanten = vindplaatsen, oranje en blauwe contouren = opgravingen. De projectcodes komen terug in de tekst (gemeente Den Haag). Afb. 4 Uitsnede van de kaart van Kruikius uit 1712 met het plangebied in rood (Hoogheemraadschap van Delfland). Afb. 5 Uitsnede van de topografische militaire kaart (Bonneblad 439) uit 1934 met het plangebied in rood (Kadaster). Afb. 6 Locatie boorpunten (gemeente Den Haag). Afb. 7 Profielstaten Narcislaan 4 (gemeente Den Haag). 19

20 Bijlage 1: Tabel perioden en laagindeling Archeologische Jaren Laageenheden perioden v/n Chr. Duin- en strandzanden Mariene getijdenafzettingen 2000 Moderne tijd Middeleeuwen Laat Vroeg Vol A E Romeinse tijd IJzertijd Laat Midden Vroeg F/G Laat 1000 Bronstijd Midden 1500 B Vroeg 2000 Laat D Neolithicum Midden C J/K Vroeg Mesolithicum Laat Midden Vroeg Laat-Paleolithicum A: Laag van Den Haag (voorheen Jonge Duinen) B: Laag van Voorburg (voorheen Oude Duinen) C: Laag van Ypenburg (voorheen Oude duinen) D: Laag van Rijswijk (voorheen Strandzanden) E: Laag van Poeldijk (voorheen Duinkerke II /III Afzettingen) F: Gantel Laag, kleiige afzettingen (voorheen Duinkerke I Afzettingen) G: Gantel Laag, zandige afzettingen (voorheen Duinkerke I Afzettingen) J: Laagpakket van Wormer, kleiige afzettingen (voorheen Afzettingen van Calais) K: Laagpakket van Wormer, zandige afzettingen (voorheen Afzettingen van Calais) 20

21 Bijlage 2: Boorgegevens Legenda Vz3 Veen, sterk zandig Zs1 Zand, zwak siltig x verstoord; niet natuurlijke afzettingen 1 geringe hoeveelheid 2 matige hoeveelheid 3 grote hoeveelheid Boornummer Bovenkant laag (m NAP) Onderkant laag (m NAP) Laag Hoofdkleur Bijkleur tint HK AW Hu Fe Opm 1 2,47 2,37 Zs1 grijs bruin 2,37 0,97 Zs1 grijs 150 GW 0,97 0,57 Zs1 grijs donker 1 baksteen/veenbrokken 0,57-0,03 Vz1 bruin donker -0,03-0,43 V bruin -0,43-0,48 Vz1 bruin -0,48-0,83 Vk1 bruin donker -0,83-1,03 Zs1 grijs 2 2,41 1,91 Zs1 geel grijs 1,91 1,71 Zs1 grijs bruin 1 puin 1,71 1,01 Zs1 grijs licht 110 GW 1,01 0,91 Zs1 grijs bruin donker 1 steen Boornummer Bovenkant laag (m NAP) Onderkant laag (m NAP) Laag Hoofdkleur Bijkleur tint HK AW Hu Fe Opm 3 2,41 1,71 Zs1 geel grijs 1,71 1,31 Zs1 oranje geel opgebracht 1,31 1,11 Zs1 grijs donker oude bouwvoor 1,11 0,66 Zs1 grijs 170 GW 0,66 0,61 Vz1 bruin 0,61 0,41 Zs1 grijs bruin 3 0,41 0,36 V bruin 0,36-0,39 Vz1 bruin -0,39-0,84 Vk1 bruin -0,84-0,94 Zs1 grijs licht 4 2,14 1,14 Zs1 grijs 1,14 0,94 Zs1 grijs geel 21

22 0,94 0,54 Zs1 grijs donker 1 oude bouwvoor 0,54 0,29 Vz3 bruin 130 GW 0,29 0,19 Vz1 bruin 0,19-0,16 V bruin -0,16-0,31 Vz1 bruin -0,31-0,36 Zs1 grijs -0,36-0,76 V bruin donker -0,76-0,86 Zs1 grijs 5 2,28 0,78 Zs1 grijs 120 GW 0,78 0,48 Zs1 grijs blauw 0,48 0,28 Zs1 grijs bruin donker 2 0,28 0,08 V bruin 0,08-0,42 V bruin donker -0,42-0,62 Vz1 bruin -0,62-0,72 Zs1 grijs 6 2,28 0,63 Zs1 grijs 150 GW 0,63 0,48 Zs1 grijs bruin donker 1 oude BV / ondoordringbaar puin 22

23

24