SB A STÉPHANE BEEL ARCHITECTS

Transcriptie

1 SB A STÉPHANE BEEL ARCHITECTS Poel 15, B-9000 Gent Pensmarkt 2, B-9000 Gent T +32 (0) mail@stephanebeel.com KONINKLIJK MUSEUM VOOR MIDDEN-AFRIKA, TERVUREN ONTWIKKELING VAN MASTERPLAN SITE + RESTAURATIE, RENOVATIE EN UITBREIDING VAN EEN MUSEUMGEBOUW Programma: foyer, kantoren, (kinder) auditorium, tentoonstellingruimte, restaurant met bijhorende keuken en ruimte voor muziekworkshop. EEN BIJZONDERE PLEK De renovatie en uitbreiding van het Koninklijk Museum voor Midden-Afrika museum dient gekaderd te worden in een breed historisch perspectief. Het museum dat is opgericht op initiatief van Koning Leopold II als propaganda-instrument voor zijn persoonlijke Congoavontuur en na zijn dood nog verder ontwikkeld tot museum en onderzoeksinstituut over Midden-Afrika is vandaag Belgiës koloniale lieu de mémoire bij uitstek. Op de museumsite bevinden zich een aantal gebouwen uit verschillende perioden van een rijk gevulde (of naar gelang de lezing, zwaar beladen) geschiedenis: voor de wereldtentoonstelling in 1897 kwam er het Koloniënpaleis met een Franse tuin, in 1910 realiseerde architect Girault het museumgebouw en inspireerde zich daarvoor op eigen plannen voor het Parijse Petit Palais en in bij de aanloop naar de Expo 58, kwam er nog het CAPA-gebouw bij, het Centre d Accueil du Personnel Africain. BOUWGESCHIEDENIS Op de restanten van het afgebrande jachtpaviljoen van Willem II van Oranje bouwde Leopold II het Koloniënpaleis. Dit neoclassicistisch gebouw werd tijdens de Wereldtentoonstelling van 1897 de showroom van de voornaamste import- en exportproducten van Congo. Ook etnografische voorwerpen en opgevulde dieren werden tentoon gesteld in een Art Nouveau kader. Op de as van het Koloniënpaleis kwam een Franse tuin met waterpartijen waarrond er attracties waren gebouwd, met onder andere de later sterk controversiële Afrikaanse dorpen. Meer dan één miljoen bezoekers kwamen vanuit Brussel over de imposante rode loper van de Tervurenlaan naar dit mondiale evenement. Het succes van de wereldtentoonstelling overtuigde Leopold II om de koloniale tentoonstelling in Tervuren te behouden en richtte in 1898 het Congomuseum als permanent museum en wetenschappelijke instelling, belast met didactische tentoonstellingen en met de studie van Midden- Afrika op. Door de vele schenkingen en zendingen uit Congo groeiden de collecties en al snel was er nood aan nieuwe gebouwen. De Franse architect Charles Girault tekende een masterplan uit voor wat zou moeten uitgroeien tot een Cité Coloniale : rondom de Franse Tuin voorzag hij een nieuw museum gebouw, een congres- en documentatiecentrum en een wereldschool. Bij het overlijden van Leopold

2 II werd Congo Belgisch-Kongo. In Tervuren zette de regering alle verdere bouwwerken stop. Leopolds opvolger, Albert I zal in 1910 het museum inhuldigen waarbij niet alle zalen de muurschilderingen kregen die door de architect waren voorzien. In 1932 wordt de gaanderij aan de binnentuin afgedicht om meer tentoonstellingsruimte te creëren. Voor de wereldtentoonstelling van 1958 zijn er moderniseringswerken waarbij de diorama s worden geplaatst die vele bezoekers zich zullen herinneren. Met de Expo 58 komt er op de site het CAPA gebouw bij die (tijdelijke) huisvesting zal bieden aan het Afrikaans personeel van de tentoonstelling. Dit Centre d Accueil du Personnel Africain wordt later, in de jaren 1980, omgebouwd tot een bijkomend onderzoekscentrum en archief. Eind van de jaren 1950 worden ook de vervallen vleugels van de serres van het Koloniënpaleis heropgetrokken, met gevels in baksteen en betonnen vloeren. Daar huizen ook nu nog wetenschappelijke onderzoeksafdelingen en collecties. Over de jaren heen nam het aantal collectiestukken steeds maar toe en het aantal wetenschappers dat de collectie bestudeerde eveneens, zodanig dat door tijdelijke oplossingen deze collecties en de activiteiten versnipperd raakten over de hele site. MASTERPLAN Bij de eeuwwisseling ontwikkelde het KMMA de wens om een internationaal toonaangevend museum en onderzoeksinstituut over Midden-Afrika te worden en formuleerde in 2006 een wedstrijdvraag met een ambitieus programma van eisen. In het wedstrijdontwerp knoopt de TV onder leiding van Stéphane Beel Architects terug aan met het onafgewerkte project van Leopold II en het masterplan van zijn architect, de Cité Coloniale. In navolging van het plan van Girault streeft het nieuwe masterplan naar een duidelijke bundeling van de functies op de site waarbij elk gebouw opnieuw zijn eigenheid hervindt. Het plan voorziet drie bundelingen op de site: het publieksgerichte Koloniënpaleis met mediatheek, congrescentrum en feestzaal, het gemoderniseerde Museum met een nieuw onthaalpaviljoen in het park, en het kennis- en onderzoekscentrum met nieuw collectiegebouw. Naast de bundeling van de functies vormt ook de oorspronkelijke benadering vanuit de Tervurenlaan een belangrijk vertrekpunt voor de uitbreiding van het museum, de inplanting van het onthaalpaviljoen en de aanleg van een ondergrondse parking. De langse inplantingsas van de museumgebouwen wordt versterkt door het nieuwe onthaalpaviljoen te plaatsen tussen het Koloniënpaleis en het vroegere museumgebouw.

3 UITDAGING VOOR DE ONTWERPERS Van bij het maken van de eerste wedstrijdschetsen in 2006 komen cruciale vragen naar boven. Hoe gaan we om met het beschermde monument en park? Wat met het beladen koloniale verleden? Wat met de bestaande scenografie, de bestaande beelden, de iconografie? Welk nieuw verhaal gaan we vertellen? De kijk op Afrika is vandaag totaal anders dan 50 of 100 jaar geleden. In alle onderdelen van de ontwerpopdracht komt de grote uitdaging om een kenniscentrum en museum met eigentijdse visie op Afrika van vroeger en nu, als plaats voor ontmoeting en dialoog vorm te geven in een gebouw uit het koloniaal verleden tot uiting. Deze uitdaging duurt voort tot bij de toekomstige realisatie van de permanente tentoonstelling die in de ontwerpopdracht is begrepen. ONTWERP VAN ONTHAALPAVILJOEN & MUSEUMGEBOUW In een eerste fase van de uitvoering van het masterplan is nu in 2017 het bestaande museumgebouw gerestaureerd en uitgebreid. Naast een reorganisatie van de museale ruimtes, de kinderateliers, de logistieke en secundaire ruimtes zijn er ook nieuwe tentoonstellingszalen voorzien. Daar komen nog bij: een restaurant-brasserie, het onthaal, nieuwe kinderateliers, een museumshop, een auditorium en vergaderzalen. Deze reorganisatie en de uitbreiding van het museumgebouw zijn zo geconcipieerd dat de directe omgeving van het museumgebouw maximaal behouden is en opnieuw in verband komt te staan met de Franse tuin. Alle secundaire museumfuncties zoals onthaal, shop en cafetaria zijn uit de inrichting van het vroegere museum weggehaald, geoptimaliseerd en onderbracht in de nieuwbouw. Daardoor ontstaat in het museumgebouw meer ruimte voor de nieuwe permanente tentoonstelling. Het bestaande museumgebouw is zo intact mogelijk gelaten. De natuursteen buitenmuren, de met marmers beklede binnenvloeren en -wanden, de parketten, de stucwerk plafonds en de muurschilderingen werden met zorg gereinigd en gerestaureerd waar nodig. De originele toegang tot het museum en de open overdekte rondgang in de binnenkoer zijn opnieuw geïnterpreteerd; die vormen naast de nauwgezette restauratie enkele bewust oneigenlijke ingrepen te lezen als kritische kanttekeningen bij de oorspronkelijke architectuur. Het onthaalpaviljoen werd minutieus uitgelijnd met de voorgevel van het museumgebouw en ligt op de grens tussen de twee tuinen die dateren uit verschillende periodes. Door de positie ervan in het park, wordt de drukke Leuvense steenweg gezien als een grens van de site. De welgekozen en historisch geïnspireerde inplanting van een nieuw onthaalpaviljoen versterkt de onderlinge relatie tussen het museumgebouw en het verder op de site gelegen Koloniënpaleis en staat symbool voor de vernieuwing die het KMMA ambieert. Op de langse as, nu door het nieuwe paviljoen versterkt, bevinden zich ook een lager gelegen binnenkoer en groenelementen die verwijzen naar de ondergrondse structuren. Aan de Leuvense steenweg is er een laad- en loskade voorzien. Het nieuwe onthaal en de museumshop op het gelijkvloers van het paviljoen bevinden zich op het niveau van het park. In het restaurant op de eerste etage hebben de bezoekers een panoramisch zicht op de Franse

4 tuin en het museumgebouw. De ondergrondse ruimtes van het onthaalpaviljoen, zoals de vergaderzalen, auditoriumfoyer, kinderauditoria en onthaalfaciliteiten, krijgen daglicht via een verdiepte koer. De open trappenpartij legt visuele verbanden binnen deze stapeling van functies. De zalen voor tijdelijke tentoonstellingen liggen ook ondergronds, als het ware opgespannen tussen onthaalpaviljoen en museumgebouw. Drie tentoonstellingszalen zijn achter elkaar geschikt langs een lange, publiek toegankelijke gaanderij. Deze black-box ruimtes kunnen flexibel worden opgedeeld in een auditorium en twee afgescheiden zalen of door een mobiele wand worden omgevormd tot één grote tentoonstellingszaal. Voor de opbouw van tentoonstellingen is een parallel logistiek circuit voorzien, waardoor circulatie van het publiek en logistiek gescheiden blijven. Door dit circuit ontstaat een rechtstreekse verbinding tussen de museumateliers, de technische en de stockageruimtes en de laad- en loszone. De bezoekers gaan via een lange gaanderij van het onthaalpaviljoen naar het gerestaureerde museumgebouw. Ze passeren daarbij eerst langs een plotse verbreding waar daglicht binnenkomt, een oriëntatiepunt, en lopen langs een pronkstuk van de museumcollectie, een grote prauw die verwijst naar de Congo-rivier, richting een ander lichtpunt in de verte: de verdiepte binnenkoer van het museumgebouw. Die verdiepte binnenkoer brengt licht en oriëntatie. De bezoeker komt dus via de kelders, via de fundamenten van het oude gebouw binnen en begint vanaf dat punt zijn ontdekking van het museum. Zo bv. richting kinderateliers, vroeger ingericht op de zolders die nu de landschapskantoren van het museum herbergen. Die kinderateliers zijn nu gelegen in de kelder aan de parkzijde, niet ver van een muziekatelier dat is ingewerkt in de verdiepte binnenkoer, alle onmiddellijk bereikbaar voor hun publiek. Andere ruimten op de kelderverdieping zijn bestemd voor logistiek, onderhoud, personeel en collectiebeheer met onder meer quarantaineruimten voor objecten, alle bereikbaar via het gescheiden logistieke circuit. Op niveau van de verdiepte binnenkoer is een eerste ruimte gemaakt bestemd voor de nieuwe permanente referentietentoonstelling, de zone Museum waar de geschiedenis van het instituut en het museum en ook de positie en de activiteiten van het KMMA op vandaag worden getoond. De bezoekers zullen hier twee maal passeren, op weg naar en op terugkeer van de permanente tentoonstelling in het museumgebouw. Dat gebeurt via een nieuwe open trap. Het museumgebouw is volledig ontdaan van alle secundaire functies en volledig gerenoveerd, alle ruimte is vrijgemaakt voor de nieuwe permanente referentietentoonstelling. Voor de scenografie in het museumgebouw worden de originele, ruimtelijke concepten opnieuw naar voren gehaald. Er is maximaal ingezet op het hergebruik van bestaande vitrines. Deze zijn gerestaureerd, uitgerust met een technische sokkel en plafond en teruggeplaatst op hun oorspronkelijke positie waardoor de originele zichtassen in het museumgebouw zijn hersteld. Een modulair systeem van platformen en vitrines geplaatst in de assen van de ruimtes vervolledigt de basis van de scenografie. Zo ontstaat uit combinatie van uitgepuurde oude en nieuwe infrastructuur een strakke nieuwe ruggengraat die toekomstgericht en duurzaam is. De kleine rotonde en de galerij

5 aan de binnenkoer zijn benut als verdeelpunten die de verwachte belangrijke bezoekersstromen spreiden en leiden naar de permanente tentoonstellingszalen die aan breed uiteenlopende themata zijn gewijd. Die tentoonstellingszalen zijn op een subtiele manier uitgerust met nieuwe technieken die het museumgebouw naar een hedendaags niveau brengen voor de conservering en presentatie van de collectie. Die technieken zijn sterk uitgekiend en schier onzichtbaar ingewerkt: verbeterde thermische isolatie en luchtdichtheid, controle van invallend licht, beheersing van de luchtkwaliteit onzichtbaar ingewerkt in de nieuwe tentoonstellingsplatformen, interventies op gebied van toegankelijkheid en brandveiligheid, het zijn allemaal elementen die een nieuwe benadering van tentoonstellen mogelijk maken in het bestaande monument, zonder afbreuk te doen aan het monument en zijn intrinsieke waarde. De combinatie van een resoluut moderne nieuwbouw, de ontwikkeling van veellagige hedendaagse interventies in het oude gebouw in dialoog met de restauratie ervan is een samenspel van ontwerpers architectuur, restauratiespecialisten, studiebureaus technische installaties en scenografen. Wanneer in 2014 de studieopdracht wordt uitgebreid met de scenografie van de permanente referentietentoonstelling begint een nieuwe oefening in respect voor de site, het museumgebouw en de historische gelaagdheid en wordt opnieuw met kritische distantie vorm gegeven aan de invulling van het museum. Met het einde van de bouwwerken en de restauratie is een eerste stap gezet op weg naar de opening van het nieuwe museum; de inhoudelijke invulling waar het museum reeds vele jaren aan werkt zal zeker ook mee bepalend zijn voor het succes van het project. LOCATIE Leuvensesteenweg Tervuren OPDRACHTGEVER Regie der Gebouwen PROJECTTEAM TV BEEL - ORIGIN - KORTEKAAS - DESVIGNE - ARUP - BB - RCR - DAIDALOS TEAM SBA Projectarchitect: Maarten Baeye, Stéphane Beel; medewerkers: Alexander Vanysacker, Johnny Umans, Pieter Vandeputte, Simon De Waepenaere, Joris Gyssaert STUDIEBUREAUS Restauratie: Origin Scenografie: Niek Kortekaas Landschapsontwerp: Michel Desvigne Paysagistes DPLG Studiebureau structuur: ARUP NL Studiebureau technieken: RCR-Studiebureau Bouwfysica & Akoestiek: Daidalos Peutz Projectondersteuning: Bureau-Bouwtechniek DATUM ONTWERP Wedstrijdontwerp 01/2007 Masterplan 06/2008 Aanbestedingsdossier 06/2011 DATUM UITVOERING 10/ /2018 OPPERVLAKTE Nieuwbouw: m² Restauratie: m² Verbouwing: m² BOUWKOST excl. BTW en erelonen DUURZAAMHEID K21 (eis: K45) FOTOGRAFIE Luca Beel

6

7

8 level 0 NIEUWBOUW VERBOUWING RESTAURATIE