Brecht Demasure en Bert Woestenborghs. Naar waarde geschat 2. Waardering deelcollectie grote landbouwtuigen Openluchtmuseum Bokrijk

Transcriptie

1 Brecht Demasure en Bert Woestenborghs Naar waarde geschat 2 Waardering deelcollectie grote landbouwtuigen Openluchtmuseum Bokrijk

2 Naar waarde geschat 2. Waardering deelcollectie grote landbouwtuigen Openluchtmuseum Bokrijk Brecht Demasure Bert Woestenborghs

3 COLOFON Rapport Naar waarde geschat 2. Dit rapport is gemaakt door het Centrum Agrarische Geschiedenis in het kader van het waarderingsproject Naar waarde geschat. Een integraal waarderingstraject voor vier agrarische erfgoedcollecties in Vlaanderen en Brussel. Het project is een samenwerking tussen CAG, Texture Kortrijk, Openluchtmuseum Bokrijk, Jenevermuseum Hasselt en het Museum van de Belgische Brouwers in Brussel. Het project werd uitgevoerd door Brecht Demasure en Bert Woestenborghs onder leiding van prof. dr. Yves Segers, Interfacultair Centrum voor Agrarische Geschiedenis (ICAG), KU Leuven en vzw Centrum Agrarische Geschiedenis (CAG). Leuven, 2019 Voor meer informatie: Brecht Demasure, Centrum Agrarische Geschiedenis vzw Atrechtcollege, Naamsestraat 63, 3000 Leuven D/2019/11.875/1 Omslagillustratie: Publiekswaardering in de schuur uit Proven op het erf van Abele. collectie-bokrijk fotografie Luc Daelemans Rapport Naar waarde geschat 2. - BOKRIJK 2

4 Rapport Naar waarde geschat 2. - BOKRIJK 3

5 Rapport Naar waarde geschat 2. - BOKRIJK 4

6 INHOUDSTAFEL Inleiding Registratie Waardering Waarderingsdocument Waardering met belanghebbenden Waarderingsgroep Brede publiek Waardenstellingen Deelcollectie wanmolens Deelcollectie ploegen Deelcollectie eggen Deelcollectie kruiwagens Conclusies Selectieve bibliografie Bijlage: stembiljet Rapport Naar waarde geschat 2. - BOKRIJK 5

7 Rapport Naar waarde geschat 2. - BOKRIJK 6

8 Inleiding De voorbije jaren zette CAG sterk in op de registratie en inventarisatie van roerend agrarisch erfgoed in Vlaanderen en Brussel. Waarderen in een erfgoedcontext gaat nog een stap verder en kan best beschouwd worden als een vorm van verdiepende registratie aan de hand van vooraf bepaalde criteria. In 2017 maakte Vlaams minister voor Cultuur Sven Gatz middelen vrij voor pilootprojecten waardering. 1 Samen met verschillende erfgoedpartners diende CAG een projectaanvraag in voor de waardering van vier agrarische erfgoedcollecties in Vlaanderen en Brussel. De aanvraag kreeg groen licht en het tweejarige project Naar waarde geschat startte op 1 oktober CAG ging met vier musea een partnerschap aan: Texture Museum over Leie en Vlas (Kortrijk), Openluchtmuseum Bokrijk (Genk), Jenevermuseum (Hasselt) en Museum van de Belgische Brouwers (Brussel). Voor elke instelling wordt een door het museum uitgekozen deelcollectie of in het geval van de Belgische Brouwers de volledige collectie gewaardeerd. De diversiteit ervan weerspiegelt zich in de aard van de objecten: van grote landbouwtuigen over ambachtelijk werkmateriaal tot schenk- en tapgerei in de huiselijke en horecasfeer. De (deel)collecties zelf hebben een lokale component, maar zijn representatief voor het agrarisch erfgoedveld van heel Vlaanderen. Texture en Bokrijk kwamen in het eerste projectjaar aan bod; het Jenevermuseum en het Brouwersmuseum volgen in het tweede projectjaar. Dit is het tweede rapport van het pilootproject en behandelt het Openluchtmuseum Bokrijk. 3 De deelcollectie grote landbouwtuigen (grosso modo te beschouwen als getrokken en stationaire landbouwwerktuigen) van het Openluchtmuseum Bokrijk vormde zoals vermeld het tweede luik van het eerste projectjaar. De vraagstelling op de achtergrond was de volgende: hoe kunnen we als museum een nog betere zorg geven en meer aandacht besteden aan de stukken die waardevol zijn? Doel is om op termijn deze tuigen beter te bewaren. Waar nodig worden keuzes gemaakt inzake selectie en herbestemming. Gezien het volume en de specifieke bewaarnoden had deze deelcollectie prioriteit boven andere deelcollecties. Opbouw rapport Dit rapport bestaat uit drie delen. In het eerste deel wordt kort ingegaan op de registratie van de geselecteerde stukken. Het tweede deel belicht de eigenlijke waardering: het waarderingsdocument, de waarderingssessie met belanghebbenden en het opstellen van de waardenstellingen voor enkele deelcollecties. In het derde deel komen enkele conclusies van het gelopen traject aan bod. Een selectieve bibliografie en een bijlage ronden het rapport af. Het Exceldocument met de objectwaardering is in principe een integraal onderdeel van dit rapport. Omwille van de privacy blijft dit evenwel een intern document. In een overkoepelend rapport zal dieper worden ingegaan op het project Naar waarde geschat in het algemeen. De conclusies van de vier deeltrajecten worden daarin gebundeld. Redactie is voorzien in het najaar van Voorliggend rapport focust zoveel mogelijk op de registratie en de waardering van een deelcollectie van Bokrijk Het eerste projectjaar liep van 1 oktober 2017 tot 30 september CAG kreeg ondertussen ook subsidies voor het tweede projectjaar dat loopt van 1 oktober 2018 tot 30 september Voor het eerste rapport, zie: Demasure B. en Woestenborghs B., Naar waarde geschat. Waardering deelcollecties vlasteelt en landbouw Texture, Leuven (Centrum Agrarische Geschiedenis), 2018 ( Rapport Naar waarde geschat 2. - BOKRIJK 7

9 Situering Het Openluchtmuseum Bokrijk is een door de Vlaamse regering landelijk erkend museum over de cultuur van het dagelijkse leven. Bokrijk toont sinds 1958 het culturele, landschappelijke en natuurlijke erfgoed uit Vlaanderen: een verzameling van 137 historische gebouwen en monumenten, ca historische voorwerpen, een keur aan historische dieren- en plantenrassen, evenals rituelen, technieken, praktijken en verhalen. Bokrijk streeft er nadrukkelijk naar om de bezoeker een hedendaagse kijk op het dagelijkse leven te geven (vandaag, gisteren en morgen), vertrekkend vanuit de maatschappij vandaag. Vertrekpunt is de overtuiging dat kennis van het verleden bijdraagt tot respect voor het leven, inzicht geeft in het heden en een blik op de toekomst kan bieden. Streefdoel blijft een gastvrij, kwalitatief en uniek museum, waar diverse doelgroepen zich thuis voelen. Via het project BKRK Bokrijk brandmerkt wil het Openluchtmuseum ook de hedendaagse relevantie van de expertiseontwikkeling van vakmanschap, techniek en de toepassingen ervan aantonen en steunen. 4 Musea zoals het Openluchtmuseum Bokrijk zijn herinneringsplaatsen waar het verleden bestendigd wordt via objecten. 5 Niet alle objecten spelen hierin dezelfde rol. Samen met het verwerven en heropbouwen van huizen, boerderijen, stallen, schuren verzamelde Bokrijk de afgelopen zestig jaar de meest uiteenlopende voorwerpen om een samenhangend verhaal te brengen. De collectie van het Openluchtmuseum telt meer dan objecten die een breed veld van het dagelijkse leven bestrijken. Deze illustreren het rurale landgebruik vanaf de 17 de eeuw tot ongeveer het midden van de 20 ste eeuw in diverse facetten: wonen, voeding, religie, landbouw, kledij, ambachten en transport. De bestudeerde deelcollectie van getrokken en stationaire landbouwwerktuigen is met andere woorden een klein deel van de volledige collectie-bokrijk. Een blik op het Openluchtmuseum Bokrijk. Willy Vermaelen, 2011 (CC BY-NC-ND 2.0) 4 Voor meer info, zie: 5 Ceyssens K. en Nouwen R., Een bewaarplaats voor het dagelijkse leven. Het nieuwe depot van het Provinciaal Openluchtmuseum in Bokrijk, in: Kunsttijdschrift Vlaanderen, nr. 317 (2007), p Rapport Naar waarde geschat 2. - BOKRIJK 8

10 Timing project luik Bokrijk Maart Voorbereidingsbezoek Openluchtmuseum Bokrijk (6 maart) April mei Start fysieke registratie Bokrijk i.s.m. collectiebeheerder, depotmedewerkers en technisch personeel Bokrijk Juni Tijdelijke stopzetting fysieke registratie (zie verder) - Overleg Bokrijk-CAG i.v.m. waardering (25 mei) - Overleg algemene projectgroep (11 juni) in Brussel - Start digitale verwerking verdiepende registratie deelcollectie grote landbouwtuigen Juli september Afronding fysieke registratie Bokrijk - Digitale verwerking verdiepende registratie collectie-bokrijk - Waardering objecten deelcollectie grote landbouwtuigen door brede publiek Oktober-november Afwerking deeltraject Bokrijk met toestemming van Vlaamse overheid na 1 oktober - Afronding digitale verwerking verdiepende registratie collectie-bokrijk - Waardering objecten deelcollectie grote landbouwtuigen door CAG en Bokrijk - Redactie rapport Bokrijk Tijdens de loop van het project in Bokrijk werd er regelmatig over het project gecommuniceerd. Zo waren er relevante updates op de Bokrijk-website en sociale media op 4 september, 6 oktober en 22 november Er verscheen ook een artikel in het Bokrijk Bulletin van december CAG berichtte over het waarderingstraject in Bokrijk op 26 november 2018 (via Facebook). 6 Zie ook de blogpost: Rapport Naar waarde geschat 2. - BOKRIJK 9

11 De deelcollectie ploegen in het depot in Zonhoven. CAG Rapport Naar waarde geschat 2. - BOKRIJK 10

12 1 Registratie Omdat CAG van mening is dat pas in de diepte kan worden gewaardeerd wanneer alle gegevens van het object of de deelcollectie beschikbaar zijn, werden alle geselecteerde objecten van het Openluchtmuseum verdiepend geregistreerd. Zo kan er op objectniveau gewaardeerd worden. Ongeveer éénderde van de voorwerpen (A-nummers) was nog niet geregistreerd in het collectieregistratiesysteem Adlib, van de resterende tweederde (B-nummers) was enkel een basisregistratie beschikbaar. Geen van de objecten was al voorzien van een goede kleurenfoto. De oorspronkelijke schenkersfiches met de hand opgesteld zijn gedigitaliseerd en gekoppeld aan de Adlib-inventaris. In maart 2018 was er een overleg tussen CAG en Bokrijk om de registratie en waardering voor te bereiden. De collectiestukken bevinden zich in een gehuurde loods in het nabijgelegen Zonhoven, in het depot van het museum en verspreid over de historische gebouwen in het Openluchtmuseum. De collectiebeheerder en collectiemedewerkers startten met het groeperen en aanduiden van de stukken die in aanmerking kwamen voor registratie en waardering. Er werd eerst gestart met het fotograferen en beschrijven van de tuigen die zich in Zonhoven (ca. 90% van het voorziene aantal) bevonden. De registratie startte in de week van 16 april In de loods in Zonhoven werd een fotografiestand gebouwd die voldoende groot was om alle objecten om een kwalitatieve manier te fotograferen. In het geklimatiseerde museumdepot van Bokrijk kon beroep worden gedaan op de aanwezige accommodatie. Op elke plaats werd er als achtergrond gewerkt met een brede, witte rol papier. Op die manier ontstond er overal een egale witte fotografie-achtergrond. De objecten werden eerst fysiek geregistreerd: dat wil zeggen dat hun uiterlijke kenmerken op een vooraf gemaakt invulformulier werden genoteerd. 7 Volgende velden kwamen aan bod: inventarisnummer, objectnaam, fysieke beschrijving, datering, materiaal, kleur, toestand, volledigheid, opschriften en afmetingen. Tijdens de fysieke registratie bood het Openluchtmuseum Bokrijk de nodige ondersteuning aan. Telkens waren meerdere medewerkers aanwezig om de projectmedewerker van CAG te helpen. Het transporteren en reinigen van de objecten en het noteren van de registratiegegevens waren taken die zij uitvoerden. Er werd nauw samengewerkt om tot een goed resultaat te komen. Ook de stafmedewerker roerend erfgoed van CAG kwam af en toe de registratie ondersteunen. De registratie van de deelcollectie grote landbouwtuigen klokte af op 386 objecten. De fysieke registratie nam 16 werkdagen in beslag waarbij telkens 3 of 4 VTE werden ingeschakeld. De registratie was duidelijk teamwork. CAG had hiermee uitdrukkelijk de bedoeling om expertise door te geven. Dit werd ook zo ervaren. Eind mei werd de registratiebeweging opgeschort. Ongeveer de helft van de tuigen was toen gefotografeerd. In de loods in Zonhoven was er immers een minieme hoeveelheid asbest ontdekt. 8 Na de noodzakelijke procedures en het in acht nemen van veiligheidsmaatregelen kon de registratie veilig worden verder gezet vanaf 4 juli. De fysieke registratie lag dus zes weken zo goed als stil. De registratie werd succesvol afgerond eind juli. 7 Voor een voorbeeld en meer achtergrond, zie: Demasure B., De hand aan de ploeg. Handleiding voor het registreren, waarderen en herbestemmen van agrarische erfgoedcollecties, Brugge, 2016, p De opgemeten waarden lagen onder de wettelijke maximumgrenswaarde van 0,1 vezel/cm³ als tijdgewogen gemiddelde (TTG). Ondanks dat de meetresultaten onder de norm lagen, is toch besloten om preventief veiligheidsmaatregelen te nemen. Rapport Naar waarde geschat 2. - BOKRIJK 11

13 Na de fysieke registratie werd de digitale registratie aangepakt. Bij de digitale registratie worden de gegevens van het invulformulier digitaal verwerkt. De nadruk ligt hierbij vooral op de inhoudelijke beschrijving: waarvoor diende het voorwerp? Aan dit bestand worden de digitale foto s gekoppeld. De meeste objecten waren zoals hoger aangehaald reeds geregistreerd in het collectieregistratiesysteem Adlib (Bokrijk-module). Omwille van praktische hanteerbaarheid werd er voor gekozen om de registratiegegevens eerst in te voeren in Collective Access, het databanksysteem van CAG. Ondertussen zijn alle gegevens en foto s doorgegeven aan Bokrijk. De fotografieopstelling in het depot van het Openluchtmuseum. CAG Rapport Naar waarde geschat 2. - BOKRIJK 12

14 2 Waardering 2.1 Waarderingsdocument Voor de waardering van de deelcollectie (grote) landbouwtuigen van Bokrijk bouwde CAG voort op het waarderingsdocument dat het gebruikte bij Texture. 9 Het waarderingsformulier werd opnieuw uitgewerkt met Microsoft Excel. Op de volgende pagina is hiervan een screenshot te zien. Waarderen gebeurt aan de hand van criteria die in een viertal clusters zijn vervat, meer bepaald kenmerken/eigenschappen, (cultuur)historische waarde, sociaal-maatschappelijke waarde en gebruikswaarde. Aanvankelijk deed CAG de waardering door de toekenning van een getal van 1 tot 4. De reden hiervoor moet alleen in de duidelijkheid en de hanteerbaarheid ervan worden gezocht. In de loop van het deeltraject in Bokrijk werd voor een aantal criteria de scores aangepast naar twee of drie mogelijkheden. Het document werd verder aangepast om de hulpvragen helder en ondubbelzinnig te formuleren. Op die manier werd de waardering duidelijker. Het is immers niet de bedoeling om op het einde van de rij de getallen op te tellen. Het waarderingsdocument voor Bokrijk bestaat uit drie verschillende tabbladen. In het eerste tabblad Kenmerken en criteria staan alle 386 gewaardeerde objecten gegroepeerd per object onder elkaar gerangschikt. Dan volgen alle criteria met naargelang het geval de definiëring, vraagstelling of verduidelijking. Bij de waardering zelf staat er meer uitleg bij het cijfer. De laatste kolommen in het document vragen niet om een cijfer maar om een korte verduidelijking of waardering in tekstvorm. Voor alle objecten is er net zoals voor Texture achteraan in het waarderingsdocument een soort van mini-waardenstelling opgenomen met vermelding van toestand, zeldzaamheid, regionale band en opvallende kenmerken. Onder Extra duiding wordt info gegeven over de omvang van het werktuig. Het tweede tabblad van het waarderingsdocument, genaamd belanghebbenden, is een gedeeltelijke vertaling van de gesprekken tijdens de waarderingssessie met de belanghebbenden op 5 september Het derde tabblad Extra informatie geeft inlichtingen over de specifieke deelnemers van het waarderingsteam en de belanghebbenden en geeft verdere verduidelijking bij bepaalde waarderingsvragen. Voor de waardering op objectniveau van de 386 stukken werkten het Openluchtmuseum Bokrijk en CAG nauw samen. In de loop van november 2018 volgde intensief overleg tussen Bokrijk en CAG om de waardering uit te voeren. CAG voerde eerst intern de waardering uit, daarna waardeerde een team van Bokrijk de deelcollectie. Op 18 december 2018 was er overleg tussen CAG en Bokrijk om het ingevulde document te bespreken en verschillen uit te klaren. Kernteam Brecht Demasure Marc Jordens Lore Parade Hilde Schoefs Ludo Somers Prisca Valkeneers Bert Woestenborghs projectmedewerker CAG en collectiebeheerder Collectie Bulskampveld ploegbaas bouw dienst infrastructuur Openluchtmuseum Bokrijk collectiebeheerder Openluchtmuseum Bokrijk conservator Openluchtmuseum Bokrijk technisch coördinator collecties Openluchtmuseum Bokrijk stafmedewerker onderzoek Openluchtmuseum Bokrijk stafmedewerker roerend erfgoed CAG 9 Voor meer duiding en achtergrond, zie: Demasure en Woestenborghs, Naar waarde geschat. Waardering Texture, p Rapport Naar waarde geschat 2. - BOKRIJK 13

15 Het niet-ingevulde waarderingsdocument van de deelcollectie grote landbouwtuigen van het Openluchtmuseum Bokrijk. Rapport Naar waarde geschat 2. - BOKRIJK 14

16 2.2 Waardering met belanghebbenden De waardering met belanghebbenden volgde twee sporen: enerzijds was er een waarderingssessie met een groep samengesteld uit (oud)museummedewerkers, gidsen en landbouw- en erfgoedexperten en anderzijds werd het grote publiek bevraagd Waarderingsgroep Het Openluchtmuseum selecteerde op voorhand de belanghebbenden op basis van vertrouwdheid met de collectie en algemene erfgoedkennis. Dat is een representatieve groep van mensen die op één of andere manier bij de collectie betrokken is of zich ermee verbonden voelt. De waarderingssessie met belanghebbenden vond plaats op 5 september 2018 in een vergaderzaal in het depot van het Openluchtmuseum. 10 Belanghebbenden waarderingssessie 5 september 2018 Robin Coomans depotmedewerker Openluchtmuseum Bokrijk Brecht Demasure projectmedewerker CAG en collectiebeheerder Collectie Bulskampveld Tine Hermans erfgoedconsulent departement Cultuur, Jeugd en Media Vlaamse overheid Katrien Houbey projectmedewerker Erfgoed Haspengouw Liesbeth Jordens medewerker online communicatie Openluchtmuseum Bokrijk Marc Jordens ploegbaas bouw dienst infrastructuur Openluchtmuseum Bokrijk Marc Laenen voormalig conservator Openluchtmuseum Bokrijk René Nelissen gids en ateliereducator Openluchtmuseum Bokrijk Rombout Nijssen rijksarchivaris Rijksarchief Hasselt Lore Parade collectiebeheerder Openluchtmuseum Bokrijk Hilde Schoefs conservator Openluchtmuseum Bokrijk Bea Vaes stafmedewerker publieksbemiddeling Openluchtmuseum Bokrijk Alfons Vekemans voorzitter heemmuseum Het Molenijzer Putte Bert Woestenborghs stafmedewerker roerend erfgoed CAG Bij aanvang van de sessie werd duidelijk gesteld waarom het overleg plaatsvond. Er werd gepeild naar de opinie van de belanghebbenden omtrent de geregistreerde objecten en deelcollecties. Het doel van de bijeenkomst was niet om een oordeel te vellen over wat bewaard of afgestoten kan worden. De geformuleerde meningen zijn echter wel indicaties voor een volgende stap. Afstoting kan enkel op basis van het collectiebeleidsplan en wordt dus niet bepaald door de belanghebbenden. Na een inleiding over de belangrijkste waarderingsprincipes, een korte verduidelijking van het waarderingstraject en uitleg over de voorafgaande registratieprocedure kon de sessie starten. De namiddag was opgebouwd aan de hand van een aantal oefeningen en stellingen. Globaal gezien werd de focus gelegd op vier grote groepen werktuigen: wanmolens, ploegen, eggen en kruiwagens. Deze deelcollecties waren samen goed voor 70% van de geregistreerde stukken. Een eerste oefening voor de belanghebbenden was een typische ijsbreker. Op een tafel lagen foto s van een selectie uit de geregistreerde objecten binnen het Bokrijk-traject. De objecten waren onder meer eggen, wanmolens, ploegen, wentelploegen, aanaardploegen, kruiwagens en dorsmachines. Iedereen mocht een object kiezen en aangeven waarom dit voorwerp hem of haar aansprak. 10 Met dank aan Robin Coomans (Openluchtmuseum Bokrijk) voor het verslag van de waarderingssessie. Dit diende als basis voor de volgende alinea s. Rapport Naar waarde geschat 2 - BOKRIJK 15

17 De meeste deelnemers konden vlot een keuze maken. Het was opvallend dat veel belanghebbenden kozen voor de groep ploegen (wentelploeg, rooiploeg, aanaardploeg). Ze vonden dat die het meest getuigden van het zware labeur op het land. Verder werden ook de kruiwagens gekozen omwille van hun kleur, functie en objectgeschiedenis binnen het museum. Niemand van de belanghebbenden koos voor een wanmolen. Dit was eerder opvallend aangezien de wanmolen een belangrijk toestel op de boerderij was. De belanghebbenden argumenteerden dat er slechts één object kon worden gekozen en dat de meeste mensen dit kenden en misschien daardoor eerder een ander object verkozen. Wanneer de aanwezige wanmolen (erkend als Vlaams topstuk) in de vergaderzaal van dichtbij bekeken werd, in plaats van een foto, had dat echter een grotere impact op de appreciatie van de belanghebbenden. De tweede oefening belichtte vier verschillende wanmolens van naderbij. Deze wanmolens hebben telkens een verschillende vorm, bevatten een diverse graad aan achtergrondinformatie en bevinden zich in een verschillende conditie (van slecht tot goed). In groepjes van vier kregen de belanghebbenden de opdracht om de wanmolens te sorteren volgens hun eigen interpretatie van waarde. De verschillende groepjes kwamen over het algemeen tot dezelfde conclusies. Veel belang werd gehecht aan de staat en de herkomst van het tuig. Voor het museum was het achterliggende verhaal van de voorwerpen soms nog belangrijker dan het voorwerp zelf. Het voorwerp diende eigenlijk om het verhaal van vroeger te vertellen. De groep belanghebbenden op 5 september CAG Rapport Naar waarde geschat 2 - BOKRIJK 16

18 De volgende oefening of eerder stelling ging over de eggen van Bokrijk. In de collectie zijn meer dan 70 eggen bewaard. Toch vonden de belanghebbenden de verschillende eggen interessant. Ze beschouwden het tuig als gekend en geliefd bij het grote publiek. Ze verwezen daarbij naar de vele huizen en tuinen waar een eg als decoratief element staat. Een eg beschouwden ze echter als minder bruikbaar voor een website of sociale media. Bepaalde belanghebbenden zouden zelf eerder kiezen voor een object uit het depot dat minder gekend, maar visueel interessanter is. De volgende oefening behandelde de diversiteit van de ploegen. Er zijn veel verschillende types ploegen geregistreerd (o.a. aanaardploeg, wentelploeg, voet/radploeg, raamploeg, rooiploeg). Vooral het verhaal achter de ploeg, het visuele en de techniek zijn belangrijk. Enkele belanghebbenden vonden dat de ploegen aan een locatie in het Openluchtmuseum kunnen gelinkt worden. Eventueel is er een mogelijkheid om bij één gebouw van één streek een chronologie van, in tijd opeenvolgende, ploegen ten toon te stellen. Er moet een regionale en functionele samenhang zijn tussen het object en de locatie in het museum. De laatste oefening ging in op de groep kruiwagens. Kruiwagens zijn in de collectie-bokrijk vertegenwoordigd in vele kleuren en modellen. Deze zijn ook zichtbaar in het museum omdat de medewerkers in het museum deze (of replica s althans) dagelijks gebruiken. De belanghebbenden beschouwen kleur als eerder secundair bij een waardering. Herkomst en ouderdom worden hoger ingeschat. Indien de boer in het verleden zelf een object overschilderde, draagt dit bij tot de historische waarde van het tuig. Indien dit naderhand gebeurde, bijvoorbeeld om als decoratie in een tuin te dienen, dan beschouwen de leden van de waarderingsgroep dit als minder interessant. Tijdens de waarderingssessie van 5 september gingen de belanghebbenden als afsluiter naar de schuur uit Proven op het erf van Abele om een aantal geselecteerde objecten te bekijken en te waarderen (zie verder). In tegenstelling tot Texture waar omwille van de verhuis naar een nieuw erfgoeddepot geen bezoek kon plaatsvinden was het in Bokrijk dus wel mogelijk om dicht bij een aantal objecten te komen in het museum. Alle deelnemers van de waarderingsgroep vonden dit een mooie toevoeging aan de waarderingssessie. Wanneer men bij een object staat, roept dit een andere sfeer op dan de foto van het object. De functie, de tijdscontext, de herkomst en het verhaal van het object beschouwen de belanghebbenden als het belangrijkste. De voorwerpen dienen om het verhaal van de mensen te vertellen. Het gaat dus niet zozeer om het voorwerp zelf. Het vakmanschap van de objecten is tevens zeer belangrijk, maar het zijn duidelijk geen kunstvoorwerpen. Ze zijn over het algemeen puur functioneel en weinig esthetisch Brede publiek Om het project bekender te maken en als extra waarderingsoefening, werd het brede publiek betrokken bij de collectiewaardering. De cel collectiebeheer en publieksbemiddeling van het Openluchtmuseum Bokrijk maakte de schuur uit Proven op het pas gerestaureerde erf van Abele vrij voor de plaatsing van negen geregistreerde objecten (twee wanmolens, twee eggen, twee kruiwagens, een beerploeg, een keerploeg en een aanaardploeg). Op acht zondagen in september en oktober was de schuur open voor bezoekers onder begeleiding van een publieksbemiddelaar die nauw betrokken is bij de dagelijkse collectie- en depotwerking. Via een stembiljet (zie bijlage) konden de bezoekers van het museum aanduiden welk voorwerp ze verkozen en waarom. Uiteraard geldt dit niet als waardering als dusdanig maar het was een interessante manier om de bezoekers op de hoogte te brengen van het waarderingsproject en waarderen in het algemeen. Veel bezoekers reageerden positief. Rapport Naar waarde geschat 2 - BOKRIJK 17

19 Er werden maar liefst 254 stemmen uitgebracht. Het winnende collectiestuk was de imposante wanmolen met inventarisnummer B die sedert 1955 in Bokrijk vertoeft. Noemenswaardig was dat 42,12% van de stemmen uitging naar de groep wanmolens. Opvallend was hier het verschil met de waardering van de belanghebbenden. Bezoekers hadden vooral bewondering voor de techniek van weleer en de draaiende onderdelen van deze objecten. Ook werd vaak gerefereerd aan een nostalgisch gevoel en het tracé van brood. Daarmee werd verwezen naar de scheiding van het kaf en het koren om vervolgens via een maalproces bloem te bekomen. De resultaten werd verwerkt in een apart tabblad in het waarderingsdocument. De opstelling in de schuur uit Proven op het erf van Abele tijdens de publiekswaardering. collectie-bokrijk fotografie Luc Daelemans 2.3 Waardenstellingen Net zoals voor de deelcollecties landbouw en vlasteelt van Texture, maken we voor de collectie van Bokrijk enkele waardenstellingen. 11 Aan de hand van dergelijke waardenstelling (of Statement of Significance) is het mogelijk om de erfgoedwaarde van een object, deelcollectie of collectie te expliciteren. Voor Texture deden we dit voor de twee deelcollecties (landbouw en vlasteelt) en een selectie van twintig verschillende objecten. Het lijkt minder aangewezen om dit voor de bestudeerde collectie van Bokrijk te doen. Ruim 70% van de objecten behoort immers tot de groep wanmolens, ploegen, eggen en kruiwagens. 11 Demasure en Woestenborghs, Naar waarde geschat. Waardering Texture, p. 21. Rapport Naar waarde geschat 2 - BOKRIJK 18

20 Vandaar de keuze om in dit rapport de waardenstellingen te beperken tot deze vier deelcollecties. Er kan steeds teruggegrepen worden naar het waarderingsdocument waar per object voldoende nuance is aangebracht. We stappen voor het opstellen van de waardenstelling af van het principe om één doorlopende tekst te schrijven zoals bij Texture nog het geval was. CAG besliste om omwille van de overzichtelijkheid en het beknopte karakter zich hiervoor te baseren op de aanpak van CRKC voor het waarderen van religieus erfgoed. 12 Het CRKC-model hanteert een telegramstijl met welgekozen trefwoorden. De waardenstelling van CRKC identificeert eerst kort de deelcollectie en vermeldt vervolgens per cluster (kenmerken/kwaliteiten, historische waarde, sociaal-maatschappelijke waarde en gebruikswaarde) de voornaamste bevindingen. CAG voegt ontwikkelpotentieel nog als cluster toe. De samenvatting is beknopt opgevat. De waardenstelling is voorzien van één of meerdere afbeeldingen. 12 Waardenstelling kerk Sint-Martinus Meilegem 26 april 2018, gepresenteerd door Bert Van der Veken (Provincie Oost-Vlaanderen) en Annemie Van Dyck (CRKC) op de Masterclass waarderen van religieus erfgoed op 5 oktober 2018 (FARO). Zie ook: Rapport Naar waarde geschat 2 - BOKRIJK 19

21 2.3.1 Deelcollectie wanmolens Aantal objecten Titel Korte beschrijving Instelling (collectiebewaarder) Referentiekader 74 (69 wanmolens, 5 kafslagers) Houten kast met schoepenas en zeven waar doorheen het te zuiveren graan wordt geblazen Een wanmolen is in principe een houten kast met zwengel die zowel een schoepenas als schudzeven in beweging brengt. Neerdalend via de bak bovenaan wordt het graan door de luchtverplaatsing gezuiverd van grof vuil en belandt het op de schudzeven en eventueel een vaste zeef. Daar wordt het resterende, kleinere afval van de graankorrels gescheiden waarna het graan en het afval gescheiden ofwel rechtstreeks op de grond ofwel in afvoergoten terechtkomen. De bolle wand geeft een indicatie van ouderdom: is die afgewerkt met houten planken dan is die duidelijker ouder dan een wanmolen met zinken wand. Nagenoeg elke boerderij in Vlaanderen beschikte destijds over een wanmolen. Een kafslager is een wanmolen zonder zeven. Openluchtmuseum Bokrijk Vlaanderen KENMERKEN - Toestand: variërend van slecht tot goed - Overwegend onvolledig: van kleine stukken (zoals handvatten en zeven) tot structurele onderdelen (zoals poten, stortbak) - Ensemblewaarde: geen - Authenticiteit: gemiddeld. Een minderheid is volledig authentiek, meestal zijn er beperkte restauratie-ingrepen gebeurd. - Bij de grote meerderheid heeft de kleur (als die er is) geen functie. - Zeldzaamheid: laag. Wanmolens zijn zeer vaak bewaard in Vlaamse erfgoedcollecties, toch enkele uitschieters: o Kafslagers B , B , B , B en B : over het algemeen weinig bewaard o Wanmolens B : heeft een opvallende hoekige kant aan de bolle wand B : kast bestaat uit twee delen; werd gebruikt in kleine ruimtes zoals een zolder B : idem B : zelf geconstrueerd tuig ( uniek ) - Alle wanmolens zijn representatief voor de Vlaamse landbouw en kennen een algemene verspreiding. - Informatief: bijna éénvierde van de tuigen is voorzien van een leesbaar opschrift Rapport Naar waarde geschat 2 - BOKRIJK 20

22 B , B , B en B CULTUURHISTORISCHE WAARDE - Documentatie: enkel fragmentarische info beschikbaar - Weinig culturele of historische betekenis - Van de grote meerderheid is de opeenvolging van niet-museale eigenaars grotendeels bekend. Van drie tuigen (B , B en B ) is het eigenaarschap zelfs volledig bekend. - Techniekhistorisch: meerderheid is niet bijzonder o Tien zijn interessant Enkele kafslagers (wanmolen zonder zeef) Wanmolens met opvallende bolle wand, met houten tandwielen en/of met o niet-afneembare stortbak Twee uitschieters B en B (ondanks zijn slechte toestand): beiden zijn tweedelige zoldermolens - Immaterieel: in beperkte mate gelinkt aan bekende tradities of praktijken - Geen artistieke waarde uitgezonderd de 19 de -eeuwse (?) tuigen met details van houtsnijwerk - Alle tuigen zijn wetenschappelijk/goed onderzocht: de Bokrijk-wanmolens vormden het onderwerp van een vrij recente licentiaatsverhandeling (2001) Objectgeschiedenis: beperkt. Nagenoeg alle wanmolens hebben geen of slechts in beperkte mate een geschiedenis als erfgoedobject in de collectie (m.a.w. stonden niet opgesteld in het Openluchtmuseum). Enkel bij A en B is dat wel het geval. 13 Oris A., Wanmolens in Vlaanderen: een typologische studie van de wanmolens in het Provinciaal openluchtmuseum van Bokrijk. Inventaris van de wanmolens in het Provinciaal Openluchtmuseum van Bokrijk, 2 dln., Onuitgegeven licentiaatsverhandeling, Faculteit Letteren, Katholieke Universiteit Leuven, Rapport Naar waarde geschat 2 - BOKRIJK 21

23 A en B SOCIAAL-MAATSCHAPPELIJKE WAARDE - Betrokkenheid: weinig. Slechts rond vier wanmolens is er vandaag een werking (in het Openluchtmuseum): A , B , B en B Beleving: lage emotionele betekenis volgens bevraging belanghebbenden waarderingsgroep, hoge(re) emotionele betekenis volgens de bezoekers van Bokrijk. Ook voor de oudere generatie die het tuig nog gebruikt heeft of heeft weten te gebruiken is er een hoge emotionele betekenis. - Educatie: weinig. Opnieuw enkel A , B , B en B worden gebruikt om betekenis naar een breed publiek over te brengen. GEBRUIKSWAARDE - Operationele waarde: tuigen worden liever niet meer gebruikt voor hun oorspronkelijk doel. - Economische waarde: laag (lage potentiële verkoopwaarde) - Uitstraling: laag tot gemiddeld. Het grootste gedeelte heeft geen of een lage uitstraling op de volledige organisatie. Er zijn drie uitschieters die een hoge uitstraling hebben: B , B en B ONTWIKKELPOTENTIEEL - Voor de meeste objecten is extra onderzoek mogelijk (o.a. vervaardiger, geschiedenis, gebruik, immaterieel ). - Voor meer dan de helft van de wanmolens is er veel ontwikkelpotentieel: een (grondige) restauratie is nodig. SAMENVATTING Hoewel de fysieke kwaliteit van de wanmolens zeer wisselend is, bevat de deelcollectie waardevolle stukken. Er zijn enkele zeldzaam bewaarde uitschieters. Door de omvang is de collectie op chronologisch (verschillende vervaardigingsperiodes), geografisch (uit diverse gebieden), typologisch (verschillende modellen) en wetenschappelijk (studie uit 2001) vlak volledig gecoverd. Het is hierdoor de belangrijkste deelcollectie wanmolens in Vlaanderen. Van nagenoeg alle wanmolens is een vroegere eigenaar bekend, wat op zich ook al uitzonderlijk is. De sociaal-maatschappelijke waarde en de gebruikswaarde is over het algemeen niet bijster hoog. Rapport Naar waarde geschat 2 - BOKRIJK 22

24 2.3.2 Deelcollectie ploegen Aantal objecten 108 (23 aanaardploegen, 3 aflegploegen, 6 beerploegen, 1 handploeg, 44 (voet)ploegen, 3 raamploegen, 4 radploegen en 24 wentelploegen) Titel Door het lastdier (of de mens) getrokken tuig voor het bewerken van de grond Korte beschrijving Onder de deelcollectie ploegen rekenen we de ploegen die de grond effectief keren (voetploegen, raamploegen, radploegen, wentelploegen en handploeg) en de grond breken of effenen (aanaardploegen, aflegploegen en beerploegen). De keerploegen zijn doorgaans voorzien van een koutermes, schaar en rister. Het koutermes doorsneed de grond verticaal, de schaar horizontaal. Het rister legde de aarde om. Aanaard- en beerploegen breken de grond, terwijl een aflegploeg de grond effent. Er zijn modellen bijna volledig in hout en volledig uit ijzer (vb. wentelploegen) en veel tussenvormen. Instelling (collectiebewaarder) Openluchtmuseum Bokrijk Referentiekader Vlaanderen KENMERKEN - Toestand: variërend van slecht tot goed; twee derde is in redelijke tot goede conditie - Overwegend onvolledig: van kleine stukken (zoals handvatten en trekelementen) tot structurele onderdelen (zoals schaar en rister); een derde is volledig - Ensemblewaarde: geen - Authenticiteit: hoog. Een ruime meerderheid is volledig authentiek, bij de overige zijn er beperkte restauratie-ingrepen gebeurd. - Kleur: geen functie o Uitzondering: Mélotteploegen (wentelploegen) met blauw als herkenningskleur - Zeldzaamheid: ploegen zijn courant bewaard in Vlaamse erfgoedcollecties o Bepaalde aanaardploegen, aflegploegen, beerploegen, raamploegen, voetploegen, radploegen en wentelploegen zijn minder courant bewaard (20-tal). Ze zijn vooral zeldzamer door een bepaald constructie-element. o Eén uitschieter (B ): is (nog) niet bekend in andere collecties B en B Rapport Naar waarde geschat 2 - BOKRIJK 23

25 - Alle ploegen zijn representatief voor de Vlaamse landbouw en kennen een algemene verspreiding. Enkele aanaard-, afleg-, raam-, rad- en wentelploegen zijn in meerdere regio s gebruikt. Enkel B is wellicht in één regio gebruikt. - Informatief: de tuigen zijn meestal niet voorzien van een opschrift. Op slechts een handvol ploegen is een duidelijk opschrift aanwezig. CULTUURHISTORISCHE WAARDE - Documentatie: enkel fragmentarische info beschikbaar - Weinig culturele of historische betekenis: de objecten kunnen niet aan een historische gebeurtenis of persoon gekoppeld worden - Van de meerderheid is de opeenvolging van niet-museale eigenaars grotendeels bekend. Van twee tuigen (B en B ) is het eigenaarschap zelfs volledig bekend. - Techniekhistorisch: meerderheid is niet bijzonder o 25 zijn interessant door o.a. de typisch Limburgse (?) verbinding zool-staart, meerdere scharen aan het raamwerk (raamploeg) en opvallende constructieelementen o Vier uitschieters B : geen zool, twee scharen als steun B , B en B : wentelploeg die onder de boom door draait (zgn. onderwentelaar) B en B Immaterieel: in beperkte mate gelinkt aan bekende tradities of praktijken - Geen artistieke waarde - Ploegen (algemeen) zijn grotendeels wetenschappelijk/goed onderzocht. - Objectgeschiedenis: afwezig tot beperkt. Tien ploegen hebben een geschiedenis als erfgoedobject in de collectie (aanaardploegen B , B , B , B , B , B en B en ploegen B , B en B ). SOCIAAL-MAATSCHAPPELIJKE WAARDE - Betrokkenheid: weinig tot geen. Slechts rond drie ploegen is er vandaag een actieve werking (in het Openluchtmuseum): B , B en B Beleving: gemiddelde emotionele betekenis, hoge(re) emotionele betekenis voor de oudere generatie die het tuig nog gebruikt hebben of hebben weten te gebruiken. - Educatie: weinig tot geen. Enkel B , B en B worden (beperkt) gebruikt om betekenis naar een breed publiek over te brengen. Rapport Naar waarde geschat 2 - BOKRIJK 24

26 B en B GEBRUIKSWAARDE - Operationele waarde: tuigen worden liever niet meer gebruikt voor hun oorspronkelijk doel. - Economische waarde: laag (lage potentiële verkoopwaarde) - Uitstraling: laag tot gemiddeld. Het grootste gedeelte heeft geen of een lage uitstraling op de volledige organisatie. Een 20-tal hebben een gemiddelde uitstraling. Er is één absolute uitschieter, de reeds vermelde B ONTWIKKELPOTENTIEEL - Voor de meeste objecten is extra onderzoek mogelijk (o.a. vervaardiger, geschiedenis, gebruik, immaterieel ). - Voor minder dan de helft van de betrokken ploegen is er veel ontwikkelpotentieel: een (grondige) restauratie is vereist. SAMENVATTING De uitgebreide deelcollectie ploegen is over het algemeen behoorlijk bewaard. In de collectie zijn enkele uitschieters aanwezig op het vlak van zeldzaamheid en techniekgeschiedenis. Eén tuig is ronduit uniek te noemen. Van de meeste ploegen is de herkomst gekend. De verzameling biedt een goede staalkaart van de diversiteit van de ploegen in Vlaanderen tijdens de periode De sociaal-maatschappelijke waarde en de gebruikswaarde is over het algemeen niet bijster hoog. Er zijn een beperkt aantal uitzonderingen. Rapport Naar waarde geschat 2 - BOKRIJK 25

27 2.3.3 Deelcollectie eggen Aantal objecten Titel Korte beschrijving Instelling (collectiebewaarder) Referentiekader 72 (70 eggen, 2 handeggen) Door het lastdier (of de mens) getrokken sleepwerktuig voor het verkruimelen van grond Eggen bestonden er in alle maten en soorten, naargelang het uit te voeren werk en de structuur van de grond. Voor het verkruimelen van de kluiten grond na het ploegen werden de eerder zware types gebruikt, met lange en stevige houten of ijzeren tanden. Fijner egwerk was bijvoorbeeld het ineggen van zaaigoed. Dan waren de eggen voorzien van fijnere en kortere tanden. Dit type was bovendien meestal driehoekig. Ook voor het losmaken van het onkruid werd de eg gebruikt of voor het lostrekken van een stoppelveld. De eg werd getrokken met de tanden naar voren gericht. Vooraan was een haak of oog waaraan de trekhaak voor het paard werd bevestigd. In de 19 de eeuw kwamen de volledig ijzeren eggen op, allen industrieel vervaardigd. De klassieke houten eg - in driehoeksvorm of vierhoekig - was het werk van de wagenmaker. Openluchtmuseum Bokrijk Vlaanderen KENMERKEN - Toestand: variërend van slecht tot goed; minder dan de helft is in redelijke tot goede conditie - Een meerderheid is onvolledig: hoofdzakelijk pinnen ontbreken; een derde is volledig - Ensemblewaarde: geen - Authenticiteit: gemiddeld. Bijna de helft is volledig authentiek, bij de overige zijn er hoofdzakelijk beperkte restauratie-ingrepen gebeurd (herstelling pinnen, vernieuwing raamwerk). - Kleur: geen functie - Zeldzaamheid: laag. Eggen zijn zeer vaak bewaard in Vlaamse erfgoedcollecties, toch enkele uitschieters: o A (ijzeren dwarslatten op raamwerk) en B (handeg): slechts enkele exemplaren zijn bewaard. A en B Rapport Naar waarde geschat 2 - BOKRIJK 26

28 - Alle eggen zijn representatief voor de Vlaamse landbouw en kennen een algemene verspreiding. - Informatief: de tuigen zijn niet voorzien van een opschrift. CULTUURHISTORISCHE WAARDE - Documentatie: enkel fragmentarische info beschikbaar - Weinig culturele of historische betekenis: de objecten kunnen niet aan een historische gebeurtenis of persoon gekoppeld worden. - Van meer dan twee derde is de opeenvolging van niet-museale eigenaars grotendeels bekend. - Techniekhistorisch: nagenoeg alle eggen zijn niet bijzonder op dit vlak. o Drie uitschieters A : ijzeren dwarslatten op raamwerk B : trapeziumvormig raamwerk B : handeg B en B Immaterieel: in beperkte mate gelinkt aan bekende tradities of praktijken - Geen artistieke waarde - Eggen (algemeen) zijn wetenschappelijk/goed onderzocht. - Objectgeschiedenis: afwezig tot beperkt. Zeven eggen hebben een geschiedenis als erfgoedobject in de collectie (B , B , B , B , B , B en B ). SOCIAAL-MAATSCHAPPELIJKE WAARDE - Betrokkenheid: weinig tot geen. Rond vijf eggen is er vandaag een actieve werking (in het Openluchtmuseum): B , B , B , B en B Beleving: lage emotionele betekenis, de handeggen hebben een gemiddelde emotionele betekenis voor de oudere generatie die het tuig nog gebruikt hebben of hebben weten te gebruiken. Ook B heeft een gemiddelde emotionele betekenis omwille de aanwezigheid van een stuurketting. - Educatie: weinig tot geen. Enkel B , B , B en B worden (beperkt) gebruikt om betekenis naar een breed publiek over te brengen. Rapport Naar waarde geschat 2 - BOKRIJK 27

29 B en B GEBRUIKSWAARDE - Operationele waarde: tuigen worden liever niet meer gebruikt voor hun oorspronkelijk doel. - Economische waarde: laag (lage potentiële verkoopwaarde) - Uitstraling: laag tot gemiddeld. Het grootste gedeelte heeft geen of een lage uitstraling op de volledige organisatie. Vijf eggen hebben een gemiddelde uitstraling. Er zijn drie uitschieters: B (deel tweeledige ijzeren eg), B (eg met stuurketting) en B (handeg). ONTWIKKELPOTENTIEEL - Voor de meeste objecten is extra onderzoek mogelijk (o.a. vervaardiger, geschiedenis, gebruik, immaterieel ). - Voor de helft van de betrokken eggen is er veel ontwikkelpotentieel: een (grondige) restauratie is daar vereist. In veel gevallen gaat het om het restaureren van de eggentanden. SAMENVATTING Hoewel de collectie-bokrijk een enorme diversiteit aan eggen bevat, zijn niet alle modellen vertegenwoordigd. Onder meer de kettingeg en een volledige zigzageg ontbreken. De collectie bevat een handvol uitschieters op verschillende vlakken (zeldzaamheid, techniekgeschiedenis en uitstraling). Van veel eggen is de herkomst bekend. De sociaal-maatschappelijke waarde en de gebruikswaarde is over het algemeen niet hoog. Rapport Naar waarde geschat 2 - BOKRIJK 28

30 2.3.4 Deelcollectie kruiwagens Aantal objecten 21 Titel Eenwielig voertuig met open laadvlak voor het vervoer van lasten Korte beschrijving De kruiwagen was op elke boerderij meid voor alle werk. Door de lange berries en het lage laadplatform konden vele, grote en zware lasten gemakkelijk worden gedragen. Tot in de jaren 1920 werd de kruiwagen vooral gefabriceerd bij de lokale wagenmaker. Naargelang de regio verschilde de constructie van de kruiwagen. Vanaf dan werd hij steeds meer industrieel vervaardigd en kwamen seriemodellen op de markt. Op die manier verdwenen de lokale verschillen en was er alleen nog sprake van functionele verschillen. De kruiwagen was voor de kleine boeren ook het voertuig om lasten naar de markt te vervoeren, soms vele kilometers ver. Instelling (collectiebewaarder) Openluchtmuseum Bokrijk Referentiekader Vlaanderen KENMERKEN - Toestand: variërend van slecht tot goed; de helft van de kruiwagens is in redelijke tot goede conditie - Twee derde is volledig; bij de onvolledige tuigen ontbreken overwegend kleine stukken (handvat, zijbord) - Ensemblewaarde: geen - Authenticiteit: laag. Bij het grootste deel zijn er beperkte restauratie-ingrepen gebeurd (herstelling wiel, vernieuwing stukken berrie). Vijf kruiwagens zijn volledig authentiek. - Kleur: geen functie - Zeldzaamheid: laag. Kruiwagens zijn vaak bewaard in Vlaamse erfgoedcollecties, toch enkele uitschieters: o B , B , B en B : kruiwagens met lattenconstructie; zijn minder bewaard dan de exemplaren met volwaardig laadvlak. - Alle kruiwagens zijn representatief voor de Vlaamse landbouw en kennen grotendeels een algemene verspreiding. - Informatief: de tuigen zijn niet voorzien van een opschrift. B en B Rapport Naar waarde geschat 2 - BOKRIJK 29

31 CULTUURHISTORISCHE WAARDE - Documentatie: enkel fragmentarische info beschikbaar - Weinig culturele of historische betekenis: de objecten kunnen niet aan een historische gebeurtenis of persoon gekoppeld worden - Van bijna alle kruiwagens is de opeenvolging van niet-museale eigenaars (grotendeels) bekend. - Techniekhistorisch: geen enkele kruiwagen is bijzonder op dit vlak - Immaterieel: in beperkte mate gelinkt aan bekende tradities of praktijken - Geen artistieke waarde - Kruiwagens (algemeen) zijn wetenschappelijk/goed onderzocht. - Objectgeschiedenis: afwezig tot beperkt. Drie kruiwagens hebben een uitgesproken geschiedenis als erfgoedobject in de collectie (B , B , B ). B en B SOCIAAL-MAATSCHAPPELIJKE WAARDE - Betrokkenheid: weinig tot geen. Rond twee kruiwagens is er vandaag een actieve werking (in het Openluchtmuseum): B en B Beleving: gemiddelde emotionele betekenis, kruiwagens zijn voor elke bezoeker nog herkenbaar. Hoge(re) emotionele betekenis voor de oudere generatie die het tuig nog gebruikt hebben of hebben weten te gebruiken. - Educatie: bijna geen. Enkel B wordt actief gebruikt om betekenis naar een breed publiek over te brengen. GEBRUIKSWAARDE - Operationele waarde: het grootste deel van de tuigen wordt liever niet meer gebruikt voor hun oorspronkelijk doel. Voor een derde is dit wel nog mogelijk. - Economische waarde: laag (lage potentiële verkoopwaarde) - Uitstraling: laag tot gemiddeld. Het grootste gedeelte heeft geen of een lage uitstraling op de volledige organisatie. Zes kruiwagens hebben een gemiddelde uitstraling: B , B , B , B , B en B Rapport Naar waarde geschat 2 - BOKRIJK 30

32 B en B ONTWIKKELPOTENTIEEL - Voor de meeste objecten is extra onderzoek mogelijk (o.a. vervaardiger, geschiedenis, gebruik, immaterieel ). - Voor de helft van de betrokken kruiwagens is er veel ontwikkelpotentieel: een (grondige) restauratie is daar vereist. SAMENVATTING De collectie-bokrijk bevat een interessante deelcollectie kruiwagens waarvan de meeste zich in een behoorlijke staat bevinden. Vergelijkbare deelcollecties bijvoorbeeld in de Collectie Bulskampveld of in het Karrenmuseum zijn op zijn minst even waardevol. Echte uitschieters bevinden zich niet in de collectie. Van bijna alle kruiwagens is de herkomst bekend. De sociaal-maatschappelijke waarde en de gebruikswaarde is over het algemeen niet erg hoog. Rapport Naar waarde geschat 2 - BOKRIJK 31

33 Andere uitschieters in de collectie: de zaaimachine (B ) en de slede (B ) scoren hoog op het criterium zeldzaamheid. Rapport Naar waarde geschat 2 - BOKRIJK 32

34 3 Conclusies Op basis van de objectregistratie en de waardering met de experten en de belanghebbenden is het mogelijk om enkele conclusies te maken voor het hele waarderingsproces. Kernteam en waarderingsdocument - Het waarderingsdocument is absoluut te beschouwen als een werkdocument waar de collectiebeheerder mee aan de slag kan gaan. Het is de basis voor verdere stappen die met de deelcollectie ondernomen worden (selectie, herbestemming...). - De aanpassingen het vereenvoudigen en verduidelijken van bepaalde vragen aan het waarderingsdocument (in vergelijking met dat van Texture) laten toe om nog duidelijker een waardescore toe te kennen. - Door te werken met filters is het heel gemakkelijk om te sorteren in Excel. Uitschieters van een bepaalde deelcollectie worden zo eenvoudiger geïdentificeerd. Bovendien is het mogelijk meerdere filters te combineren zodat de zoekactie verfijnd wordt. Waardering met belanghebbenden - De waarderingsgroep was een gemengde groep met verschillende (erfgoed)achtergronden maar was meteen mee met de waarderingsprincipes en met het gepresenteerde waarderingsdocument. - Ondanks de grote nadruk die CAG hierop legde, was het voor de belanghebbenden niet altijd duidelijk wat het uiteindelijke doel of nut was van de bijeenkomst. Regelmatig deed de groep uitspraken over het bewaren of afstoten van bepaalde stukken. Waarderen moet echter gezien worden als het aangeven van indicaties voor een mogelijke selectie op basis van het collectieplan. - De oefening kies je favoriete object blijft werken en verplicht iedereen om aan het gesprek deel te nemen en na te denken over zijn of haar keuze. Veel zaken die verteld werden, kwamen in het verloop van de sessie nog eens aan bod. Vandaar is het ook belangrijk om de oefeningen nog beter uit te werken om overlap en herhaling te vermijden. - Opvallend was dat er bij de deelnemers veel museale beleving was, maar toch weinig waardering as such. De deelnemers brachten diverse interessante argumenten naar voor maar veel discussie was er niet. - Een en ander is misschien te verklaren door het feit dat communicatiemedewerkers en sommige erfgoedexperten weinig vertrouwd zijn met de oude landbouwtuigen. Het is misschien een vaststelling dat een zekere vertrouwdheid met de tuigen nodig is om te waarderen. - Anderzijds, het is net de diversiteit van de groep die ertoe leidt dat een voorwerp vanuit verschillende invalshoeken benaderd wordt. In die zin staat de groep belanghebbenden symbool voor de maatschappij. Sommige uitspraken voelen als vloeken in de kerk, maar bieden daardoor ook een fris perspectief. - De belanghebbenden vonden dat de erfgoedwaarde en functionaliteit van een voorwerp ook bepaald wordt door de finaliteit ervan. Wat wil je ermee doen: behouden in het depot (in stand houden) of tonen als demonstratiemodel in het museum? Ingrijpen om het object in stand te houden is daarbij beter dan een volledige restauratie, want dan verdwijnt het originele stuk grotendeels. - Andermaal bleek dat zintuiglijke ervaring bij de tuigen zelf veel meer aanspreekt dan wanneer objectfoto s op een scherm geprojecteerd worden. De deelnemers ervaarden tijdens het museumbezoek een hogere belevingswaarde. Ze konden rond de tuigen wandelen en zagen veel beter hoe een toestel functioneert en wat er al dan niet ontbreekt. Rapport Naar waarde geschat 2 - BOKRIJK 33

35 - De belanghebbenden maakten automatisch de link met het museum. Ze deden een oproep om weer eggen en ploegen in het Openluchtmuseum te plaatsen; liefst geografisch correct (bijvoorbeeld een ploeg uit West-Vlaanderen in een boerderij uit West-Vlaanderen plaatsen). Het is waardevol dat verschillende types van hetzelfde tuig uit verschillende regio s beschikbaar blijven en getoond worden. Waardenstelling - Het opstellen van de vernieuwde waardenstelling voor deelcollecties gebaseerd op het model van CRKC ging opvallend vlot. In tegenstelling tot de waardenstellingen van Texture (waar de waardering hoofdzakelijk op objectniveau uitgeschreven werd) oogt het nieuwe format duidelijk en overzichtelijk. De algemene conclusies kunnen perfect met de uitschieters gecombineerd worden. - Voor collectieverantwoordelijken en beleidsmakers is het zo eenvoudiger om de waarde van een deelcollectie in te schatten. - In de waardenstellingen komen bovendien de bevindingen van de experten en de belanghebbenden duidelijker samen. Belang van het project - Het belang van de deelcollectie (grote) landbouwtuigen van het Openluchtmuseum is duidelijk. Het is historisch gezien immers de oudste collectie van Vlaanderen. Er is reeds verzameld sinds Bepaalde stukken gaan rechtstreeks terug tot 19 de eeuw. Weinig andere collecties zijn reeds zo vroeg beginnen te verzamelen. - Om dit verder in de verf te zetten is het aan te bevelen om te onderzoeken of een aantal wanmolens bijkomend als topstuk zou kunnen worden erkend. De wanmolen van Bokrijk die reeds als Vlaams topstuk erkend is, kan zo worden uitgebreid met een aantal referentieexemplaren. De waardering biedt daartoe de ideale handvaten. - De ervaringen, kennisopbouw en expertise-uitwisseling die tijdens het Bokrijk-traject verkregen zijn, dragen op hun manier bij aan het verder in kaart brengen van het agrarisch erfgoed in Vlaanderen en Brussel. Terugblik op het gelopen traject door collectiebeheerder Lore Parade (Openluchtmuseum Bokrijk) Het project was voor Bokrijk op verschillende vlakken leerzaam: - Criteria en hulpmiddelen leren gebruiken voor het waarderen van collectiestukken en deelcollecties om samen met en met ondersteuning van externe specialisten, organisaties, musea mee aan de slag te gaan. - Met een nieuwe blik kijken naar het erfgoed van Bokrijk en de Bokrijk-collectie. - Het belang van het fysiek bezichtigen en waarderen van objecten. - Hoe belanghebbenden betrekken binnen een project? - Het invullen van een waarderingsdocument a.d.h.v. juiste methodieken. - Uitwerken van een waarderingsgericht publiekstraject waarbij collectiestukken worden uitgelicht m.a.w. de museumbezoeker informeren over/en actief betrekken bij de waardering van (deel)collecties. Bokrijk zal de volgende jaren stap per stap de verschillende deelcollecties waarderen, zoals in 2014 volgens plan opgestart. Bokrijk zal de waardering actief gebruiken in het collectie- en selectiebeleid met als doel het profiel en het reliëf van de collectie gaandeweg scherper te stellen. Rapport Naar waarde geschat 2 - BOKRIJK 34

36 4 Selectieve bibliografie Demasure B. red., De hand aan de ploeg. Handleiding voor het registreren, waarderen en herbestemmen van agrarische erfgoedcollecties, Brugge, 2016 ( themes/cag/images/files/handleidingagrarischerfgoed_lr.pdf). Demasure B. en Woestenborghs B., Naar waarde geschat. Waardering deelcollecties vlasteelt en landbouw Texture, Leuven (Centrum Agrarische Geschiedenis), 2018 ( Ceyssens K. en Nouwen R., Een bewaarplaats voor het dagelijkse leven. Het nieuwe depot van het Provinciaal Openluchtmuseum in Bokrijk, in: Kunsttijdschrift Vlaanderen, nr. 317 (2007), p De stolp voorbij, vzw Het Domein Bokrijk, Genk, Erfgoedbank Het Virtuele Land, Centrum Agrarische Geschiedenis, 2018 ( Erfgoedbank Erfgoedinzicht, Provincie West- en Oost-Vlaanderen, 2018 ( Erfgoedbank Erfgoedplus, Provincie Limburg en Vlaams-Brabant, 2018 ( Laenen M., Provinciaal Openluchtmuseum Bokrijk Gids, Brussel, Olbrechts A.-C. e.a. red., Kwaliteitsvol waarderingstraject. Basisnormen (FARO), Brussel, 2017 ( Oris A., Wanmolens in Vlaanderen: een typologische studie van de wanmolens in het Provinciaal openluchtmuseum van Bokrijk. Inventaris van de wanmolens in het Provinciaal Openluchtmuseum van Bokrijk, 2 dln., Onuitgegeven licentiaatsverhandeling, Faculteit Letteren, Katholieke Universiteit Leuven, Reed C., Reviewing Significance 2.0. A framework for assessing museum collections' significance, management and use, s.l., 2012 ( Schoefs H., Bouwen aan de toekomst van het verleden. Het Openluchtmuseum Bokrijk, in: Tijd- Schrift. Heemkunde en lokaal-erfgoedpraktijk in Vlaanderen, 3 (2013), nr. 3, p Versloot A. red., Op de museale weegschaal: collectiewaardering in zes stappen, Amersfoort (Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed), 2013 ( publications/versloot_2013_op_de_museale_weegschaal.pdf). Weyns J., Omstandige Gids van het Openluchtmuseum te Bokrijk, 2 de herz. uitg., Beringen, Weyns J., Volkshuisraad in Vlaanderen. Naam, vorm, geschiedenis, gebruik en volkskundig belang der huishoudelijke voorwerpen in het Vlaamse land van de Middeleeuwen tot de Eerste Wereldoorlog, 4 dln., Beerzel, 1974, fotografische herdruk Rapport Naar waarde geschat 2 - BOKRIJK 35

37 Rapport Naar waarde geschat 2 - BOKRIJK 36

38 5 Bijlage: stembiljet Stembiljet Naar waarde geschat Het Openluchtmuseum Bokrijk voert i.s.m. CAG en partners een waardering uit van de deelcollectie landbouw en voeding. Ook jij kan je stem uitbrengen: welk voorwerp raakt je of spreekt je meer aan en waarom? Je kan slechts één voorwerp aanvinken. Je stem wordt meegenomen in de waardering van deze bijzondere collectie. B Trijzelmolen Houten kast met schoepenas en zeven waar doorheen het te zuiveren graan wordt geblazen. B Beerploeg of binet Door het lastdier getrokken werktuig voor het aanaarden van gewassen in rijen. B Trijzelmolen Houten kast met schoepenas en zeven waar doorheen het te zuiveren graan wordt geblazen. A Aanaardploeg Door het lastdier getrokken werktuig voor het aanaarden van knolgewassen in rijen. B Eg Door het lastdier getrokken sleepwerktuig voor het verkruimelen van grond. B Voetploeg Door het lastdier getrokken eenscharige rechtskerende rondgaande voetploeg. B Kruiwagen Eenwielig voertuig met open laadvlak gemaakt uit latten voor het vervoer van lasten. B Eg Door het lastdier getrokken sleepwerktuig voor het verkruimelen van grond. B Kruiwagen Eenwielig voertuig met open laadvlak voor het vervoer van lasten. Rapport Naar waarde geschat 2 - BOKRIJK 37