Handreiking armoedebeleid

Transcriptie

1 Handreiking armoedebeleid 1. Inleiding Veel KBO-Afdelingen hebben aangegeven zich zorgen te maken over de financiële positie van sommige senioren in hun gemeente. Zeker in deze 'participatiemaatschappij', waarin de overheid zich meer en meer terugtrekt en iedereen die dat kan geacht wordt verantwoordelijkheid te nemen voor zijn of haar eigen leven en omgeving, kan te weinig geld grote invloed hebben op het dagelijks leven van mensen 1. Deze handleiding geeft een overzicht van activiteiten die Afdelingen en Kringen zouden kunnen ondernemen om aandacht te vragen voor dit probleem en om senioren rechtstreeks te helpen. De handreiking is ingedeeld in drie onderdelen: collectieve belangenbehartiging, individuele belangenbehartiging en de Afdeling of Kring zelf. Het is een handreiking met ideeën, geen blauwdruk. Aanvullingen en opmerkingen zijn van harte welkom. Er zijn veel verschillende definities van armoede of 'weinig geld'. Het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) bijvoorbeeld hanteert een strikt objectieve definitie: er is sprake van armoede wanneer iemand gedurende een langere tijd niet de middelen heeft om te kunnen beschikken over de goederen en voorzieningen die in zijn samenleving als minimaal noodzakelijk gelden. Persoonlijke wensen en omstandigheden spelen daarin geen rol. Het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) verwijst naast noodzakelijke goederen en voorzieningen ook naar sociale uitsluiting en de relatieve financiële positie van mensen als belangrijke indicatoren voor armoede. Het CBS spreekt daarom niet van 'arme huishoudens', maar van 'huishoudens met een laag inkomen en risico op armoede'. Momenteel ligt die lage inkomensgrens voor eenpersoonshuishoudens op euro en voor een echtpaar op euro per maand 2. Het Nationaal Instituut voor Budgetvoorlichting (Nibud) betrekt ook de draagkracht in de definiëring. Draagkracht is het deel van het inkomen waarmee mensen hun kosten zelf kunnen betalen. Draagkracht is afhankelijk van inkomen, verplichtingen, woonlasten en belastingvoordelen. Mensen met een relatief hoog inkomen, maar tevens hoge vaste lasten, kunnen zo toch weinig draagkracht hebben en in de problemen komen. Weinig geld is vooral een probleem als het om een langdurige situatie gaat. Senioren met een laag inkomen hebben daarmee een groter risico op financiële problemen, omdat zij weinig mogelijkheden hebben om hun inkomenspositie te verbeteren. Tel daarbij op dat lasten, zoals zorgkosten en huur, wel blijven stijgen en het is duidelijk dat bijzondere aandacht voor deze groep gerechtvaardigd is. Om verder niet in te gaan op definitiekwesties wordt in deze notitie gesproken over senioren met beperkte middelen, waarbij bedoeld wordt dat de relatie inkomen - vaste uitgaven zo scheef is, of op korte termijn kan worden, dat normaal deelnemen aan het maatschappelijk leven wordt beperkt. 1 Ook landelijk komt er steeds meer aandacht voor het onderwerp armoede, zie bijvoorbeeld hier: 2 zie voor meer achtergronden het CBS-rapport Armoede en sociale uitsluiting: 1

2 2. Collectieve belangenbehartiging KBO-Kringen zijn verantwoordelijk voor de collectieve behartiging van de belangen van senioren op lokaal niveau. Let erop of armoede de aandacht heeft van de gemeente. Onderschrijft het college dat hier daadwerkelijk een probleem ligt? Hoe ver wil de gemeente 'zelfredzaamheid' doorvoeren? Worden senioren gezien als een doelgroep die in dit kader bijzondere aandacht vraagt? En wat betekent dat in de praktijk? KBO-Kringen kunnen binnen hun gemeente op verschillende manieren aandacht vragen voor senioren met beperkte middelen. Onderstaand vind u daarvoor een aantal tips. Zorg voor een goede basis als u de problemen aan de orde wil stellen Om stevig te staan als belangenbehartiger is het goed om cijfers en onderbouwde informatie te presenteren. Zie voor cijfers over senioren en armoedebeleid bijvoorbeeld de website van het CBS (rapporten, persberichten en veel statistische informatie), de GGD (gezondheidsatlassen voor drie Brabantse regio's), of de armoedepublicaties van het SCP 3. Onderzoek en nodig uit Onderzoek waar u verwacht dat senioren met beperkte middelen de grootste problemen ervaren: vervoer, lidmaatschap van organisaties, dagelijks rondkomen, zorgkosten, etc. Als seniorenvereniging kunt u daarover met het nodige gezag spreken. Verzamel persoonlijke verhalen. Om duidelijk te maken wat senioren belangrijk vinden, kan een enquête of -meldpunt worden opgezet. Maak een lokale agenda Verzamel de aandachtspunten in een lokale agenda of wensenlijstje, toegepast op de gemeentelijke situatie. Hanteer dat wensenlijstje als uitgangspunt voor besprekingen met de gemeente, maar bijvoorbeeld ook voor contacten met de pers. Zie in de bijlage een voorbeeld uit de gemeente Gemert-Bakel (bijlage 1). Activiteiten van de Afdeling of Kring zelf kunnen onderdeel zijn van de agenda. Doe het niet alleen Armoede komt natuurlijk niet alleen voor onder senioren. Dit is bij uitstek een onderwerp waarbij het belangrijk is om aansluiting te zoeken bij andere initiatieven en organisaties. Houdt daarin wel het reeds genoemde eigen wensenlijstje in het oog. Houd de gemeente in de gaten Lokale belangenbehartiging is het laten horen van de stem van senioren op verschillende plaatsen binnen de gemeente, zoals bij de wethouder, in de gemeenteraad, in adviesorganen en in de pers. Bij het brede onderwerp van armoede en weinig geld gaat het om veel verschillende onderwerpen die kunnen spelen binnen de gemeente. Denk bijvoorbeeld aan: Gemeentelijk armoedebeleid/participatiebeleid/minimabeleid Gemeenten kennen vaak een specifiek armoedebeleid. In dat beleid(splan) worden maatregelen samengebracht die direct te maken hebben met het besteedbaar inkomen van mensen: een collectieve gemeentelijke zorgverzekering, participatiebudget (of iets vergelijkbaars), bijzondere bijstand, gemeentelijke toeslagen, meedoen-pas, etc. Het verdient aanbeveling om te proberen in een vroeg stadium mee te praten over het armoedebeleid van de gemeente. De gemeente kan immers verschillende instrumenten inzetten. Aandachtspunten zijn: de voorwaarden van de gemeentelijke collectieve zorgverzekering. Sommige verzekeraars vergoeden (in de aanvullende polis) een deel van de eigen bijdrage Wmo, of hebben andere vergoedingen die van toepassing kunnen zijn voor senioren; 3 signalement 2

3 de voorwaarden die gelden om in aanmerking te komen voor een participatiebudget, meedoen-pas, etc. Terecht gaat hierbij veel aandacht uit naar de mogelijkheden voor kinderen om deel te nemen aan sociale activiteiten, maar senioren moeten zeker niet vergeten worden; de voorwaarden om in aanmerking te komen voor kwijtschelding van gemeentelijke belastingen, of om toegelaten te worden tot de schuldhulpverlening; de aandacht die er is voor stapeling van (zorg)kosten; de manier waarop de gemeente voorlichting geeft over deze regelingen. Mooie regelingen die onvindbaar zijn voor de doelgroep missen hun doel. Pleit bijvoorbeeld voor een algemene informatiebijeenkomst van de gemeente over rechten van burgers, of organiseer die zelf als lokale KBO; de uitvoering van het armoedebeleid in de praktijk. In veel gemeenten worden inkomensondersteunende maatregelen door verschillende instanties uitgevoerd en zijn er verschillende aanvraagformulieren/-procedures. Dat weerhoudt mensen ervan om aanvragen te doen. Onderzoek als belangenbehartiger hoe het armoedebeleid in de praktijk wordt uitgevoerd en doe voorstellen om dit eventueel te vereenvoudigen; de aanwezigheid van individuele hulp bij het aanvragen van inkomensondersteunende voorzieningen (zie onder 3). Gemeentelijk Wmo-beleid Naast het minimabeleid kent de gemeente tal van andere maatregelen en mogelijkheden die beter of minder goed kunnen uitpakken voor mensen met een kleine beurs, zoals het Wmo-beleid. De gemeente is deels vrij om een eigen Wmobeleid te voeren. Daarbij kan ze niet alleen zelf bepalen welke maatregelen worden genomen, maar ook hoe ze de burgers daarvoor laat betalen. Relevant is bijvoorbeeld of de gemeente kiest voor maatwerkvoorzieningen (waarbij de eigen bijdrage inkomens- en vermogensafhankelijk is, opgelegd door het CAK) of voor algemene voorzieningen (waarbij mensen in principe allemaal hetzelfde betalen, ongeacht hun inkomens- en vermogenssituatie). Belangenbehartigers kunnen de gemeente wijzen op de uitwerking van gemeentelijk Wmo-beleid in de praktijk of op wellicht onderbenutte mogelijkheden, zoals: de bevoegdheid van gemeenten om zelf te beslissen over het verlagen van de eigen bijdrage voor maatwerkvoorzieningen voor bepaalde groepen burgers (en dit doorgeven aan het CAK); de bevoegdheid van gemeenten om in bijzondere situaties en ter voorkoming van verdere schulden de eigen bijdrage Wmo kwijt te schelden; de stapelingseffecten van eigen bijdragen, vooral bij algemene voorzieningen. Met een aantal voorbeeldberekeningen kan gepleit worden voor de invoering van meer maatwerk of (toch) gedifferentieerde eigen bijdragen voor algemene voorzieningen; het verlagen van de eigen bijdragen voor algemene voorzieningen door subsidiëring van de aanbieders of door inkomensondersteuning (bijzondere bijstand) voor de afnemers. Let op: in het Regeerakkoord is afgesproken dat voor de Wmo een abonnementstarief wordt ingevoerd. Dat moet stapeling van eigen bijdragen (voor maatwerkvoorzieningen) nog meer voorkomen en daarmee eventuele zorgmijding verminderen. Invoering van het abonnementstarief, voorzien voor 2019, zal bij gemeenten waarschijnlijk leiden tot hogere kosten. Mogelijk zet dat gemeenten aan om het Wmo-beleid aan te passen en toch meer kosten neer te leggen bij de afnemers van een Wmo-voorziening. Lokale seniorenverenigingen zouden dat goed in de gaten moeten houden. Gemeentelijk subsidiebeleid verenigingen De gemeente kan door het ondersteunen van (vrijwilligers)organisaties, zoals sportclubs of seniorenverenigingen, meewerken aan het verlagen van de (financiële) drempel voor deelname aan het maatschappelijk verkeer. Seniorenverenigingen 3

4 zouden in hun belangenbehartiging aandacht kunnen geven aan de vraag in hoeverre het gemeentelijk subsidiebeleid bijdraagt aan participatie door senioren met een kleine beurs? 3. Individuele belangenbehartiging en dienstverlening Individuele belangenbehartiging en ondersteuning zijn bij de meeste KBO-Afdelingen en Kringen goed ontwikkeld. En juist deze persoonlijke ondersteuning is van toegevoegde waarde voor aan senioren met beperkte middelen. Met de hulp van vrijwillige ouderenadviseurs, cliëntondersteuners, thuisadministrateurs en belastinginvulhulpen kunnen mensen inzicht krijgen in financiën, ondersteuningsmogelijkheden en toeslagen en geholpen worden met aangiftes en aanvragen. Tips om deze praktische hulp nog beter in te richten: Onderlinge informatie-uitwisseling Zorg voor afstemming en (geanonimiseerde) uitwisseling tussen de vrijwilligers, liefst op gemeentelijk of regionaal (intergemeentelijk samenwerkings)niveau. Vrijwillige ouderenadviseurs kennen de sociale kaart van de gemeenten. Belastinginvulhulpen zijn op de hoogte van belastingmaatregelen en van de actuele stand van zaken rondom toeslagen. Cliëntondersteuners zijn goed op de hoogte van de diverse zorgwetten en ondersteunen mensen in hun Wmo-aanvraag. Thuisadministrateurs helpen mensen hun administratie op orde te houden en zien erop toe dat poststukken niet ongeopend opgestapeld worden. Coördinator Niet alleen is het belangrijk om de bestaande kennis te delen, het is ook goed om die actief te verzamelen. Dat kan bijvoorbeeld door in de Kring een coördinator aan te wijzen. Overzicht minimaregelingen Onderdeel van de informatieoverdracht kan een overzicht zijn van de gemeentelijke minimaregelingen, uitvoeringsinstanties, aanvraagprocedures, etc. Zie in bijlage 2 een voorbeeld uit Gemert-Bakel. Draaiboek Maak binnen de Kring een draaiboek dat alle vrijwillige dienstverleners kunnen hanteren wanneer ze iemand met (risico op) armoede tegenkomen in hun praktijk. Het draaiboek is aangepast aan de lokale situatie en de mogelijkheden van de vrijwilligers, en kan bijvoorbeeld de volgende onderdelen bevatten: laat informatiemateriaal achter over gemeentelijke regelingen; peil de behoefte aan advies over belastingen, toeslagen en collectieve zorgverzekeringen; wees alert op acute problemen zoals zorgmijding, weinig (gevarieerde) maaltijden, weinig tot geen deelname aan sociale activiteiten. In de contacten met senioren met een beperkt inkomen verdienen de volgende onderwerpen aandacht van de vrijwillige dienstverleners: Wonen Let op het volgende: Op de website van de Belastingdienst kan een proefberekening huurtoeslag worden gemaakt. Voor de komende jaren is nog van belang dat in het Regeerakkoord is afgesproken dat de huurtoeslag omlaag gaat, maar dat de harde inkomensgrens wordt versoepeld. Mensen verliezen daarmee niet opeens hun huurtoeslag bij een beetje meer inkomen. Voor senioren kan dat van belang zijn rond het ingaan van AOW en pensioen, wanneer ze vanuit een andere uitkeringssituatie komen; 4

5 Huurverhogingen voor niet-geliberaliseerde woningen (in principe onder de huurtoeslaggrens) zijn aan regels gebonden. Zie daarvoor de website van de woonbond: Die geeft meer interessante informatie over huur en inkomen. Belasting en kwijtscheldingen Ook bij een laag inkomen waarbij belastingaangifte niet verplicht is, kan het soms verstandig zijn die aangifte wel te doen. Denk aan mogelijke aftrekposten als giften of ziektekosten. Het kan dus verstandig zijn om een belastinginvulhulp te laten adviseren over de financiële situatie. Mensen met weinig draagkracht en weinig vermogen komen in aanmerking voor kwijtschelding van gemeentelijke belastingen. De gemeente bepaalt voor welke belastingen kwijtschelding mogelijk is en beoordeelt de aanvragen. De vermogensgrens is lager dan bij de bijstand. Het is vaak ook mogelijk om een betalingsregeling af te spreken met de gemeente. Kijk voor meer informatie op de website van de eigen gemeente of op die van de rijksoverheid 4. Kwijtschelding is ook mogelijk voor provinciale belastingen en belastingen van het Waterschap. Zorg Vraag altijd of zorgtoeslagen wel zijn aangevraagd en of het verstandig is om over te gaan op een (gemeentelijke) collectieve (aanvullende) zorgverzekering. De overgang naar een andere woonvorm (woon-zorgcentrum, instelling langdurige zorg) zal financiële consequenties hebben. Het is verstandig die al in een vroeg stadium op een rijtje te zetten, bijvoorbeeld met gezamenlijke ondersteuning van een cliëntondersteuner en belastinginvulhulp. Deze woonvormen kennen vaak verborgen kosten, eigen bijdragen voor voorzieningen, etc. Soms zijn er weer mogelijkheden om daarbij geholpen te worden, via bijzondere bijstand of een Wmo-voorziening. Kortom, specifieke hulp kan hierbij belangrijk zijn. 4. De KBO-Afdeling KBO-Afdelingen kunnen bij hun activiteiten zelf meer oog hebben voor mensen met beperkte middelen. De volgende suggesties daarvoor zijn door Afdelingen gedaan: maak een mogelijkheid binnen de Afdeling om voor sommige activiteiten een financiële tegemoetkoming aan te vragen. Eventueel zou de gemeente daar een bijdrage voor kunnen geven; houd vooral je leden zelf in de gaten: laat iemand zich plotseling niet meer zien, is een lid wel enthousiast maar haakt hij/zij toch af voor activiteiten, etc.; zorg (ook) voor laagdrempelige activiteiten met zeer beperkte kosten: koffieochtend, kaartmiddag, etc. Spreek daar met mensen; organiseer een voorlichtingsbijeenkomst over gemeentelijke regelingen en besteed aandacht aan het onderwerp in het eigen informatieblad en op de Afdelingswebsite

6 Bijlage 1 Voorbeeld lokale agenda Gemert-Bakel 1. KBO organiseert voorlichtingsbijeenkomsten en laat de gemeente uitleggen waar burgers recht op hebben In Gemert-Bakel heeft 27% van de AOW ers uitsluitend een AOW-uitkering. Een groot aantal van hen is zeer kwetsbaar en maakt gebruik van extra voorzieningen zoals een warme maaltijd of wasserij. Voor mensen in woon-zorgcentra komt daar nog een extra hoge woonlast bij. De gemeente gaat deze kwetsbare groep van mensen vertellen dat ze recht hebben op ondersteuning. Het is niet hun schuld dat ze geld tekort komen, maar het is een gevolg van de scheiding tussen zorg en wonen die de overheid heeft ingevoerd. De KBO helpt daarbij een handje. De KBO gaat zelf voorlichtingsmiddagen organiseren en vraagt de gemeente om de mensen tijdens die bijeenkomsten in Jipen-Janneke-taal uit te leggen waar ze recht op hebben. De KBO staat klaar met een groep vrijwilligers om de nodige formulieren in te vullen. 2. De gemeenteraad weet zelf niet hoe alles op afstand gezet is. Informeer de raad dus vanuit de praktijk! Het is niet de schuld van deze mensen dat de aanvragen voor inkomensondersteunende maatregelen door drie en soms vier organisaties worden uitgevoerd. Zeker voor deze kwetsbare groep is het onmogelijk al die papieren in te vullen. De KBO wil heel snel een vereenvoudiging van de procedure. Eén formulier moet voldoende zijn voor alle minimavoorzieningen. Werk met één inkomensverklaring voor alle regelingen. Zorg dat de uitvoerende organisaties met elkaar communiceren. Zolang dat niet geregeld is, krijgen mensen een medewerker van het gebiedsteam die dat werk samen met de aanvrager regelt! Het is goed wanneer de KBO de gemeenteraad goed informeert met welke bureaucratische chaos kwetsbare mensen te maken krijgen. 3. Het zou goed zijn wanneer de gemeente weer overgaat tot verlening van categoriale bijzondere bijstand. 4. Preventie Juist door maximaal in te zetten op preventie zal de druk op de schuldhulpverlening afnemen. Komt het toch zo ver, zorg dan als overheid dat er geen wachtlijsten zijn en regel dat voor deze kwetsbare groep ook aan de keukentafel. 5. Gemeente en KBO als partners Ga met de gemeente in overleg wat de KBO kan betekenen voor mensen die tussen de wal en het schip terecht dreigen te komen. Er is nu eenmaal een toenemende groep van vooral alleenstaande ouderen te goed voor het verpleeghuis maar niet goed genoeg om geheel zelfstandig te kunnen wonen die behoefte heeft aan beperkte permanente coaching. 6

7 Bijlage 2 Voorbeeld overzicht gemeentelijke regelingen Gemert-Bakel Uitvoering minimaregelingen met ingang : Wie doet er wat? Soort minimaregeling Peelorganisatie Senzer Gemeente Overig:particuliere Maatschappelijke participatie Gemert-Bakel, Asten, Someren Schoolkosten Asten (= maatsch.part.) Sportvoucher Asten (= maatsch.part.) PC regeling Someren (= maatsch.part.) Kosten peuterspeelzaal Someren (= maatsch.part.) Maaltijdvoorziening Deurne (= maatsch.part.) Leergeld Deurne (=maatsch.part.) Geen eigen bijdrage WMO (armoedeparameters CAK) Inkomensverklaring voor niet-uitkeringsgerechtigden Bijzondere bijstand Collectieve aanvullende verzekering Individuele inkomenstoeslag Individuele studietoeslag Inkomensverklaring voor uitkeringsgerechtigden Kwijtschelding gemeentelijke belastingen Alle gemeenten Leergeld Gemert-Bakel en Laarbeek Leergeld Asten en Someren Leergeld Deurne Bibliotheekpas Deurne, Asten, Someren Voedselbank Deurne Asten Someren, Laarbeek Pas Vooruit Gemert-Bakel Kledingbank Deurne, Gemert-Bakel en Laarbeek Kledingbank Helmond en omstreken voor Asten en Someren uitvoering Leergeld Leergeld In overleg met Leergeld Bibliotheek Voedselbank Lev groep Kledingbank Kledingbank 7