Opleiding Duurzaam gebouw: Duurzamer werfbeheer

Transcriptie

1 Opleiding Duurzaam gebouw: Duurzamer werfbeheer Leefmilieu Brussel DE KEUZE VAN BOUWTECHNIEKEN EN -MATERIALEN VANUIT MILIEUOOGPUNT Liesbet TEMMERMAN cera a asbl

2 Doelstellingen van de presentatie De uitdagingen die verband houden met een duurzame keuze van bouwmaterialen en -producten en bouwtechnieken aanstippen. Herhalen wat we, in de eerste plaats, mogen verwachten van een bouwproduct. Het begrip "Levenscyclus" voorstellen, dat de sleutel is voor een objectieve beoordeling van de milieu- en gezondheidsimpact van een materiaal, een element, een gebouw. Stilstaan bij de principes van de aanpak Duurzaam Bouwen in het domein Materiaal. 2

3 Algemeen schema van de presentatie Uitdagingen die verband houden met een duurzame keuze van bouwmaterialen en -producten Wat verwachten we van een bouwmateriaal / -product? De notie levenscyclus van een materiaal / product. 3

4 Algemeen schema van de presentatie (vervolg) Materiaal Aanpak Duurzaam Bouwen Rationeel gebruik van het materiaal Ontwerpen met ontmanteling, en niet afbraak, voor ogen Vanaf de ontwerpfase van het project toezien op flexibiliteit van de inrichtingen Nieuwe materialen en producten met een lage milieuimpact De ecolabels De classificatietools De beoordelingstools De fiches met productgegevens Overweeg prefabricage Voordelen Beperkingen en aandachtspunten Voorbeelden 4

5 UITDAGINGEN 5

6 Uitdagingen die verband houden met een duurzame keuze van bouwmaterialen en -producten De uitputting van de natuurlijke grondstoffen en de afvalproblematiek De evolutie van de energieprestatiestandaard voor gebouwen De hoge vlucht van de erkenningssystemen inzake duurzaam bouwen De recuperatie en het hergebruik van materialen en elementen De impact van de bouwmaterialen en -technieken op de menselijke gezondheid 6

7 Uitdagingen die verband houden met een duurzame keuze van bouwmaterialen en -producten De uitputting van de natuurlijke grondstoffen Aanvoer van (grond)stoffen, gebruik van hulpbronnen (energie, water), die al dan niet hernieuwbaar zijn. Op wereldschaal, bouwsector = het grootste deel van de grondstoffen. In Europa: 31% van het gebruik van de natuurlijke hulpbronnen. 7

8 De uitputting van de natuurlijke grondstoffen Bron: Centre National de Recherche Scientifique, France ( 8

9 Uitdagingen die verband houden met een duurzame keuze van bouwmaterialen en -producten De problematiek van het bouwafval 33% van het afval op schaal van Europa = bouw & afbraak 9

10 Uitdagingen die verband houden met een duurzame keuze van bouwmaterialen en -producten De evolutie van de energieprestatiestandaard voor gebouwen energieverbruik gebruik van materialen (vooral thermische isolatie) 10

11 Uitdagingen die verband houden met een duurzame keuze van bouwmaterialen en -producten De hoge vlucht van de erkenningssystemen inzake duurzaam bouwen systemen voor beoordeling / labeling / certificatie 11

12 Uitdagingen die verband houden met een duurzame keuze van bouwmaterialen en -producten De recuperatie en het hergebruik van bouwmaterialen en -onderdelen Weinig toegepaste praktijk (neergehaald, voorbehoud gemaakt) Bouwmaterialen en -onderdelen die gerecupereerd kunnen worden, kunnen opnieuw worden opgenomen in de cyclus van de materialen en een tweede leven krijgen, in een ander gebouw of op dezelfde projectsite 12

13 Uitdagingen die verband houden met een duurzame keuze van bouwmaterialen en -producten De recuperatie en het hergebruik van bouwmaterialen en -onderdelen Voorbeeld: de openluchtbibliotheek van Magdeburg, Duitsland (KARO Architekten, Leipzig): Hergebruik van aluminium onderdelen afkomstig van het voormalige magazijn Horten dat werd afgebroken. 13

14 Uitdagingen die verband houden met een duurzame keuze van bouwmaterialen en -producten De recuperatie en het hergebruik van bouwmaterialen en -onderdelen Voorbeeld: de openluchtbibliotheek van Magdeburg, Duitsland (KARO Architekten, Leipzig): Hergebruik van aluminium onderdelen afkomstig van het voormalige magazijn Horten dat werd afgebroken. 14

15 Uitdagingen die verband houden met een duurzame keuze van bouwmaterialen en -producten De recuperatie en het hergebruik van bouwmaterialen en -onderdelen Voorbeeld: Villa Welpeloo in Enschede, Nederland (2012Architecten, Rotterdam): 60% van het volume van de gebruikte materialen is afkomstig uit recuperatie 15

16 Uitdagingen die verband houden met een duurzame keuze van bouwmaterialen en -producten De recuperatie en het hergebruik van bouwmaterialen en -onderdelen Voorbeeld: Villa Welpeloo in Enschede, Nederland (2012Architecten, Rotterdam): 60% van het volume van de gebruikte materialen is afkomstig uit recuperatie 16

17 Uitdagingen die verband houden met een duurzame keuze van bouwmaterialen en -producten De impact van de bouwmaterialen en -technieken op de menselijke gezondheid VOS (Vluchtige Organische Stoffen) Afwerkingsproducten: verf, vernis, lijm, olie, vezelplaten, soepele vloerbekledingen, 17

18 Uitdagingen die verband houden met een duurzame keuze van bouwmaterialen en -producten De impact van de bouwmaterialen en -technieken op de menselijke gezondheid Bescherming van werknemers op de werf Integrale bescherming bij het spuiten van een warmte-isolerend materiaal Bron: Handschoenen dragen bij het hanteren van minerale wol, om huidirritatie te vermijden. Deze bescherming moet worden aangevuld met een masker bij het snijden en plaatsen, om inademing van vezels te vermijden Bron: 18

19 Uitdagingen die verband houden met een duurzame keuze van bouwmaterialen en -producten De impact van de bouwmaterialen en -technieken op de menselijke gezondheid Aanbevelingen van de Wereldgezondheidsorganisatie Initiatief ""Top Materialen & Menselijke Gezondheid"» United States Green Building Council (USGBC) 19

20 Wat verwachten we van bouwmaterialen / bouwproducten? Elementaire eisen die worden gesteld aan een bouwmateriaal / bouwproduct: het moet perfect voldoen aan de functie waarvoor het werd ontworpen / gekozen de technische kenmerken ervan moeten voldoen aan de gekende / voorziene vereisten Stabiliteit op het vlak van afmetingen en structuur Brandgedrag Vochtgedrag Thermisch vermogen Slijtvastheid 20

21 Wat verwachten we van bouwmaterialen / bouwproducten? Het betrokken product kan een niet te verwaarlozen milieu- en/of gezondheidsimpact genereren: gedurende zijn hele levenscyclus, of in een welbepaalde fase ervan. Doelstelling: Uit de opties die technisch gezien in aanmerking komen, het materiaal of product kiezen dat het best is voor het milieu en de gezondheid (van de werknemers in/de bewoners van het gebouw). 21

22 De notie levenscyclus van een materiaal ONTWERP BESTEK WERF UITVOERING GEBRUIK VAN HET MATERIAAL VERVAARDIGING FABRICATION DU VAN MATERIAU HET MATERIAAL FIN EINDE DE VIE LEVENSDUUR ONTWERP BESTEK WERF ONTWERP BESTEK RESSOURCES HULPBRONNEN NATUURLIJKE RIJKDOMMEN (Bron: VITO nv) WERF 22

23 AANPAK 23

24 Materiaal Aanpak Duurzaam Bouwen Streef naar een rationeel gebruik van materialen Overweeg renovatie: Behoud van bestaande elementen van structuur en gebouwschil Behoud van bestaande afwerkingselementen noodzaak van aanvoer van nieuwe materialen hoeveelheid bouw- en afbraakafval Vraag u af of de materiaalaanvoer effectief noodzakelijk is: Hergebruik (in situ of uit hergebruikkanalen) Onderdelen / materialen die ruw of zonder afwerkingslaag kunnen worden gelaten Less is more 24

25 Materiaal Aanpak Duurzaam Bouwen Streef naar een rationeel gebruik van materialen Voorbeeld: [065] Zeepziederij, hergebruik in situ van een bestaande metalen structuur. Architecten: MDW. Voorbeeld: [014] Van Péstraat, OCMW van VOrst, behoud van bestaande vloerbekleding (granito), architect: A2M. 25

26 Materiaal Aanpak Duurzaam Bouwen Ontwerpen met ontmanteling, en niet afbraak, voor ogen De duurzaamheidslagen van een gebouw. Bron: "How buildings learn", Stewart Brand, 1994 Alvorens de assemblagewijzen in detail te bestuderen, moet worden stilgestaan bij de voorspelbare levensduur van de vaste onderdelen van het gebouw. 26

27 Materiaal Aanpak Duurzaam Bouwen Ontwerpen met ontmanteling, en niet afbraak, voor ogen Omkeerbaarheid van de assemblages: demontage achteraf = onderdelen en lagen zijn scheidbaar hergebruik (in situ of via hergebruikkanalen) sortering in zuivere fracties Optimalisatie van het potentieel voor recyclage Fasen van het project: Ontwerp: keuze van bouwmethoden Uitvoeringsdossier: toelichten van uitvoeringstechnieken, en vermelding ervan in bestek Werf: naleving van de technieken die het bestek oplegt en van de richtlijnen voor afvalsortering op de werf (indien van toepassing) 27

28 Materiaal Aanpak Duurzaam Bouwen Ontwerpen met ontmanteling, en niet afbraak, voor ogen Voorbeeld: Project XX, Delft, XX architecten Bron: De conceptuele aanpak omvat de tijdelijkheid van het gebouw Na deze periode zullen renovatiewerken plaatsvinden. De materialen en onderdelen zijn gekozen met het oog op een minimale milieu-impact. Alle onderdelen van de structuur zijn volledig demonteerbaar. 28

29 Materiaal Aanpak Duurzaam Bouwen Vanaf de ontwerpfase van het project toezien op flexibiliteit van de inrichtingen Flexibiliteit (Van Dale Groot woordenboek van de Nederlandse taal 14) buigzaamheid, lenigheid mogelijkheid tot aanpassing Flexibel (Van Dale Groot woordenboek van de Nederlandse taal 14) buigzaam, soepel (van personen) soepel in zijn optreden, niet star gemakkelijk aan te passen aan wisselende omstandigheden 29

30 Vanaf de ontwerpfase van het project toezien op flexibiliteit van de inrichtingen PREFABRICAGE Rationalisatie Houtskelet Fabriek MODULARITEIT Snelheid FLEXIBILITEIT Werktekening Blok Standaardafmetingen Kit Assemblage Standaardisatie Tijdelijke constructie Evolutie Cel Container Plasticine Aansluitbaarheid Omvormbaar Reproduceerbaarheid Aanpasbaarheid Repetitiviteit Configureerbaar Uitbreidbaarheid Vereenvoudiging Kubus Soepelheid in gebruik 30

31 Vanaf de ontwerpfase van het project toezien op flexibiliteit van de inrichtingen De 3 noties te integreren vanaf de ontwerpfase van het project treden aan het licht op verschillende momenten in de gebruiksduur van het gebouw SCHETS VOOR- ONTWERP ONTWERP INSCHRIJ- VING WERF OPLEVE-RING EXPLOITATIE (S) (VO) (O) (I) (W) (O) (EX) MODULARITEIT REFABRICAGE FLEXIBILITEIT integreren integreren integreren Bron: Ecorce sprl Gemakkelijker bij nieuwbouw 31

32 Materiaal Aanpak Duurzaam Bouwen Vanaf de ontwerpfase van het project toezien op flexibiliteit van de inrichtingen Voorbeeld: Van Volxem-project, Art & Build Architects Kantooroppervlakte die kan worden omgevormd tot woningen Bron: Art & Build Architects 32

33 Materiaal Aanpak Duurzaam Bouwen Vanaf de ontwerpfase van het project toezien op flexibiliteit van de inrichtingen Vrij plateau Diensten bijhorende technische functies Mogelijke zone met overbelasting Bron: Art & Build Architects Mogelijk terrassen Sanitair of dienstlokalen bij bestemming als woning 33

34 Materiaal Aanpak Duurzaam Bouwen Vanaf de ontwerpfase van het project toezien op flexibiliteit van de inrichtingen Typische verdieping: Hoogte onder plafond: Structuur afscheiding: Vrije hoogte verlaagd plafond: Oppervlakte tapijt: Netto-oppervlakte per plateau: Bruto-oppervlakte per verdieping: Een lift met een capaciteit van 630 kg bedient alle typische verdiepingen vanaf de gelijkvloerse verdieping. Een goederenlift met een capaciteit van 1000 kg bedient alle verdiepingen met inbegrip van kelder en dakverdieping. Zone voor kantoor of andere activiteit Lifthal Liftkooi Binnentrap Buitentrap Sanitair dames Sanitair heren Bron: Art & Build Architects 34

35 Materiaal Aanpak Duurzaam Bouwen Vanaf de ontwerpfase van het project toezien op flexibiliteit van de inrichtingen Plan van een typische kantoorverdieping Plan van een typische woningverdieping Kantoren Woningen Sanitair Terrassen Dienstlokalen: Techniek, vuilnisbakken, Bron: Art & Build Architects kinderwagens

36 Materiaal Aanpak Duurzaam Bouwen Vanaf de ontwerpfase van het project toezien op flexibiliteit van de inrichtingen Bron: Art & Build Architects

37 Materiaal Aanpak Duurzaam Bouwen Vanaf de ontwerpfase van het project toezien op flexibiliteit van de inrichtingen Grote hoogte onder het plafond Diep verlaagd plafond, voor doorvoer van technische leidingen Raam tot aan de vloer (toegankelijkheid toekomstig dakterras) Bron: Art & Build Architects

38 Materiaal Aanpak Duurzaam Bouwen Vanaf de ontwerpfase van het project toezien op flexibiliteit van de inrichtingen Performant ventilatiesysteem Dubbelestroomventilatie met warmterecuperatie door roterende warmtewisselaar. Rendement van de wisselaar = 75% Bron: Art & Build Architects

39 Materiaal Aanpak Duurzaam Bouwen Vanaf de ontwerpfase van het project toezien op flexibiliteit van de inrichtingen Het systeem is compatibel met de toekomstige scheidingswanden voor kantoren of woningen Bron: Art & Build Architects

40 Materiaal Aanpak Duurzaam Bouwen Nieuwe materialen / producten: beperkte milieuimpact Ideaal: maak een analyse (studie) van de levenscyclus op schaal van het gebouw (in het ideale geval) of op schaal van de bouwonderdelen waaruit het bestaat. Is een dergelijke studie niet mogelijk? Houd dan een denkoefening over de milieu-impact van de grondstoffen die zullen worden gebruikt, op basis van de volgende aandachtspunten: Voorkeur voor lokaal beschikbare grondstoffen Voorkeur voor materialen en onderdelen uit duurzame productie / exploitatie Gebruik van materialen op basis van hernieuwbare grondstoffen Gebruik van producten met een gerecycleerde inhoud Gebruik van materialen en onderdelen met een lage impact op de menselijke gezondheid 40

41 Materiaal Aanpak Duurzaam Bouwen Nieuwe materialen / producten: beperkte milieuimpact Er bestaan verschillende types van keuzehulpmiddelen die gebaseerd zijn op een levenscyclusanalyse: De ecolabels De classificatietools De evaluatietools De fiches met productgegevens Leefmilieu Brussel biedt ook een specifieke opleiding aan over de Keuze van duurzame materialen. Deze opleiding vindt plaats op 22 en 29 april

42 Materiaal Aanpak Duurzaam Bouwen Ecolabels: Principe : Milieuverklaringen van type I, opgesteld volgens de ISO-norm De labeling wordt uitgevoerd door van de industrie onafhankelijke organismen en toont aan dat het materiaal of product een milieuimpact (en een gezondheidsimpact, afhankelijk van het label) heeft die overeenstemt met de eisen van het label. De eisen verschillen van label tot label. Ze beschouwen de volledige levenscyclus van het product, zich baserend op een levenscyclusanalyse. Belangrijk om weten: indien een materiaal of product niet over een ecolabel beschikt, wil dit daarom nog niet zeggen dat het slecht scoort op vlak van milieu en gezondheid. 42

43 Materiaal Aanpak Duurzaam Bouwen Classificatietools: Gemakkelijk in gebruik, steunen op een eigen beoordelingsmethode. De verschillende beschouwde materialen worden vergeleken bij gelijke prestatie en vervolgens ingedeeld volgens hun respectieve impact. Oorsprong: Nederland, Nederlands Instituut voor Bouwbiologie en Ecologie Website: Green Guide Oorsprong: Groot-Brittanië, Building Research Establishment Website: 43

44 Materiaal Aanpak Duurzaam Bouwen Evaluatietools: Gebruik van impactgegevens uit een productdatabase (zie volgend punt) De gebruiker kan verschillende scenario s vergelijken op basis van een bepaald aantal impactindicatoren. Op schaal van een bouwonderdeel OF op schaal van het gebouw in zijn geheel 44

45 Materiaal Aanpak Duurzaam Bouwen Milieugerelateerde productverklaringen: Milieuverklaringen van type III, geregeld door de norm ISO Doorgaans EPD (Environmental Product Declaration) genoemd Vermelden de impact van het product voor een reeks milieuindicatoren die kan verschillen van de ene database tegen de andere. Oorsprong: Frankrijk Meer dan 1000 fiches beschikbaar. Website: : Gratis Betrekking op de Franse markt. Oorsprong: Duitsland, IBU (Institut Bauen und Umwelt) Ongeveer 165 fiches beschikbaar. Website: : Gratis Duitse en Oostenrijkse markt. 45

46 Materiaal Aanpak Duurzaam Bouwen Prefabricage overwegen Voordelen : Optimalisatie van het productieprocedé Rationeel gebruik van hulpbronnen Risicobeheer en beheersing van bronnen van verontreiniging Beperking van de hoeveelheid afval die wordt geproduceerd op de werf Reductie (in hoeveelheid en in de tijd) van de hinder op de werf (geluid, stof, vrachtverkeer, ) Vooral methodes voor droge montage: dit bevordert demontage en sortering in zuivere fracties Tijdswinst bij uitvoering op de werf Vlottere vervanging van onderdelen of bestanddelen ervan op voorwaarde dat de assemblagevolgorde van de lagen wordt nageleefd volgens de principes van de duurzaamheidslagen (cf. schema hoger) Schaalvergroting (indien herhaling van modules) 46

47 Materiaal Aanpak Duurzaam Bouwen Prefabricage overwegen Beperkingen: Structuur, werktekeningen, structurele en gestandaardiseerde afmetingen: te integreren vanaf de ontwerpfase van het project + toezien op nauwkeurigheid van de plannen Nauwe interactie met de fabrikant / leverancier, op regelmatige basis Nauwkeurige studie van de fasering van de werken Duidelijke definitie van de verantwoordelijkheden (bv. prefab dakmodules geleverd zonder latwerk: hoe zit het met de waterdichtheid?) Afmetingen van de elementen: rekening houden met configuratie van site en beschikbare plaats op werf (hantering, opslag) breedte wegen, draaicirkel: beperkingen m.b.t. transport Vaak gebruik van een hefinrichting Binnenterreinen huizenblokken: aangepaste afmetingen of gebruik kraan Planning van leveringen en beschermingsvoorzieningen bij opslag in situ 47

48 Materiaal Aanpak Duurzaam Bouwen Prefabricage overwegen Voorbeeld: [063] Brouwerij, openbare woningen De vloeronderdelen zijn volledig geprefabriceerd, wat een herhaling op elke verdieping mogelijk maakt. Door het principe voor bevestiging van het geraamte achteraan (metalen poten) kan overigens telkens hetzelfde onderdeel worden gebruikt, ongeacht de helling. Andere prefabelementen zijn eveneens geïntegreerd in het project, zoals de dakstoelen van het gebouw achteraan of de gebouwschil in houtskelet die alleen nog maar geplaatst moet worden op de werf. 48

49 Materiaal Aanpak Duurzaam Bouwen Prefabricage overwegen Voorbeeld: [002] School Emile Bockstael De muren van dit gebouw bestaan uit massieve houten prefabwanden die perfect geïsoleerd zijn. Het gebouw voldoet aan de passiefnorm en het thermisch comfort is gegarandeerd. Dit is een voorbeeld van een grondige studie waarin de milieu-impact van de gebruikte materialen, de keuze van structurele onderdelen, het thermisch en akoestisch comfort en de energieprestatie grondig werden aangepakt om een performant voorbeeldgebouw te realiseren. 49

50 Materiaal Aanpak Duurzaam Bouwen Prefabricage overwegen Voorbeeld: Murray Grove, Londen Sociaal woongebouw (Architecten: Waugh & Thisleton) Structuur volledig uitgevoerd in prefabonderdelen in massief hout 50

51 Materiaal Aanpak Duurzaam Bouwen Prefabricage overwegen Voorbeeld: Murray Grove, Londen Sociaal woongebouw (Architecten: Waugh & Thisleton) Structuur volledig uitgevoerd in prefabonderdelen in massief hout 51

52 Materiaal Aanpak Duurzaam Bouwen Prefabricage overwegen Voorbeeld: [125] Baron R. Vandernootstraat De buitenmuren zijn in totaal 52 cm dik. Ze bestaan uit strobalen die een houten draagstructuur inpakken (300 x 38 mm). De stromuren worden rechtstreeks bedekt met een natuurlijke leembepleistering aan de binnenkant en een kalkbepleistering aan de buitenkant. Foto s: Pailletech 52

53 Materiaal Aanpak Duurzaam Bouwen Prefabricage overwegen Voorbeeld: een voorbeeldgebouw van het Waals Gewest (groepswoning voor 4 gezinnen), Prefab gevel- en dakmodules in houtstructuur, opgevuld met strobalen. Vloeren op de verdiepingen in prefabonderdelen (genageld massief hout). Montage van de volle onderdelen van de gebouwschil, de vloerplaten en het dakcomplex van vier wooneenheden in 2 weken tijd. Foto s: Liesbet Temmerman 53

54 Materiaal Aanpak Duurzaam Bouwen Prefabricage overwegen Plaatsing van een houten caissonvloer Bron : Construction Millet Bois Prefab verdiepingsvloeren in genageld massief hout Foto: Liesbet Temmerman 54

55 Materiaal Aanpak Duurzaam Bouwen Prefabricage overwegen Aandachtspunten: Sommige prefabproducten die all in one zijn uitgevoerd, bieden GEEN voordelen vanuit ecologisch oogpunt. Bijvoorbeeld: sandwichpanelen met thermische isolatie, harde plaat en/of dakbedekking, luchtdichtingsfolie, dit alles met lijm geassembleerd de verschillende onderdelen van deze producten kunnen niet in zuivere fracties worden gescheiden op het einde van hun levensduur, wat sortering en een optimale nuttige toepassing van het afval verhindert. Het gebruik van prefabonderdelen betekent niet dat een objectieve beoordeling van de milieu-impact van het product overbodig zou zijn. Vooral voor prefabonderdelen op basis van hout moeten we er zeker zijn dat de gebruikte producten geen stoffen die schadelijk zijn voor de gezondheid van de bewoners (VOS) uitstoten Voorbeeld: gelijmde >< genagelde vloer in massief hout assemblage door lijmen >< mechanische assemblage 55

56 Te onthouden uit deze presentatie Een ecologische visie op de bouwtechnieken en -materialen moet opgenomen zijn vanaf de ontwerpfase van het project. Indien er vooraf geen ecologische visie is, die de preventie van afval van de materialen mogelijk maakt, kan op de werf alleen aan remediëring, m.a.w. afvalbeheer, worden gedaan. 56

57 Te onthouden uit deze presentatie (vervolg) 1ste criterium voor keuze van een bouwmateriaal of -product: voldoet het aan de technische vereisten en kan het de verwachte prestaties leveren? Zodra de keuzemogelijkheden vastliggen, moet worden gekozen voor het materiaal /product met de laagste milieu- en gezondheidsimpact Maak uw keuze met kennis van zaken, op basis van een effectenbeoordeling aan de hand van een tool die een volledige levenscyclusanalyse van de bouwmaterialen en -producten omvat. Om de impact en de kosten van toekomstige werven / ingrepen / verbouwingen te verminderen, is een aangepast ontwerp vereist dat zorgt voor flexibiliteit van de toekomstige inrichtingen. 57

58 Te onthouden uit deze presentatie (vervolg) Prefabricage is een oplossing die tal van voordelen inhoudt: onder andere beperking van de milieueffecten van de producten en van de hoeveelheid afval. Andere voordelen: snelle uitvoering, minder hinder, droge montage/assemblage en potentiële schaalvergroting. Aan de andere kant vereist het gebruik van prefabonderdelen een grondige studie van alle afmetingen en structuren, een regelmatige en nauwkeurige uitwisseling met de fabrikant / leverancier en oog voor de beperkingen van de site. Prefabricage betekent niet dat een analyse van de milieu- en gezondheidsimpact van het product overbodig is! 58

59 Referenties Gids Duurzame Gebouwen: 59

60 Referenties Gids Duurzame Gebouwen: Aanbevelingen - Thema "Materiaal": G_MAT00: Duurzaam materiaalgebruik G_MAT01: De levenscyclus van materialen: analyse, informatiebronnen en keuzehulpmiddelen G_MAT02: Duurzame keuze van bouwtechnieken en structuurmaterialen en -elementen G_MAT04: Duurzame keuze van thermische isolatiematerialen G_MAT05: Duurzame keuze van materialen voor dakbedekking G_MAT06: Duurzame keuze van materialen voor gevelbekleding G_MAT07: Duurzame keuze van raamkaders G_MAT09: Duurzame keuze van niet-dragende muren en tussenwanden G_MAT10: Duurzame keuze van bekledingsmaterialen voor binnenmuren en plafonds G_MAT11: Duurzame keuze van binnenvloerbekleding 60

61 Interessante tools, websites,...: WEBSITES: Gids Duurzame Gebouwen van Leefmilieu Brussel: WTCB (Wetenschappelijk en Technisch Centrum voor het Bouwbedrijf): Green Guide to Specification: Nederlands Instituut voor Bouwbiologie en Ecologie: EPD, 2011, The International EPD system a communication tool for international markets: Vergelijking tussen verschillende labels (milieu en sociaal) 61

62 Nuttige hulpmiddelen, websites, enz.: NASLAGWERKEN: ANDERSON, J., THORNBACK, J., (2012), A guide to understanding the embodied impacts of construction products, Construction Products Association, Londen BORDEN, G. (ed.), (2011), Matter: Material Processes in architectural production, Routledge BRADY, J., EBBAGE, A., LUNN, R., (2011), Environmental management in organizations, The Institure of Environmental Management and Assessment (IEMA), Earthscan, New York CRAWFORD, R., (2011), Life Cycle Assessment in the Built Environment, Routledge DEPLAEZ, A. et al, (2005), Constructing architecture": materials processes structures, Birkhaüser, Bazel HEGGER, M., AUCH-SCHWELK, V., FUCHS, M., ROSENKRANZ, T., (2009), " Construire: atlas des matériaux, Presses polytechniques et universitaires romandes, Lausanne HEGGER, M., DREXLER, H., ZUEMER, M., (2007), Matérialité, Birkhaüser, Bazel KÖNIG, H., KOHLER, N., KREIBIG, J., LÜTZKENDORF, T., (2010), A life cycle approach to buildings, Institut für international Architektur-Dokumentation, München KUR, Friedrich, (1999), L habitat écologique Quels matériaux choisir, Terre Vivante, Metz 62

63 Nuttige hulpmiddelen, websites, enz.: NASLAGWERKEN (vervolg): OLIVA, J.-P., COURGEY, S., (2010), L isolation thermique écologique, éditions Terre Vivante, Mens SCHWARTZ, Jutta, (1998), L écologie dans le bâtiment Guides comparatifs pour le choix des matériaux de construction SNELL, C., CALLAHAN, T., (2006), Manuel de construction écologique, La Plage, Parijs 63

64 Contact Liesbet TEMMERMAN Afgevaardigd bestuurder & Onderzoekscoördinator Ernest Allardstraat Brussel : liesbet.temmerman@ceraa.be 64